ПРЕЗИДЕНТ
ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
Бап
1. азастан Республикасы зiн демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтiк мемлекет ретiнде орнытырады, оны е ымбат азынасы - адам жне адамны мiрi, ытары мен бостандытары. Р Конституциялы Кеесіні 21.12.01 ж. № 18/2 аулысымен берілген тсініктемені, Р Конституциялы Кеесіні 2005 жылы 29 суірдегі № 3 аулысын араыз
2. Республика ызметiнi тбегейлi принциптерi: оамды татулы пен саяси тратылы; бкiл халыты игiлiгiн кздейтiн экономикалы даму; азастанды патриотизм; мемлекет мiрiнi аса маызды мселелерiн демократиялы дiстермен, оны iшiнде республикалы референдумда немесе Парламентте дауыс беру арылы шешу.
Бап
1. азастан Республикасы - президенттiк басару нысанындаы бiрттас мемлекет.
2. Республиканы егемендiгi оны бкiл аумаын амтиды. Мемлекет з аумаыны ттастыын, ол сылмауын жне блiнбеуiн амтамасыз етедi.Р Конституциялы кеесіні 2003 жылы 23 суірдегі N 4 аулысын араыз
2007.21.05. № 254-III Р Заымен 3-тарма жаа редакцияда (бр. ред. ара) 3. Республиканы кімшілік-ауматы рылысы, оны елордасыны мртебесі замен белгіленеді. азастанны елордасы Астана аласы болып табылады.
4. азастан Республикасы жне азастан атауларыны мнi барабар.
Бап
1. Мемлекеттiк билiктi бiрден-бiр бастауы - халы.
2. Халы билiктi тiкелей республикалы референдум жне еркiн сайлау арылы жзеге асырады, сондай-а з билiгiн жзеге асыруды мемлекеттiк органдара бередi.
3. азастан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды. Билiктi иемденiп кетушiлiк за бойынша удаланады.
Халы пен мемлекет атынан билiк жргiзуге Республика Президентiнi, сондай-а зiнi конституциялы кiлеттiгi шегiнде Парламенттi ыы бар. Республика кiметi мен зге де мемлекеттiк органдар мемлекет атынан олара берiлген кiлеттiктерi шегiнде ана билiк жргiзедi.
4. Республикада мемлекеттiк билiк бiрттас, ол Конституция мен задар негiзiнде за шыарушы, атарушы жне сот тарматарына блiну, оларды тежемелiк рi тепе-тедiк жйесiн пайдалану арылы, зара iс-имыл жасау принципiне сйкес жзеге асырылады.
Бап
1. азастан Республикасында олданылатын ы Конституцияны, соан сйкес задарды, зге де нормативтiк ыты актiлердi, халыаралы шарттары мен Республиканы баса да мiндеттемелерiнi, сондай-а Республика Конституциялы Кеесiнi жне Жоары Соты нормативтiк аулыларыны нормалары болып табылады. «азастан Республикасы халыаралы шарттарыны нормаларын олдану туралы» Р Жоары Сотыны 2008 жылы 10 шілдедегі № 1 Нормативтік аулысымен берілген тсініктемені, Р Конституциялы Кеесті 1996 жылы 28 азандаы № 6/2 аулысын жне Р Конституциялы Кеестi 1997 жылы 6 наурыздаы № 3 аулысын араыз
2. Конституцияны е жоары зады кшi бар жне Республиканы бкiл аумаында ол тiкелей олданылады.
3. Республика бекiткен халыаралы шарттарды Республика задарынан басымдыы болады жне халыаралы шарт бойынша оны олдану шiн за шыару талап етiлетiн жадайдан баса реттерде, тiкелей олданылады. Р Конституциялы Кеесіні 2009 жылы 5 арашадаы № 6 Нормативтік аулысымен берілген тсініктемені, Р Конституциялы Кеесіні 2006 жылы 18 мамырдаы № 2 аулысын араыз
4. Барлы задар, Республика атысушысы болып табылатын халыаралы шарттар жарияланады. Азаматтарды ытарына, бостандытары мен мiндеттерiне атысты нормативтiк ыты актiлердi ресми трде жариялау оларды олдануды мiндеттi шартты болып табылады.
Бап
2007.21.05. № 254-III Р Заымен 1-тарма згертілді (бр. ред. ара) 1. азастан Республикасында идеологиялы жне саяси р-алуандылы танылады. Мемлекеттік органдарда партия йымдарын руа жол берiлмейдi. 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 2-тарма згертілді (бр. ред. ара)
2. оамды бiрлестiктер за алдында бiрдей. оамды бiрлестiктер iсiне мемлекеттi жне мемлекет iсiне оамды бiрлестiктердi засыз араласуына, оамды бiрлестiктерге мемлекеттiк органдарды ызметiн жктеуге жол берiлмейдi.
3. Масаты немесе iс-рекетi Республиканы конституциялы рылысын кштеп згертуге, оны ттастыын бзуа, мемлекет ауiпсiздiгiне нсан келтiруге, леуметтiк, нсiлдiк, лтты, дiни, тектiк-топты жне рулы араздыты оздыруа баытталан оамды бiрлестiктер руа жне оларды ызметiне, сондай-а задарда кзделмеген скерилендiрiлген рамалар руа тыйым салынады.
4. Республикада баса мемлекеттердi саяси партиялары мен ксiптiк одатарыны, дiни негiздегi партияларды ызметiне, сондай-а саяси партиялармен ксiптiк одатарды шетелдiк зады тлалар мен азаматтарды, шет мемлекеттер мен халыаралы йымдарды аржыландыруына жол берiлмейдi.
Р Конституциялы Кеесіні 07.06.00 ж. № 4/2 аулысымен берілген тсініктемені араыз
5. Шетелдiк дiни бiрлестiктердi Республика аумаындаы ызметi, сондай-а шетелдiк дiни орталытарды Республикадаы дiни бiрлестiктер басшыларын таайындауы Республиканы тиiстi мемлекеттiк органдарымен келiсу арылы жзеге асырылады.
Бап
1. азастан Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады жне бiрдей оралады.
2. Меншiк мiндет жктейдi, оны пайдалану сонымен атар оам игiлiгіне де ызмет етуге тиiс. Меншiк субъектiлерi мен объектiлерi, меншiк иелерiнi з ытарын жзеге асыру клемi мен шектерi, оларды орау кепiлдiктерi замен белгiленедi.
3. Жер жне оны ойнауы, су кздерi, сiмдiктер мен жануарлар дниесi, баса да табии ресурстар мемлекет меншiгiнде болады. Жер, сондай-а зада белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке меншiкте де болуы ммкiн.
Бап
1. азастан Республикасындаы мемлекеттiк тiл - аза тiлi.
2. Мемлекеттiк йымдарда жне жергiлiктi зiн-зi басару органдарында орыс тiлi ресми трде аза тiлiмен те олданылады.
3. Мемлекет азастан халыны тiлдерiн йрену мен дамыту шiн жадай туызуа аморлы жасайды.
Бап
азастан Республикасы халыаралы ыты принциптерi мен нормаларын рметтейдi, мемлекеттер арасында ынтыматасты пен тату кршiлiк арым-атынас жасау, оларды тедiгi мен бiр-бiрiнi iшкi iстерiне араласпау, халыаралы дауларды бейбiт жолмен шешу саясатын жргiзедi, арулы кштi бiрiншi болып олданудан бас тартады.
2007.21.05. № 254-III Р Заымен 9-бап згертілді (бр. ред. ара)
Бап
азастан Республикасыны мемлекеттiк рміздері - Туы, Елтабасы жне Гимнi бар. Оларды сипаттамасы жне ресми пайдаланылу тртiбi конституциялы замен белгiленедi.
II БЛIМ
АДАМ ЖНЕ АЗАМАТ
Бап
1. азастан Республикасыны азаматтыы заа сйкес алынады жне тотатылады, ол андай негiзде алынанына арамастан, бiрыай жне те болып табылады.
2. Республиканы азаматын ешандай жадайда азаматтыынан, зiнi азаматтыын згерту ыынан айыруа, сондай-а оны азастаннан тыс жерлерге аластауа болмайды.
3. Республика азаматыны баса мемлекеттi азаматтыында болуы танылмайды.
Бап
1. Республиканы халыаралы шарттарында згеше белгiленбесе, азастан Республикасыны азаматын шет мемлекетке беруге болмайды.
2. Республика зiнi одан тыс жерлерде жрген азаматтарын орауа жне олара аморлы жасауа кепiлдiк бередi.
Бап
1. азастан Республикасында Конституцияа сйкес адам ытары мен бостандытары танылады жне олара кепiлдiк берiледi.
2. Адам ытары мен бостандытары ркiмге тумысынан жазылан, олар абсолюттi деп танылады, олардан ешкiм айыра алмайды, задар мен зге де нормативтiк ыты актiлердi мазмны мен олданылуы осыан арай аныталады.
3. Республиканы азаматы зiнi азаматтыына орай ытара ие болып, мiндеттер атарады.
4. Конституцияда, задарда жне халыаралы шарттарда згеше кзделмесе, шетелдiктер мен азаматтыы жо адамдар Республикада азаматтар шiн белгiленген ытар мен бостандытарды пайдаланады, сондай-а мiндеттер атарады.
5. Адамны жне азаматты з ытары мен бостандытарын жзеге асыруы баса адамдарды ытары мен бостандытарын бзбауа, конституциялы рылыс пен оамды имандылыа нсан келтiрмеуге тиiс.
Бап
1. ркiмнi ы субъектiсi ретiнде танылуына ыы бар жне зiнi ытары мен бостандытарын, ажеттi оранысты оса аланда, заа айшы келмейтiн барлы тсiлдермен орауа хаылы.
2. ркiмнi з ытары мен бостандытарыны сот арылы оралуына ыы бар.
3. ркiмнi бiлiктi за кмегiн алуа ыы бар. Зада кзделген реттерде за кмегi тегiн крсетiледi. Р Конституциялы Кеесіні 22.03.99 ж. № 7/2; 15.02.02 № 1 аулыларымен берілген тсініктемелерді араыз
Бап
1. За мен сот алдында жртты брi те.
2. Тегiне, леуметтiк, лауазымды жне млiктiк жадайына, жынысына, нсiлiне, лтына, тiлiне, дiнге кзарасына, нанымына, трылыты жерiне байланысты немесе кез келген зге жадаяттар бойынша ешкiмдi ешандай кемсiтуге болмайды. Р Конституциялы Кеесіні 10.03.99 ж. № 2/2; 22.03.99 № 7/2 аулыларымен берілген тсініктемелерді араыз
Бап
1. ркiмнi мiр сруге ыы бар. 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 2-тарма жаа редакцияда (бр. ред. ара)
2. Ешкімні з бетінше адам мірін июа хаысы жо. лім жазасы адамдарды аза болуымен байланысты террористік ылмыстар жасааны шін, сондай-а соыс уаытында ерекше ауыр ылмыстар жасааны шін е ауыр жаза ретінде замен белгіленеді, ондай жазаа кесілген адамны кешірім жасау туралы тініш ету хаы бар.
Бап
1. ркiмнi зiнi жеке басыны бостандыына ыы бар. 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 2-тарма жаа редакцияда (бр. ред. ара)
2. Зада кзделген реттерде ана жне тек ана сотты санкциясымен ттындауа жне амауда стауа болады, ттындалан адама шаымдану ыы беріледі. Сотты санкциясынсыз адамды жетпіс екі сааттан аспайтын мерзімге стауа болады.
3. сталан, ттындалан, ылмыс жасады деп айып таылан рбiр адам сол сталан, ттындалан немесе айып таылан кезден бастап адвокатты (ораушыны) кмегiн пайдалануа ылы.
Бап
1. Адамны адiр-асиетiне ол сылмайды.
2. Ешкiмдi азаптауа, оан зорлы-зомбылы жасауа, басадай атыгездiк немесе адамды адiр-асиетiн орлайтындай жбiр крсетуге не жазалауа болмайды.
Бап
1. ркiмнi жеке мiрiне ол сылмауына, зiнi жне отбасыны пиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атыны оралуына ыы бар.
2. ркiмнi зiнi жеке салымдары мен жинаан аражатыны, жазысан хаттарыны, телефон арылы сйлескен сздерiнi, почта, телеграф арылы жне баса жолдармен алысан хабарларыны пиялылыы саталуына ыы бар. Бл ыты шектеуге зада тiкелей белгiленген реттер мен тртiп бойынша ана жол берiледi.
3. Мемлекеттiк органдар, оамды бiрлестiктер, лауазымды адамдар жне баралы апарат ралдары рбiр азамата зiнi ытары мен мдделерiне атысты жаттармен, шешiмдермен жне апарат кздерiмен танысу ммкiндiгiн амтамасыз етуге мiндеттi.
Бап
1. ркiм зiнi ай лта, ай партияа жне ай дiнге жататынын зi анытауа жне оны крсету-крсетпеуге хаылы.
2. ркiмнi ана тiлi мен тл мдениетiн пайдалануа, арым-атынас, трбие, оу жне шыармашылы тiлiн еркiн тадап алуа ыы бар.
Бап
1. Сз бен шыармашылы еркiндiгiне кепiлдiк берiледi. Цензураа тыйым салынады.
2. ркiмнi за жзiнде тыйым салынбаан кез келген тсiлмен еркiн апарат алуа жне таратуа ыы бар. азастан Республикасыны мемлекеттiк пиясы болып табылатын млiметтер тiзбесi замен белгiленедi.
3. Республиканы конституциялы рылысын кштеп згертудi, оны ттастыын бзуды, мемлекет ауiпсiздiгiне нсан келтiрудi, соысты, леуметтiк, нсiлдiк, лтты, дiни, тектiк-топты жне рулы астамшылыты, сондай-а атыгездiк пен зорлы-зомбылыа бас руды насихаттауа немесе гiттеуге жол берiлмейдi.
Бап
1. азастан Республикасы аумаында зады трде жрген рбiр адам, зада крсетiлгеннен баса реттерде, оны аумаында еркiн жрiп-труа жне трылыты мекендi з алауынша тадап алуа ыы бар.
2. ркiмнi Республикадан тыс жерлерге кетуiне ыы бар. Республика азаматтарыны Республикаа кедергiсiз айтып оралуына ыы бар.
Бап
1. ркiмнi ар-ождан бостандыына ыы бар.
2. Ар-ождан бостандыы ыын жзеге асыру жалпы адамды жне азаматты ытар мен мемлекет алдындаы мiндеттерге байланысты болмауа немесе оларды шектемеуге тиiс.
Бап
1. азастан Республикасы азаматтарыны бiрлесу бостандыына ыы бар. оамды бiрлестiктердi ызметi замен реттеледi.
2. скери ызметшiлер, лтты ауiпсiздiк органдарыны, ы орау органдарыны ызметкерлерi мен судьялар партияларда, ксiптiк одатарда болмауа, андай да бiр саяси партияны олдап сйлемеуге тиiс. Р Конституциялы Кеесіні 05.07.00 ж. № 13/2 аулысымен берілген тсініктемені араыз
Бап
1. ркiмнi ебек ету бостандыына, ызмет пен ксiп трiн еркiн тадауына ыы бар. Ерiксiз ебекке сотты кiмi бойынша не ттенше жадайда немесе соыс жадайында ана жол берiледi.
2. ркiмнi ауiпсiздiк пен тазалы талаптарына сай ебек ету жадайына, ебегi шiн нендей бiр кемсiтусiз сыйаы алуына, сондай-а жмыссыздытан леуметтiк оралуа ыы бар.
3. Ереуiл жасау ыын оса аланда, замен белгiленген тсiлдердi олдана отырып, жеке жне жымды ебек дауларын шешу ыы мойындалады.
4. ркiмнi тыныу ыы бар. Ебек шарты бойынша, жмыс iстейтiндерге замен белгiленген жмыс уаытыны затыына, демалыс жне мереке кндерiне, жыл сайыны аылы демалыса кепiлдiк берiледi. Р Конституциялы Кеесіні 10.03.99 ж. № 2/2 аулысымен берілген тсініктемені араыз
Бап
1. Трын йге ол сылмайды. Сотты шешiмiнсiз трын йден айыруа жол берiлмейдi. Трын йге басып кiруге, оны тексеруге жне тiнтуге замен белгiленген реттер мен тртiп бойынша ана жол берiледi.
2. азастан Республикасында азаматтарды трын ймен амтамасыз ету шiн жадайлар жасалады. Зада крсетiлген санаттаы мтаж азаматтара трын й замен белгiленген нормалара сйкес мемлекеттiк трын й орларынан оларды шама-шары ктеретiн аыа берiледi.
Бап
1. азастан Республикасыны азаматтары зады трде алан андай да болсын млкiн жеке меншiгiнде стай алады.
2. Меншiкке, оны iшiнде мрагерлiк ыына замен кепiлдiк берiледi.
3. Сотты шешiмiнсiз ешкiмдi де з млкiнен айыруа болмайды. Замен кзделген ерекше жадайларда мемлекет мтажы шiн млiктен кштеп айыру оны ны те баамен телген кезде жргiзiлуi ммкiн.
4. ркiмнi ксiпкерлiк ызмет еркiндiгiне, з млкiн кез келген зады ксiпкерлiк ызмет шiн еркiн пайдалануа ыы бар. Монополистiк ызмет замен реттеледi рi шектеледi. Жосысыз бсекеге тыйым салынады. Р Конституциялы Кеесіні 16.06.00 ж. № 6/2; 20.12.00 ж. № 21/2 аулыларымен берілген тсініктемелерді араыз
Бап
1. Неке мен отбасы, ана мен ке жне бала мемлекеттi орауында болады.
2. Балаларына аморлы жасау жне оларды трбиелеу ата-ананы етене ыы рi мiндетi.
3. Кмелетке толан ебекке абiлеттi балалар ебекке жарамсыз ата-анасына аморлы жасауа мiндеттi.
Бап
1. азастан Республикасыны азаматы жасына келген, науастанан, мгедек болан, асыраушысынан айырылан жадайда жне зге де зады негiздерде оан е тменгi жалаы мен зейнетаыны млшерiнде леуметтiк амсыздандырылуына кепiлдiк берiледi.
2. Ерiктi леуметтiк сатандыру, леуметтiк амсыздандыруды осымша нысандарын жасау жне айырымдылы ктермеленiп отырады. Р Конституциялы Кеесіні 12.03.99 ж. № 3/2 аулысымен берілген тсініктемені араыз
Бап
1. азастан Республикасы азаматтарыны денсаулыын сатауа ыы бар.
2. Республика азаматтары замен белгiленген кепiлдi медициналы кмектi клемiн тегiн алуа хаылы.
3. Мемлекеттiк жне жекеменшiк емдеу мекемелерiнде, сондай-а, жеке медициналы практикамен айналысушы адамдарда аылы медициналы жрдем алу зада белгiленген негiздер мен тртiп бойынша жргiзiледi.
Бап
1. Азаматтарды мемлекеттiк оу орындарында тегiн орта бiлiм алуына кепiлдiк берiледi. Орта бiлiм алу мiндеттi.
2. Азаматты мемлекеттiк жоары оу орнында конкурсты негiзде тегiн жоары бiлiм алуа ыы бар.
3. Жекеменшiк оу орындарында аылы бiлiм алу замен белгiленген негiздер мен тртiп бойынша жзеге асырылады.
4. Мемлекет бiлiм берудi жалпыа мiндеттi стандарттарын белгiлейдi. Кез келген оу орныны ызметi осы стандарттара сай келуi керек.
Бап
1. Мемлекет адамны мiр сруi мен денсаулыына олайлы айналадаы ортаны орауды масат етiп ояды.
2. Адамдарды мiрi мен денсаулыына атер тндiретiн деректер мен жадаяттарды лауазымды адамдарды жасыруы заа сйкес жауапкершiлiкке кеп соады.
Бап
азастан Республикасыны азаматтары бейбiт рi арусыз жиналуа, жиналыстар, митингiлер мен демонстрациялар, шерулер ткiзуге жне тосауылдара труа хаылы. Бл ыты пайдалану мемлекеттiк ауiпсiздiк, оамды тртiп, денсаулы сатау, баса адамдарды ытары мен бостандытарын орау мдделерi шiн замен шектелуi ммкiн.
Р 07.10.98 ж. № 284-1 Заымен 33-бап згертілді
Бап
1. азастан Республикасы азаматтарыны тiкелей жне з кiлдерi арылы мемлекет iсiн басаруа атысуа, мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi зiн-зi басару органдарына тiкелей зi жгiнуге, сондай-а жеке жне жымды тiнiштер жолдауа ыы бар.
2. Республика азаматтарыны мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi зiн-зi басару органдарын сайлауа жне олара сайлануа, сондай-а республикалы референдума атысуа ыы бар.
3. Сот iс-рекетке абiлетсiз деп таныан, сондай-а сот кiмi бойынша бас бостандыынан айыру орындарында отыран азаматтарды сайлауа жне сайлануа, республикалы референдума атысуа ыы жо.
4. Республика азаматтарыны мемлекеттiк ызметке кiруге те ыы бар. Мемлекеттiк ызметшi лауазымына кандидата ойылатын талаптар лауазымды мiндеттердi сипатына ана байланысты болады жне замен белгiленедi.
Бап
1. ркiм азастан Республикасыны Конституциясын жне задарын сатауа, баса адамдарды ытарын, бостандытарын, абыройы мен адiр-асиетiн рметтеуге мiндеттi. 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 2-тарма згертілді (бр. ред. ара)
2. ркiм Республиканы мемлекеттiк рміздерін рметтеуге мiндеттi.
Бап
Зады трде белгiленген салытарды, алымдарды жне зге де мiндеттi тлемдердi тлеу ркiмнi борышы р мiндетi болып табылады.
Бап
1. азастан Республикасын орау - оны рбiр азаматыны асиеттi парызы жне мiндетi.
2. Республика азаматтары зада белгiленген тртiп пен трлер бойынша скери ызмет атарады.
Бап
азастан Республикасыны азаматтары тарихи жне мдени мраларды саталуына аморлы жасауа, тарих пен мдениет ескерткiштерiн орауа мiндеттi.
Бап
азастан Республикасыны азаматтары табиатты сатауа жне табиат байлытарына ыпты арауа мiндеттi.
Бап
1. Адамны жне азаматты ытары мен бостандытары конституциялы рылысты орау, оамды тртiптi, адамны ытары мен бостандытарын, халыты денсаулыы мен имандылыын сатау масатына ажеттi шамада ана жне тек замен шектелуi ммкiн.
2. лтаралы татулыты бзатын кез келген рекет конституциялы емес деп танылады.
3. Саяси себептер бойынша азаматтарды ытары мен бостандытарын андай да бiр трде шектеуге жол берiлмейдi. Конституцияны 10; 11; 13-15-баптарында; 16-бабыны 1-тармаында; 17-бабында; 19-бабында; 22-бабында; 26-бабыны 2-тармаында кзделген ытар мен бостандытар ешбiр жадайда да шектелмеуге тиiс.
III БЛIМ
ПРЕЗИДЕНТ
Бап
1. азастан Республикасыны Президентi - мемлекеттi басшысы, мемлекеттi iшкi жне сырты саясатыны негiзгi баыттарын айындайтын, ел iшiнде жне халыаралы атынастарда азастанны атынан кiлдiк ететiн е жоары лауазымды тла.
2. Республиканы Президентi - халы пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнi, Конституцияны мызымастыыны, адам жне азамат ытары мен бостандытарыны нышаны рi кепiлi.
3. Республика Президентi мемлекеттiк билiктi барлы тармаыны келiсiп жмыс iстеуiн жне кiмет органдарыны халы алдындаы жауапкершiлiгiн амтамасыз етедi.Р 07.10.98 ж № 284-1 Заымен 41-бап згертілді
41-бап2007.21.05. № 254-III Р Заымен 1-тарма згертілді (бр. ред. ара)
1. азастан Республикасыны Президентiн конституциялы заа сйкес жалпыа бiрдей, те жне тте сайлау ыы негiзiнде Республиканы кмелетке толан азаматтары жасырын дауыс беру арылы бес жыл мерзiмге сайлайды. 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 2-тарма згертілді (бр. ред. ара)
2. Республика Президентi болып тумысынан республика азаматы болып табылатын ыры жаса толан, мемлекеттiк тiлдi еркiн мегерген рi азастанда соы он бес жыл бойы тратын Республика азаматы сайлана алады.
3. Республика Президентiнi кезектi сайлауы желтосанны бiрiншi жексенбiсiнде ткiзiледi жне ол мерзiмi жаынан Республика Парламентiнi жаа рамын сайлаумен тспа-тс келмеуге тиiс.
2011 ж. 02.02. № 403-IV Р Заымен 3-1-тармапен толытырылды
3-1. Президентті кезектен тыс сайлауы Республика Президентіні шешімімен таайындалады жне конституциялы зада белгіленген тртіп пен мерзімде ткізіледі.
4. алынып тасталды
5. Дауыс беруге атысан сайлаушыларды елу процентiнен астамыны дауысын алан кандидат сайланды деп есептеледi. Егер кандидаттарды бiрде-бiрi крсетiлген дауыс санын ала алмаса, айтадан дауыса салынады, оан кп дауыс алан екi кандидат атысады. Дауыс беруге атысан сайлаушыларды е кп дауысын алан кандидат сайланды деп есептеледi. Р Конституциялы Кеесіні 09.10.98 ж. № 9/2 аулысымен берілген тсініктемені араыз
Р 07.10.98 ж. № 284-1 Заымен 42-бап згертілді 42-бап
1. азастан Республикасыны Президентi: «азастан халына адал ызмет етуге, азастан Республикасыны Конституциясы мен задарын ата сатауа, азаматтарды ытары мен бостандытарына кепiлдiк беруге, азастан Республикасы Президентiнi зiме жктелген мртебелi мiндетiн адал атаруа салтанатты трде ант етемiн», - деп халыа ант берген сттен бастап ызметiне кiрiседi.
2. Ант беру атарды екiншi срсенбiсiнде салтанатты жадайда Парламент депутаттарыны, Конституциялы Кеес мшелерiнi, Жоары Сот судьяларыны, сондай-а Республиканы брыны Президенттерiнi брiнi атысуымен ткiзiледi. Конституцияны 48-бабында кзделген жадайда азастан Республикасы Президентiнi кiлеттiгiн зiне абылдаан адам Республика Президентiнi кiлеттiгiн абылдаан кнiнен бастап бiр ай iшiнде ант бередi.
3. Республика Президентiнi кiлеттiгi жаадан сайланан Республика Президентi ызметiне кiрiскен кезден бастап, сондай-а Президент ызметiнен мерзiмiнен брын босатылан немесе кетiрiлген не ол айтыс болан жадайда тотатылады. Республиканы брыны Президенттерiнi брiнi, ызметiнен кетiрiлгендерден басасыны, азастан Республикасыны экс-Президентi деген атаы болады.
4. алынып тасталды 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 5-тарма згертілді (бр. ред. ара)
5. Бiр адам атарынан екi реттен арты Республика Президентi болып сайлана алмайды.
Бл шектеу азастан Республикасыны Тыш Президентіне олданылмайды.
Бап
1. азастан Республикасы Президентiнi кiлдi органны депутаты болуа, зге де аы тленетiн ызметтердi атаруа жне ксiпкерлiк ызметпен айналысуа ыы жо.
2. 2007.21.05. № 254-III Р Заымен алып тасталды (бр. ред. ара)
Р 07.10.98 ж. № 284-1 Заымен 44-бап згертілді
Бап
азастан Республикасыны Президентi:
1) азастан халына елдегi жадай мен Республиканы iшкi жне сырты саясатыны негiзгi баыттары туралы жыл сайын жолдау арнайды; 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 2) тармаша жаа редакцияда (бр. ред. ара)
2) Республика Парламентіне жне оны Палатасына кезекті жне кезектен тыс сайлау таайындайды; Парламентті бірінші сессиясын шаырады жне оны депутаттарыны азастан халына беретін антын абылдайды; Парламентті кезектен тыс сессиясын шаырады; Парламент Сенаты сынан заа бір ай ішінде ол ояды, зады халыа жария етеді не зады немесе оны жекелеген баптарын айтадан талылап, дауыса салу шін айтарады;2007.21.05. № 254-III Р Заымен 3) тармаша жаа редакцияда (бр. ред. ара)
3) Парламент Мжілісінде кілдігі бар саяси партиялар фракцияларымен консультациялардан кейін келісім беру шін Мжілісті арауына Республика Премьер-Министріні кандидатурасын енгізеді; Парламент Мжілісіні келісімімен Республиканы Премьер-Министрін ызметке таайындайды; оны ызметтен босатады; Премьер-Министрді сынуымен Республика кіметіні рылымын айындайды; Республиканы кімет рамына кірмейтін орталы атарушы органдарын рады, таратады жне айта рады, Республика кіметіні мшелерін ызметке таайындайды; сырты істер, ораныс, ішкі істер, ділет министрлерін ызметке таайындайды; кімет мшелерін ызметтен босатады; кімет мшелеріні антын абылдайды; ерекше маызды мселелер бойынша кімет отырыстарына траалы етеді; кіметке за жобасын Парламент Мжілісіне енгізуді тапсырады; Республика кіметі мен Премьер-Министріні, облыстар, республикалы маызы бар алалар мен астана кімдері актілеріні кшін жояды не олданылуын толы немесе ішінара тотата трады;2007.21.05. № 254-III Р Заымен 4) тармаша жаа редакцияда (бр. ред. ара)
4) Парламент Сенатыны келісімімен азастан Республикасы лтты Банкіні Траасын, Бас Прокурорын жне лтты ауіпсіздік комитетіні Траасын ызметке таайындайды; оларды ызметтен босатады;2007.21.05. № 254-III Р Заымен 5) тармаша жаа редакцияда (бр. ред. ара)
5) Республика Президентіне тікелей баынатын жне есеп беретін мемлекеттік органдарды рады, таратады жне айта рады, оларды басшыларын ызметке таайындайды жне ызметтен босатады;
6) Республика дипломатиялы кiлдiктерiнi басшыларын таайындайды жне керi шаырып алады; 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 7) тармаша жаа редакцияда (бр. ред. ара)
7) Орталы сайлау комиссиясыны Траасын жне екі мшесін, Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитетіні Траасын жне екі мшесін бес жыл мерзімге ызметке таайындайды;
8) Республиканы мемлекеттiк бадарламаларын бекiтедi;
9) Республика Премьер-Министрiнi сынуымен Республиканы мемлекеттiк бюджетi есебiнен сталатын барлы органдарды ызметкерлерiне арналан аржыландыру мен ебекаы тлеудi бiрыай жйесiне бекiтедi;
10) Республикалы референдум ткiзу жнiнде шешiм абылдайды;
11) келiссздер жргiзедi жне Республиканы халыаралы шарттарына ол ояды; бекiту грамоталарына ол ояды; зiнi жанында тiркелген шет мемлекеттердi дипломатиялы жне зге де кiлдерiнi сенiм грамоталары мен керi шаырып алу грамоталарын абылдайды;
12) Республика арулы Кштерiнi Жоары Бас олбасшысы болып табылады, арулы Кштердi жоары олбасшылыын таайындайды жне ауыстырып отырады; 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 13) тармаша згертілді (бр. ред. ара)
13) Республиканы мемлекеттiк наградаларымен марапаттайды, рметтi, жоары скери жне зге ататарды, сыныпты шендердi, дипломатиялы дрежелердi, бiлiктiлiк сыныптарын бередi;
14) Республиканы азаматтыы, саяси баспана беру мселелерiн шешедi;
15) азаматтара кешiрiм жасауды жзеге асырады; 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 16) тармаша згертілді (бр. ред. ара)
16) Республиканы демократиялы институттарына, оны туелсiздiгi мен ауматы ттастыына, саяси тратылыына, азаматтарыны ауiпсiздiгiне елеулi жне тiкелей атер тнген, мемлекеттi конституциялы органдарыны алыпты жмыс iстеуi бзылан ретте, Премьер-Министрмен жне Республика Парламентi Палаталарыны Трааларымен ресми консультациялардан кейiн Республика Парламентiне дереу хабарлай отырып, азастанны бкiл аумаында жне оны жекелеген жерлерiнде ттенше жадай енгiзудi, Республиканы арулы Кштерiн олдануды оса аланда, аталан жадаяттар талап ететiн шараларды олданады;
17) Республикаа арсы агрессия жасалан не оны ауiпсiздiгiне сырттан тiкелей атер тнген ретте Республиканы бкiл аумаында немесе оны жекелеген жерлерiнде скери жадай енгiзедi, iшiнара немесе жалпы мобилизация жариялап, бл туралы Республика Парламентiне дереу хабарлайды;
18) зiне баынысты Республика Президентiнi Кзет ызметiн жне Республикалы ланды жасатайды;
19) азастан Республикасыны Мемлекеттiк Хатшысын ызметке таайындайды жне ызметтен босатады, оны мртебесi мен кiлеттiгiн анытайды; Республика Президентiнi кiмшiлiгiн рады; 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 20) тармаша жаа редакцияда (бр. ред. ара)
20) ауіпсіздік Кеесін жне зге де консультативтік-кеесші органдарды, сондай-а азастан халы Ассамблеясы мен Жоары Сот Кеесін рады;
21) Республиканы Конституциясы мен задарына сйкес баса да кiлеттiктердi жзеге асырады.
Р Конституциялы Кеесіні 30.06.99 ж. № 10/2; 07.03.00 ж.; 12.11.01 ж. № 14/2 аулыларымен берілген тсініктемелерді араыз
Бап
1. азастан Республикасыны Президентi Конституция мен задар негiзiнде жне оларды орындау шiн Республиканы бкiл аумаында мiндеттi кшi бар жарлытар мен кiмдер шыарады.
2. Конституцияны 53-бабыны 4)-тармашасында кзделген ретте Республика Президентi задар шыарады, ал 61-бапты 2-тармаында кзделген ретте Республиканы за кшi бар жарлытарын шыарады.
3. Республиканы Президентi ол оятын Парламент актiлерi, сондай-а кiмет бастамасымен шыарылатын Президенттi актiлерi тиiсiнше осы актiлердi задылыы шiн зады жауапкершiлiк жктелетiн Парламенттi р Палатасыны Трааларыны не Премьер-Министрдi алдын-ала олдары ойылып тиянаталады. Р Конституциялы Кеесіні 03.07.00 ж. № 15/2 аулысымен берілген тсініктемені араыз
Бап
1. азастан Республикасыны Президентiне, оны абыройы мен адiр-асиетiне ешкiмнi тиiсуiне болмайды.
2. Республика Президентi мен оны отбасын амтамасыз ету, олара ызмет крсету жне орау мемлекет есебiнен жзеге асырылады.
3. Осы бапты ережелерi Республиканы экс-Президенттерiне олданылады.2007.21.05. № 254-III Р Заымен 4-тармапен толытырылды
4. азастанны Тыш Президентіні мртебесі мен кілеттігі Республика Конституциясымен жне конституциялы замен айындалады.
Бап
1. азастан Республикасыны Президентi науастануына байланысты зiнi мiндеттерiн жзеге асыруа абiлетсiздiгi дендеген жадайда ызметiнен мерзiмiнен брын босатылуы ммкiн. Бл ретте Парламент р Палата депутаттарыны те санынан жне медицинаны тиiстi салаларыны мамандарынан тратын комиссия рады. Мерзiмiнен брын босату туралы шешiм Парламент Палаталарыны бiрлескен отырысында комиссияны орытындысымен белгiленген конституциялы рсiмдердi саталаны туралы Конституциялы Кеес орытындысы негiзiнде р Палата депутаттары жалпы саныны кемiнде трттен шiнi кпшiлiгiмен абылданады.
2. Республиканы Президентi зiнi мiндеттерiн атару кезiндегi iс-рекетi шiн тек ана мемлекетке опасызды жасаан жадайда жауап бередi жне бл шiн Парламент оны ызметiнен кетiруi ммкiн. Айып тау жне оны тексеру туралы шешiм Мжiлiс депутаттарыны кемiнде штен бiрiнi бастамасы бойынша депутаттарды жалпы саныны кпшiлiгiмен абылдануы ммкiн.Таылан айыпты тексерудi Сенат йымдастырады жне оны нтижелерi Сенат депутаттары жалпы саныны кпшiлiк даусымен Парламент Палаталары бiрлескен отырысыны арауына берiледi. Бл мселе бойынша тпкiлiктi шешiм айып тауды негiздiлiгi туралы Жоары Сот орытындысы жне белгiленген конституциялы рсiмдердi саталаны туралы Конституциялы Кеестi орытындысы болан жадайда р Палата депутаттары жалпы саныны кемiнде трттен шiнi кпшiлiк даусымен Парламент Палаталарыны бiрлескен отырысында абылданады. Айып таылан кезден бастап екi ай iшiнде тпкiлiктi шешiм абылдамау Республика Президентiне арсы таылан айыпты кшi жойылан деп тануа кеп соады. Республиканы Президентiне мемлекетке опасызды жасады деп таылан айыпты абылданбауы оны ай кезеiнде де осы мселенi аралуына себепшi болан Мжiлiс депутаттарыны кiлеттiгiн мерзiмiнен брын тотатуа кеп соады. 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 3-тарма згертілді (бр. ред. ара)
3. Республика Президентiн ызметiнен кетiру туралы мселе ол Республика Парламентiнi немесе Парламент Мжілісіні кiлеттiгiн мерзiмiнен брын тотату жнiнде мселе арап жатан кезде озалмайды.Р 07.10.98 ж. № 284 Заымен 48-бап жаа редакцияда
Бап
1. азастан Республикасыны Президентi ызметiнен мерзiмiнен брын босаан немесе кетiрiлген, сондай-а айтыс болан жадайда Республика Президентiнi кiлеттiгi алан мерзiмге Парламент Сенатыны Траасына кшедi; Сенат Траасыны зiне Президент кiлеттiгiн абылдауы ммкiн болмаан ретте ол Парламент Мжiлiсiнi Траасына кшедi; Мжiлiс Траасыны зiне Президент кiлеттiгiн абылдауы ммкiн болмаан ретте ол Республиканы Премьер-Министрiне кшедi. зiне Республика Президентiнi кiлеттiгiн абылдаан тла тиiсiнше Сенат Траасыны, Мжiлiс Траасыны немесе Премьер-Министрдi кiлеттiгiн тапсырады. Бл жадайда бос тран мемлекеттiк лауазымдарды иелену Конституцияда кзделген тртiппен жзеге асырылады.
2. Осы бапты 1-тармаында кзделген негiздерде жне тртiппен азастан Республикасы Президентiнi кiлеттiгiн зiне абылдаан тланы азастан Республикасыны Конституциясына згерiстер мен толытырулар туралы бастамашылы жасауа ыы жо.
IV БЛIМ
ПАРЛАМЕНТР 07.10.98 ж. № 284 Заымен 49-бап згертілді
Бап
1. Парламент - азастан Республикасыны за шыару ызметiн жзеге асыратын Республиканы е жоары кiлдi органы.
2. Парламенттi кiлеттiгi оны бiрiншi сессиясы ашылан сттен басталып, жаадан сайланан Парламенттi бiрiншi сессиясы жмыса кiрiскен кезден аяталады.
3. Парламенттi кiлеттiгi Конституцияда кзделген реттер мен тртiп бойынша мерзiмiнен брын тотатылуы ммкiн.
4. Парламенттi йымдастырылуы мен ызметi, оны депутаттарыны ыты жадайы конституциялы замен белгiленедi. Р Конституциялы Кеесіні 14.07.99 ж. № 13/2 аулысымен берілген тсініктемені араыз
Р 07.10.98 ж. № 284 Заымен 50-бап згертілді 50-бап
1. Парламент траты негiзде жмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенаттан жне Мжiлiстен трады.
2007.21.05. № 254-III Р Заымен 2-тарма жаа редакцияда (бр. ред. ара)
2. Сенат конституциялы зада белгіленген тртіппен р облыстан, республикалы маызы бар аладан жне азастан Республикасыны астанасынан екі адамнан кілдік ететін депутаттардан ралады. Сенатта оамны лтты-мдени жне зге де елеулі мдделеріні білдірілуін амтамасыз ету ажеттілігі ескеріліп, Сенатты он бес депутатын Республика Президенті таайындайды.2007.21.05. № 254-III Р Заымен 3-тарма жаа редакцияда (бр. ред. ара)
3. Мжіліс конституциялы зада белгіленген тртіппен сайланатын жз жеті депутаттан трады.
4. Парламент депутаты бiр мезгiлде екi Палатаа бiрдей мше бола алмайды.
5. Сенат депутаттарыны кiлеттiк мерзiмi - алты жыл, Мжiлiс депутаттарыны кiлеттiк мерзiмi - бес жыл. Р Конституциялы Кеесіні 15.03.99 ж. № 1/2; 29.11.99 ж. № 24/2 аулыларымен берілген тсініктемелерді араыз
Р 07.10.98 ж. № 284-1 Заымен 51-бап згертілді 51-бап
2007.21.05. № 254-III Р Заымен 1-тарма жаа редакцияда (бр. ред. ара)
1. Мжілісті тосан сегіз депутатын сайлау жалпыа бірдей, те жне тте сайлау ыы негізінде жасырын дауыс беру арылы жзеге асырылады. Мжілісті тоыз депутатын азастан халы Ассамблеясы сайлайды. Мжіліс депутаттарыны кезекті сайлауы Парламентті жмыс істеп тран сайланымы кілеттігіні мерзімі аяталардан кемінде екі ай брын ткізіледі.
2. Сенат депутаттары жанама сайлау ыы негiзiнде жасырын дауыс беру жолымен сайланады. Сайланан Сенат депутаттарыны жартысы рбiр ш жыл сайын айта сайланып отырады. Бл орайда оларды кезектi сайлауы бларды кiлеттiк мерзiмi аяталана дейiнгi екi айдан кешiктiрiлмей ткізiледi. 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 3-тарма жаа редакцияда (бр. ред. ара)
3. Парламент немесе Парламент Мжілісі депутаттарыны кезектен тыс сайлауы тиісінше Парламент немесе Парламент Мжілісіні кілеттігі мерзімінен брын тотатылан кннен бастап екі ай ішінде ткізіледі.2007.21.05. № 254-III Р Заымен 4-тарма жаа редакцияда (бр. ред. ара)
4. азастан Республикасыны азаматтыында тратын жне оны аумаында соы он жылда траты трып жатан адам Парламент депутаты бола алады. Жасы отыза толан, жоары білімі жне кемінде бес жыл жмыс стажы бар, тиісті облысты, республикалы маызы бар аланы не Республика астанасыны аумаында кемінде ш жыл траты трып жатан адам Сенат депутаты бола алады. Жасы жиырма беске толан адам Мжіліс депутаты бола алады.2007.21.05. № 254-III Р Заымен 5-тарма жаа редакцияда (бр. ред. ара)
5. Республика Парламенті депутаттарын сайлау конституциялы замен реттеледі.
6. Парламенттi депутаты азастан халына ант бередi. Р Конституциялы Кеесіні 18.03.99 ж. № 5/2; 29.11.99 ж. № 24/2 аулыларымен берілген тсініктемелерді араыз
Р 07.10.98 ж. № 284-1 Заымен 52-бап згертілді 52-бап
1. 2007.21.05. № 254-III Р Заымен алып тасталды (бр. ред. ара)
2. Парламент депутаттары оны жмысына атысуа мiндеттi. Парламентте депутатты жеке зi ана дауыс бередi. Депутатты Палаталар мен оларды органдарыны отырыстарына длелдi себептерсiз ш реттен арты атыспауы, сол сияты дауыс беру ыын баса бiреуге беруi депутата зада белгiленген жазалау шараларын олдануа кеп соады.
3. Парламент депутатыны баса кiлдi органны депутаты болуа, оытушылы, ылыми жне зге де шыармашылы ызметтен баса, аы тленетiн зге де жмыс атаруа, ксiпкерлiкпен шылдануа, коммерциялы йымны басшы органыны немесе байаушы кеесiнi рамына кiруге ыы жо. Осы ереженi бзылуы депутатты кiлеттiгiн тотатуа кеп соады.
4. Парламент депутатын оны кiлеттiк мерзiмi iшiнде ттына алуа, кштеп келуге, сот тртiбiмен белгiленетiн кiмшiлiк жазалау шараларын олдануа, ылмыс стiнде сталан немесе ауыр ылмыс жасаан реттердi оспаанда, тиiстi Палатаны келiсiмiнсiз ылмысты жауапа тартуа болмайды. 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 5-тарма жаа редакцияда (бр. ред. ара)
5. Парламент депутатыны кілеттігі орнынан тскен, ол айтыс болан, сотты зады кшіне енген шешімі бойынша депутат іс-рекетке абілетсіз, айтыс болан немесе хабарсыз кеткен деп танылан жадайларда жне Конституция мен конституциялы зада кзделген зге де жадайларда тотатылады.
Парламент депутаты:
1) ол азастаннан тысары жерге траты труа кеткен;
2) оан атысты сотты айыптау кімі зады кшіне енген;
3) азастан Республикасыны азаматтыын жоалтан кезде з мандатынан айырылады.
Парламент Мжілісіні депутаты:
1) депутат конституциялы заа сйкес зін сайлаан саяси партиядан шыан немесе шыарылан;
2) конституциялы заа сйкес депутатты сайлаан саяси партия ызметін тотатан кезде з мандатынан айырылады.
Парламент Сенатыны таайындалан депутаттарыны кілеттігі Республика Президентіні шешімі бойынша мерзімінен брын тотатылуы ммкін.
Парламент жне Парламент Мжілісі депутаттарыны кілеттігі тиісінше Парламент немесе Парламент Мжілісі таратылан жадайларда тотатылады.
6. Депутаттара жазалау шараларын олдануа, оларды осы бапты 3-тармаыны талаптарын, депутатты деп ережелерiн сатауына, сондай-а депутаттарды кiлеттiгiн тотатуа жне кiлеттігiнен рi депутата ешкiмнi тиiспеуi жнiндегi ыынан айыруа байланысты мселелердi зiрлеу азастан Республикасыны Орталы сайлау комиссиясына жктеледi.