Сұрақ. Таным деңгейлері мен формалары
Таным екі деңгейден тұрады:
1. үйреншікті, қарапайым таным
2. ғылыми таным.
Дүниені танып, игеріп, оны білу үшін адамдардың қарапайым өзіндік тәжірибесі, сонымен қатар ол тәрбиеленген мәдени-әлеуметтік ортаның ерекшеліктері де маңызды роль атқарады. Дегенмен, дүниенің терең байланыстары мен тұрақты қасиеттерінің қыры мен сырын білу үшін адамның қарапайым танымының аясы тар, мүмкіндігі мардымсыз болады. Сондықтан, адам арнайы ғылыми, кәсіби білім алуға ұмтылады, яғни танымның ғылыми деңгейіне көтерілуге тырысады.
Ғылыми таным дүниенің, объективті шындықтың жалпы байланыстары мен қасиеттерін арнайы тәсіл арқылы зерттейді. Ғылыми таным-жүйелі таным. Ол адамнан арнайы дайындықты, іздестіруді, тынымсыз еңбекті қажет етеді.
Ғылыми таным өзіне тән ерекшеліктерімен сипатталады.
Ең алдымен, ғылыми таным өзі зерттейтін объект жөнінде жан-жақты дәлелді объективті білім жинақтауға тырысады. Ол абстрактілі-аналитикалық, сонымен қатар, конструктивті-синтетикалық білім болып табылады. Талдаудың көмегімен зат ойша бөлек-бөлек қасиеттерге, функцияларға, сапаларға жіктеледі. Біріктіру арқылы заттың жеке бөлшектері туралы білім оның біртұтас және көлемді бейнесінің қалыптасуына мүмкіндік туады. Ғылыми танымның екі дегейін-эмпириялық таным мен теориялық танымды бөліп көрсетуге болады.
Таным формаларының көп түрлілігі
Таным үдерісі бір-бірімен байланысқан көп түрлі формаларда жүзеге асырылады. Олардың ішіндегі негізгілері мыналар: Адамзат тарихының алғашқы баспалдақтарында табиғат туралы, сонымен қоса адамдардың өздері, олардың өмірлік жағдайлары, қатынастары, коғамдық байланыстары туралы қарапайым ақпарат беріліп, шамалы практикалық таным пайда болды және қазірге дейін өмір сүріп келеді. Адамдардың күнделікті тәртібі, олардың табиғатпен және өзара қатынастарының негізін құрайтын тұрмыстық таным деп аталған форма осындай танымның нәтижесі болып табылады. Танымның тарихи формаларының біріне ойын арқылы тану жатады. Тек балаларғана емес, ересектер де дүниені ойын арқылы таниды екен: спорт ойындары, іскерлік ойындар, цирктегі, театрдағы, эстрада ойындары, т.б. Ойын арқылы адам мол білім қорын алады, біздің заманымызда ойын ғылымда және өндірісте кең қолданылады. Ғылыми-техникалық және практикалық мәселелерді шешу мақсатында ойын сценарийлері мен модельдері қарастырылады. Балалардың рухани дүниесін қалыптастыруда ойын арқылы танудың ерекше маңызы бар. Танымның ежелгі формаларына: аңыздық және діни танымдар жатады. Алғашқы танымдық форма шеңберінде табиғат туралы адамдардың өздері және олардың өмірлік жағдайлары туралы біршама білімдер жинақталды. Тұтастай аңыздың таным, әрине, шынайылықтың ғажайып бейнесі ретінде көрініс береді. Аңызға адамның қоршаған ортадан өзін алып шыға алмауы, құбылысты табиғи себептермен түсіндіре алмауы тән. Діни таным болса, ол дүниетанымның бір формасы бола тұра, шешуші дәрежеде адамның өмірі мен оны қоршаған дүниеге өсер ететін, табиғаттан жоғары, ғажайып күштердің бар екендігін негізге алады. Дін мынадай негізгі мәселелерді зерттейді: әлемніңпайда болуы; табиғи құбылыстарды түсіндіру; адамның өмірі, тағдыры, өлімі; адамның қызметі және оның жетістіктері, адамдық парыз, мораль және адамгершілік мәселелері. Дін қабылдаудың бейнелік-эмоциялық, сезімдік-көрнекілік формаларына сүйенеді. Сенуші адам шынайы эмоциямен Құдайды өзінше "көреді" және діни бағыттардың ерекшелігіне байланысты түрлі суреттерді елестетіп, жан күйзелісін басынан кешіреді. Негізгі дүниежүзілік үш — ислам, христиан, буддизм діндері менсинтоизм, индуизм сияқты ұлттық діни жүйелер бар. Діни таным, нағыздықтың ғажайып бейнеленуі бола тұра, ол туралы белгілі бір білімдерді жинақтайды. Мысалы, Інжіл мен Құранда діни білімдермен қоса, ғасырлар бойы адамдардың көптеген ұрпақтары жинақтаған өзге білімдер де бар. Сонымен, аңыздар шеңберінде танымның бейнелік формасы пайда болған екен. Бұдан әрі ол өнерде мейлінше дамыған сипат алды. Өнер туындысының кез келгенінің мазмұнында әрқашанда түрлі халықтар мен елдер, олардың ғұрыптары, әдебі, тұрмысы, сезімдері, ойлары туралы мағлұматтар болады. Музыка, театр, бейнелеу өнері көркем туындыларынан осыларды көруге болады. Бұл дегеніміз — өнер адам танымының, оның дүниені игеру формаларының бірі екенін көрсетеді.