Кне нді философиясыны кейбір маызды ымдары

Атман - Болмысты жоары субъективті бастауы, жоары рухани бастау

Джива - ке маынасында жан немесе мір шыны, монада, лемді мірді бастамасы

Дхарма -моральды за, парыз, рухани ілім

Агни - от дайы

Яма - лім дайы

Рита - арышты тртіп

Карма - себеп пен салдар заы; жазалану; рок немесе тадыр

Мукти(мокша) - сансарадан жне жергілікті кармадан босатылу, жоары адамгершілік бастамалар

Нирвана - сананы жоары рухани жадайы, рухани болмыс сферасына жетумен байланысты

Пракрити - материалды табиат, материалды субстанция

Пуруша - рухани табиат; рухани субстанция; Абсолютті рух

Сансара - айта туылан жанны руаытта материалды жне рухани лем шеберімен жанны айналуы

11. Аристотельді негізгі концепцияларын сол кездегі араб трмысына тыш рет енгізген ойшыл – Аль-Кинди шыыс перипатетизміні (шыыс перипатетизмі) атасы деп есептелді. Аль-Кинди (800-870 ж.ж.) – араб философы, астрологі, математигі рі дрігері, «арабтарды философы» деген рметті атаа ие. Аль-Кинди зіні дниетанымына негіз етіп жалпыа орта себептілік байланыс идеясын алады, бл идеяа орай, кез келген бір затты аырына дейін ой елегінен ткізетін болса, онда бл зат бкіл аламды нрсені ойдаыдай тануа ммкіндік береді. ран жолын станушылар Аль-Киндиге кпірлікпен арады. Аль-Киндиді кптеген шыармаларына тек шаын зінділері ана саталан. Араб тілді философиядаы перипатетизм л - Кинди шыармашылыынан басталан. л – Кинди Птоломей, Эвклидті жаратылыстану саласындаы ебектерін жасы білген. Аристотель шыармаларына жне Порфирийді «Кіріспесіне» тсініктеме жазан. л-Кинди философияны жаратылыстану ылымдарымен тыыз байланыста арастыран. Философиямен тере айналысу шін математиканы білу ажет дей отырып, л – Кинди ылымдарды жйесін жасаан. Бл жйеге «сан туралы ылым» арифметика мен гармония, алады лшейтін ылым – геометрия, жлдыздар туралы ылым – астрономия кірген. Тртінші орында алдыы ш ылымды біріктіретін гармония туралы ылым тран. йткені, гармония немесе йлесімділік барлы жерде бар, яни дыбыстарда, лемні рылымында, адамны жанында т.т. осы трт ылымны негізін сан туралы ылым алайды, йткені сан болмаса, ешнрсе де болмас еді. Математиканы ерекше проподевтикалы ролін крсете отырып, л – Кинди философияны рационалды табиатына кіл бледі. Философия – барлы нрсе туралы білім. Сонымен атар, ол – материя, форма, орын, озалыс жне уаыт сияты болмысты жалпы анытамалары туралы ілім. л – Кинди идеяларын одан рі дамытушы л – Фараби. Оны даы лемге тарап, кзіні тірі кезінде-а Аристотельден кейінгі екінші зтаз атанан. Антикалы, орта асырлы білімді тере тсініп, шыармашылы дегейге ктеруге кп ебек еткен л – Фараби Платон мен Аристотель ебектеріндегі кптеген философиялы ойларды дамытты.

Ибн-Сина (Авиценна) (980-1037) – ылымдарды класификациялаан. Философиялы білімді 2-ге блді: практикалы жне теоретикалы.

Теоретикалы – аиата жетуге баытталан ылымдар, олар : физика, математика, метафизика.

Практикалы – саясат, экономика, этика. Брі логиканы пайдаланады, логика – ылымны ралы, бріне таным дістерін сынады.

Ибн-Сина философия мен теологияны ерекше статустары туралы айтты, кейін ол Ибн-Рушдты «екі удайлы аиат теориясынан» крініс тапты.

Ибн-Рушд (Аверроэс) (1126-1198) –Кардова халифатыны тсында Испанияда мір срген араб-испан философы, «фальсафа» (философия) терминін ендірген.

Материалды дние мгілік, біра кеістікте шекті, дай мгілік, табиат та мгілік.

Ол жанны мгілігін теріске шыарды. Индивидті жаны тнімен бірге леді, яни тн лгенде оны сезімі, есі тарап жоалады. Адам рекеті келесі мірде шартты трде, адам зі жасылытар жасауы керек.

«Екі удайлы аиат» теориясы – ылым мен философияны дінен босату керек, бір ана шынды бар, ол – философиялы шынды деген.

12. Абай сияты Шкрім дайберділы да аза елін алай мдениетті елдер атарына осамын деп талпынады. Шкерім Абайды имани гл ілімін «ш аны» кітабында ят туралы ілімге айналдырды. Осы ебекте Шкерім сол кездегі еуропа аымдардан деректер келтіре отырып, этикалы максимализмге негізделген ар-ятты дріптеу ілімін жасады. Ойшылды тарихи-философиялы ебектеріні («аза айнасы», «Мсылманды шарты», «Трік, ырыз, аза hм хандар шежіресі», «ш аны») дниетанымы мен негізгі леуметтік сарыны аартушылы, адамгершілік идеяларымен сабатасып жатыр. 19–20 асырларда аза философиясындаы ой-толаныстар мен ктерілген негізгі мселелер дстрлі аза ойшылдыына сйенгенімен, оларды ойлау кеістігі кеейіп, аза философиясын еуропа дстрмен штастырып отырды. Бл баыт Абайдан басталып, 20 асырды басындаы баса да аза ойшылдарыны шыармаларында жаласын тауып, ке ріс алды.

Діни ымдар, ажап жадайлара сену (магентизм,
ждан, былайша айтанда ынсап, ділет, мейірім
моральды мселелерін арнайы озайды. жданды орысша
Бірінші аныа, дние здігінен жаралады деген
Екінші аны магнетизм, спиритизм (о дниеге,
1. Магнетизм - оны пікірінше бір
2. Спиритизм - Рухты материяа арсы
3. Телепатия, оны пікірінше, алыста жрген
шінші аны – ждан. «Абайдаы -
Инстинкт - сезімдік жан,
Сана (сознание) - аарымпаз жан,
Ой (мысль) - ойлайтын жан,
Аыл (ум) - аылды жан.
Жанны ртрлі асиеттері, ртрлі блінуі дене
Ол жанды сімдіктерде, жануарларда, адамдарда
жданны негізі - ділдік ымы, оны
жданы келесі ымы - мейірім. Бл
ждан - ынсап. Кшпелі мір

13. Монизм – бкіл дниедегі нрселерді бір ана бастамасын мойындайтын философиялы ілім. Материалистік монизм идеясы бойынша негізгі ым материя болып табылады. Идеалистер барлы былысты бірден-бір бастамасын рух, идея деп санаан. Идеалистік монизмні е дйекті баыты Гегельді философиясы болып табылады.

Дуализм– материалистік жне рухани субстанцияларды зара те ылы бастаулар деп есептейтін монизмге арама-арсы философиялы ілім. Дуализм Декарт пен Кант философиясына тін.

Плюрализм – дниені бастамасы ретінде кп субстанцияларды мойындайтын философиялы ілім. Плюрализм – (лат. Plurais- кптік) дниені негізгі бір-бірімен байланыссыз, белгілі бір бастамасы жо, рухани мндерден туралы дейтін ілім. Болмысты негізінде кптеген (жер, су, рух, т. б.) нрселер бар деп санайды.

14. Схоластика – бл кезені негізгі міндеті діни догмаларды негіздеп, дйектеп, орау болды. Схолостикалы философияны дісі – аыл кмегімен, яни философия арылы аиатты анытау болды. Схоластикалы ойлау мні жаынан 2 мселеге шоырланды: 1) мбебаптылы мселесі бойынша номинализм мен реализмні таласы; 2) дайды бар екендігін длелдеу.

Схоластика (лат. shola – мектеп) – ортаасырлы Еуропадаы философияны теологияа баындыруымен сипатталатын философиялы мектеп. Ерте жне кейінгіcхоластика болып блінеді.

Біріншісі – XI–XII асырларды, екіншісі – XIII–XIV асырларды амтиды. Ерте схоластиканы философиялы негізі – Платон мен неоплатоншыларды ілімін христиан дінітрысынан талдаудан трады. Христианды доктринаа формальды сипат беру схоластикалы іс-рекетті басты ралы логика болуын амтамасыз етті. Сондытан схоластикада Аристотельді логикасын пайдаланды. Ерте схоластиканы кілдеріні бірі – Ансельм Кентерберийский. Ол христианды ілімдегі лемні жотан жаратылуы, асиетті штікті бірлігі мен бір-бірінен блектігі, жанны мгілігі туралы догматтарды рационалды жолмен, логиканы кмегімен длелдеуге тырысты. Оны дайды болмысын длелдеуі кеінен танымал. Схоластиканы айрыша танымал кілі – Фома Аквинский. Фома Аквинскийді жне оны ізін басушылар – томистерді (латынша Фома – Thomas) іліміні негізі – сенім мен білімні бірлігі. Олар “діни сенім мен діни таным бір-бірін жоа шыармайды, дрыс пайдаланан кезде бірін-бірі толытырады, олар бір негізден пайда болан, бір масата апаратын екі жол” деп есептеді.

15. XVIII . философиясы сан илы кзарастара толы кезе, онда: материалистік жне идеалистік бадардаы ойлар, атеистік жне деистік кзарастар да болды. Бл дуір философиясын аартушылы кезе деп атауа болады.

XVIII . француз материализмі – материалистік философияны жаа тарихи баспалдаы. Аталмыш философия табиат, адам жне оам туралы материалистік ілімдерге сйенді.

Сонымен, француз аартушылары тарихты озаушы кші адамзат аылы, аартушылы процесс екендігін басты атап крсетті.

Барлы аартушылы философияны негізін алаушы, философ-материалист, либерализм доктринасын жасаушы, психолог жне педагог Джон Локк (1632-1704 ж.ж.) болды, ол Отанындаы діни жне саяси озалыс ыпалында скендіктен, XVII . екінші жартысында педагогиканы жеке тланы зерттейтін ылым ретінде ала отырып, сана-сезім психологиясы іліміні негізінде таным теориясын рды. Ол бірінші болып адамны табии ы негізінде сзсіз жеке бостанды идеясын тжырымдады.
асырды лы идеясы дебиет арылы кпшілік кілін баурап алды. Аарту дебиеті жаа оушыны пайда болуына келді, бл оны з бетімен білім алуа штарлыын арттырды. Аарту жазушылары здерін философтар деп атады. Жазушы-философты шыармалары бірнеше данада айтадан басылып шыты.
дебиет оамды ой-пікірге сйенді, ол ой-пікір йірмелер мен салондарда алыптасты. Сарай жалыз орталы болудан алды. Парижді философиялы салондары снге енді, онда Вольтер, Дидро, Руссо, Гельвеций, Юм, Смит болды. Оыан білімді оам аартушыларды жаадан басылып шыан шыармаларын мартып оыды. 1717 жылдан 1724 жыла дейін Вольтерді жарты миллион томы жне Руссоны шамамен миллион томы басылып шыты.

16. Легистер (загерлер) Негізгі кілдері Шан Ян (б.д.д IV .), Хань-Фэй-цзы (шамамен б.д.д III.). Легистер конфуцийшылдарды мемлекетті дептілікке негізделген задарды жзеге асыру арылы басару керек деген пікірлеріне арсы болып, керісінше, мемлекетті тек ана заа сйеніп басаруа болады, себебі «мейірімділік пен адамгершілік» — ылмыса апаратын бірден-бір жол, ал шын айырымдылы зіні бастамасын жазалаудан алады деп уаыздайды. Сйтіп, легистер ар-ожданны орнына орынышты дріптейді. Елде тртіпсіздік болмас шін: 1. Матаудан жазалау кп болу керек. 2. Аямай жазалау арылы халы арасында рей тудыру ажет. 3. са ылмыс жасаандарды аямай жазалау керек, сонда олар лкен ылмыс жасамайтын болады. 4. Адамдар арасында бір-біріне сенімсіздік тудыру керек. Осы аидаларды блжытпай орындаанда ана халы билеушіні айтанын екі етпей орындайды жне керек болса, лімге де барады. Конфуцийшылдарды «Мемлекет — лкен отбасы, оны басшысы — халыты кесі» деген іліміні орнына легистер: «Мемлекет — з алдына бір машина сияты былыс, билеуші — зін ата-баба аруаынан да, халытан да, Аспаннан да жоары оятын деспот. Мемлекетті негізгі масаттары: 1. са патшалытарды біріктіріп, Аспан аясыдаы (ытай) мемлекет ру; 2. Осы мемлекетке баса халытарды баындыру. Осы трыдан нерге, білімге деген штарлы теелуі ажет. Мемлекетті экономикалы негізі олнер немесе сауда емес, егін шаруашылыы болуы керек. Мемлекеттегі ызмет орындары адамдарды жмыс істеу абілетіне арай блінуі тиіс». Конфуцийшылдар мен легистерді арасындаы крес кп жылдара созылды. Тіпті азірді зінде де осы философиялы баыттарды жатаан немесе арсы шыан саяси топтарды кездесетінін ескерткен арты болмас.

17. л-Фараби (870-950)– шыыс перипатетизміні крнекті кілі. Аристотель шыармаларыны шыыстаы комментаторы. Философиясына болмыс мнін тсінуге тырысты. Негізгі ебектері «Баыта бастайтын жол» «Азаматты саясат», «Мемлекет айраткерлеріні кзарастыры», «айырымды ала трындары» жне т.б. баыта мтылуды себебі – адамны зін-зі жетілдіруі мен саясатты соы масаты деп тсіндірді.

л азали (1059-1111) — мсылман дниесінде беделі мыты, Мхам-мед пайамбардан кейінгі екінші мсылман деген атаа ие болан ойшыл. Мсылманды Шыыс жртыны леуметтік-тарихи дамуы Ибн Сина кезеінен со лдырай бастады, біра мсылманды оу орындары кбейді. Соларды бірінде, селжк слтаны Мелик шахты узірі Низам л Млік Бадатта ашан теологиялы академияда л азали стазды жне басшылы етті. Ол немі ізденіс-кдік процесін басынан кешті, аиата Августин Аврелий секілді иын жолмен жетті, фикх — мсылманды ытан дріс бергенімен, міріні соында таза сопылы жолына тсті. л Фараби мен ибн Синаны кеп зерттеген л азали зіні пікірлерін «Философтарды терістеу» ебегінде баяндады.
л азалиді ылым мен философияны млдем теріске шыарушы деп санауа болмайды. Мысалы, ол математика, физика, медицина, логиканы практикалы пайдасын мойындайды, біра белгілі бір шекара болуы ажет, ылыми тжырымдарды теологиялы сратарды шешу шін пайдалану дрыс емес, себебі философтарды бріне сенбеу жне дайсызды тн дейді. л азали философтарды ш категорияа беледі:
1) дахриттер — Эмпедокл, Анаксагор, Демокрит жне таы баса ежелгі философтар. Олар жаратушыны мойындамайды, дниені мгілік деп есептейді;
2) жаратылыстанушылар — брін табии себептер арылы тсіндіреді, о дниені жоа шыарады;
3) метафизиктер — Сократ, Платон, л Фараби, ибн Сина — «философ-мсылмандар».

л-Бируни ылымны трлі салаларынан кптеген ебектер, оны ішінде «Ертедегі халытар хронологиясын», «нді суреттемесін», т.б. жазды. Философиялы кзарасы бойынша ол да идеалист болды, дегенмен зіні жаратылыстану шыармаларында л-Фараби сияты ке лашты алым біратар материалистік пікірлер айтты.

18. 16 -да адамзат баласыны сауда-саттыты рістетіп, теіз жолын мегеруі, ірі мануфактуралара ие болуы бірнеше келелі міндеттерді теор. жне тжірибелік трыдан шешу ажеттігін ала тартты. На осы кезде ылым айта ркендеу дуірі идеяларыны серімен схоластикалы дстрлерден ол зіп, практикаа жгіне бастады. Шыыс жртыныкомпасты, о-дріні ойлап табуы жне кітап басу тсілін мегеруі ыл. жне тех. ызметтерді берік одаын руа жетелеген лы жаалытар болды.

Мануфактуралы кезе ірі нерксіпті бастапы ыл. жне тех. нышандарын дамытып, Г.Галилей, И.Ньютон, .Торричелли, кейін Д.Бернулли, Э.Мариотт, Ж.Л.Д’Аламбер, Р.А.Реомюр, Л.Эйлер, т.б. алымдар тариха «ндіріс ызметшілері» деген атпен енді. 18 -ды соында машина ндірісіні пайда болуына математиктерді, механиктерді, физиктерді, нертапыштар мен шеберлерді лкен бір тобыны ыл.-тех. жасампаз іс-рекеттері негіз алаан еді. Дж. Уатты бумен жретін машинасы конструкторлы-тех. ізденісті ана емес, «ылымны жемісі» саналды. Ал машиналы ндіріс з кезеінде ылымды технол. трыдан олдану шін ты, шын мнінде шектеусіз ммкіндіктерді ашты.

1637 жылы Галилей екі кзінен айырылады. Галилей XVII асырдаы механика, оптика жне астрономия ылымдарыны дамуына елеулі лес осты. Ол ашан жаалытар дниені гелиоцентрлік жйесі туралы ілімні жеіп шыуына ыпал етті. Статика тарихыАрхимедтен басталса, динамика тарихы Галилейден басталады. Ол лы алым болумен бірге, музыкант, суретші, аын, дебиетші де болан. Тепе-тендік принципіне негізделген машина жайлы зерттеуі, денені еркін тсуі, денені клбеу жазытытаы озалысы, ккжиекке брыш жасай латырылан денені озалысы, маятник тербелісіні изохрондыы туралы жаалытары осы кезеге жатады. Галилей зіні алашы телескопын (1609) растырады да, осы телескопты кмегімен Шолпан планетасыны фазасын, Кндегі даты, Юпитерді трт серігін, Сатурнны саинасын ашты.

Эйлерді негізгі ебектері сол кездегі математика мен механиканы барлы саласына, серпімділік теориясына, математикалы физикаа, оптикаа, музыка теориясына, машиналар теориясына, баллистикаа, теіз ылымына, т.б. арналан.

Ньютон зіні тартылыс заы мен Кеплерді аламшарлар озалысыны задарыны арасындаы сйкестікті длелдеп, жер бетіндегі заттарды озалысы мен аспан денелеріні озалысы бірдей задара баынатынын крсетті. Осылайша ол гелиоцентризм туралы соы кмнды сейілтіп, ылыми революцияны басын бастап берді. Математикада Ньютон Готтфрид Лейбницпен атар дифференциалды жне интегралды санаты ойлап шыарды. Сонымен атар ол биномды теореманы крсетіп, функцияны нлін шамалауа олданылатын Ньютон дісін тапты.Дрежелік атарларды зерттеуге де лес осты.

19. Герменевтика — тсіну туралы, рух туралы ылымдарды ылыми менгеру туралы ілім. Терминні зі кне Грецияда пайда болды, алынан хабарды белгілі бір ережелер мен интуицияа сйене отырып тсіндіру нері дегенді білдіреді. ХХ-асырда феноменология жне экзистенциализм баыттарыны шеберінде дамыан герменевтиканы негізін алаушы Ф.Шлейермахерді (1768-1834) тсіндіруі бойынша, бл Евангелие мтіндері авторларыны рухани дниесіне ену тсілі. Герменевтикада философиялы пайымдау объектісі болып тіл танылады. Неміс философы В.Дильтей герменевтиканы рісін кеейтіп, оны міндетін белгілі бір философиялы баытты кіліні ана емес, ттас дуірді, мдениетті ішкі дниесін тсінуге ммкіндік беру деп анытады. М.Хайдеггерді ойынша, «тіл — болмысты йі», яни тіл арылы адамны ішкі феномендеріне ілуге болады, ол тсінуді бастауы.
Неміс философы Х.Г.Гадамер мтін-тексті аыры реалдылы деп жа-риялап, оны философиялы пайымдау объектісіне айналдырды. Герме-невтика тсілі арылы жеке тланы ішкі дниесіне, философиялы ой-ларыны тылсым атпарларына ілуге болатындыын аза философы, академик арифолла Есім «Хакім Абай» атты ебегінде жасы длелдеп шыты. Абайды шыармаларына герменевтикалы талдау жасау арылы ол лы аынды тере ойлы философиялы тла ретінде тамаша ашып крсетті.

Герменевтика – ( гр.hermeneo) тсіндіремін, мтіндерді тсіндіруді нері. Неопозитивизмнен ерекше, ол тілді зі дниетанымды амтитынына сйеніп, дниені тсіну шін тілді оу жеткілікті деп есептейді.

20. Платоннытсінігінше игілікті трт трі бар. Олар: жректілік, данышпанды, естілік жне дептілік. Бл игіліктер адамдарды бріне бірдей дарымайды. Осы игіліктерді даруына арай оамдаы леум. топтарды ш топа блуге болады. Олар: игіліктерді трт тріні тртеуі де дарыан — философтар, блар мемлекетті басарулары керек, данышпандытан баса алан ш игілік дарыандар — скербасылар, т.б., ал игілікті соы екеуі ана дарыандар — олнершілер, шаруалар, саудагерлер, т.б. Осы леум. топтарды райсысы мемлекетке пайдалы жне те ажет. Сондытан мемлекет з тарапынан азаматтарды игілік рухында алыптастыруа, трбиелеуге жадай жасауы керек. Жетілген мемлекетте аталан ш леум. топ бір-бірімен жарасып, райсысы з ісімен айналысады да, мемлекетте игілік орнайды. зіні жетілген мемлекет идеясын жзеге асыруа талпынысы стсіз аяталан со Платон з шыармаларында "барлы нрсені лшемі — дай" деп санайтын адамдардан ралан наты мемлекет пошымын табуа мтылады. Платонны ойынша, адамдар з ажеттіліктерін жеке дара тей алмайды. Олар мір сру шін тама, киім ндіріп, й салулары, т.б. жасаулары керек. Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, шіншілері рылыспен, тртіншілері етікшілікпен, т.с.с айналысады.

Сйтіп, оларды брі бірігіп ана ажеттілігін тейді. Осы бірігуді арасында оам, мемлекет пайда болады. Мемлекет еркін адамдарды бріне бірдей діл ызмет етуі керек. Платон мемлекеттік рылысты 5 трге блді: аристократия, тимократия, олигархия, демократия жне тирания. Бларды ішінде е жасысына аристократ. мемлекетті жатызды. Онда аыл-естілік, парасаттылы билейді. Оны аидалары адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады. Платон оамды меншікті олдап, жеке меншікке арсы трды. йткені оамдаы кикілжідер мен дау-жанжал, айшылытарды тудыратын жеке меншік деп санады

21. Абайды кркемдік, леуметтік гуманистік жне дінге кзарастары тере білінген ебегі - ара сздері. Абайды ара сздері (алия) - лы аынны сз неріндегі кркемдік уатын, философиядаы даналы дниетанымын даралап крсететін классикалы стильде жазылан прозалы шыармасы. Жалпы саны ыры бес блек шыармадан тратын Абайды ара сздері таырыбы жаынан бір баытта жазылмаан, р алуан. Оны алты-жеті лгісі ыса болса, айсыбіреуі мазмн, таырып жаынан згешелеу, ауымды болып келеді. Абай зіні ара сздерінде шыарманы ажарына ана назар аударып оймай, оны тередігіне, логикалы мніне зор салан.

Сйтіп кркемдік шеберлік пен ылыми зерделік арылы кркемдік сана мен философиялы сананы штастырады. Абайды ара сздеріндегі гуманистік, аартушылы, леуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, ттас бір аза халыны философиялы концепциясын райды. Абайды кара сздері сондай-а жалпы адамзат баласына орта асыл сзге айналды.

Абайды "Жетінші сзінде" шырасатын "жанны тамаы" деген крделі философиялы ым бар. Оны Абай бізді санамыздан тыс мір сретін объективті дниені санада сулеленуі нтижесіде пайда болатын ылым, білімні жинаталан оры ретінде арайды.

Осы себептен де Абай: "... марланып, жиан азынамызды кбейтсек керек, бл жанны тамаы еді",— деп айыра тсінік беріп отыр...

Абайдай стаз аынны бл "Жетінші сзде" кздеген масаты адамны бойыда туа пайда болатын жан мары арылы з рпаыны санасына тек ана жанны пайдалы таматарын сідіру еді. Міне, Абайды аартушылы кзарасыны тамыр алан бір саласыныайнар кзі осы жата жатыр.

22. Дниегекзарас – дние мен ондаы адамны орны жайындаы жалпылама кзарастарды, принциптерді, бааларды жиынтыы немесе жйесі.

Философия – дниегекзарасты жоары дегейі. Бл теоретикалы трде растырылан, рациональды дниеге кзарасты жйесі.

Философияа дейінгі дниеге кзарасты алашы тарихи типтері – мифология жне дін.

Мифология– оамды дамуды алашы сатысына тн, дниені тсінуді алашы тсілі, оамды сананы бастапы формасы.

Мифте маызды дниегекзарасты сратар бейнеленген: лемні, адамны пайда болуы, мір мен лім, тадыр, айрымдылы пен атігездік туралы сратар. Баса дниегекзарастар – дін мен философия – мифологиядан алан сол сратарды арастырды. Біра олара жауаптарды басаша жолмен іздеді..

Дін– дниеге кзарасты екінші формасы, дниені жаратылысын жоары кшке сенімге негіздеп жасады.

Діни дниегекзарас трлі діни формаларда трліше крінетін, брынан жне азір де трлі елдер мен ауматардаы баралы санаа кп сер ететін діни кзарастара сйенді. Мдениетті кез-келген былысы сияты дін адама з тадырын табуа, адамилыа йрететін зінше ойлау жолы мен білімді сынады.

Дін мен философияны айрмашылыы неде? Философия – ылым, бл рационалды-теоретикаллы дниетанымны. Дін тек сенімге ана сйенеді. Философиялы ойлау еркінойшылдыа сенеді, белгілі бір авторитетке туелді емес. Дін – шіркеуді, діни ілімдерді авторитетіне сйенеді. Философия білім жйесінсіз ммкін емес, ол тарихи білімді сынады. Дін брінен брын интуицияа сйенсе, философия рационалды танымды негіздейді.

23. Психоанализді гуманистік психоанализ немесе неофрейдизм деп ата-латын баытыны негізін салушы неміс-американды философ, психолог. социолог Э.Фромм (1900 -1980) Фрейдті биологизмін, либидо теориясын. табиилы пен леуметтікті арама-арсы оюын, психологияны философия мен этикадан блектеуін сынады. Ол адамды леуметтік тіршілік етуші, табии жне адамдандырылан дниемен немі байланыс жасаушы ретінде арастырады. Оны ойынша. Фрейдті ілімі адамды тереірек тануа ммкіндік бергенімен, оны міріні мн-маынасы, моральды жне этикалы нормалар туралы, адам алай мір сруі керек жне не істеуі тиіс деген сратара жауап бермеді. Э. Фромм К.Юнгті аналитикалы психологиясы да адам міріні мні мселелерін назардан тыс алдырды деп есептеді. Адамны этикалы мінез-лытарыны бастауын адамны зінен іздеген гуманистік этиктерді ебектеріне сйене отырып, Фромм моральды станымдар адамны ішкі асиеттеріне негізделген болуы керек, йтпесе оларды бзу тланы психикалы жне эмоциялы лдырауына келеді деген тжырым жасайды. Осыдан келіп гуманистік психоанализді масаты шыады — гуманистік этиканы ндылытарын мегеру, зіні ішкі табиатын танып-білу жне «мір нерін» игеру арылы адамны ішкі ммкіндіктерін дамытуына, мір сруге мтылуына ыпал ету.
Фромм еркіндік жне жаттану категориялары арылы адамдарды ба-сым кпшілігі зіні наыз «Менін», «здігін» емес, «Жалан Менін» да-мытатынын, осы процесті нтижесінде зін жоалтып, ешшееге айна-латынын крсетеді. Біра Фромм адамны онтологиялы жне тлалы сипаттамаларына, сіресе «мітп » элементіне сйене отырып, оптимистік болжамдар жасайды. Оны пікірінше, «міт» мір рылымыны ішкі элементі, ол пассивті міттену, кту емес, белсенді рекетке дайын болу,адам рухыны динамикасы, адам болмысыны маызды шарты, сондытан да Фромм адамды Ното еsрегапs ( міті бар) деп сипаттайды.

24. Шопенгауэр философиясыны орталы ымы –ерік.

- Ерік – абсолютті бастама, барлы мнді анытауа жне оан ыпал етуге абілетті идеалды кш;

- Ерік – тіршілік негізінде жатан космосты кш;

- Ерік сана негізінде жатады жне заттарды е жалпы мні болып табылады. р адманы еркі рекетерін анытайтыны сияты, бкіл лемдік ерік – дниедегі сырты былыстарды пайда болуы мен заттарды озалысына себепші болады;

- лі табиатты да «бейсаналы», «алып жатан» еркі бар;

- дние – ерікті жзеге асуы.

Шопенгауэрді адам тадыры мселесінде пессимистік сипатта болды. Адам табиата ана емес, зіне-зі билік ете алу ммкіндігіне сенбеді. Адам тадыры бкіллемдік хаосы тізбегінде теді, бкіллемдік ажетілікке баынышты. Жеке адам еркі оршаан дние еркіне баынышты. Осындай ойларыменол мір философиясыны пайда болуына серін тигізді.

оршаан дние мен мір негізінде ерік жатыр. Ницще адам еркін бірнеше трге болді:

1. мірге деген ерік;

2. адамны з ішіндегі ерік;

3. басарылмайтын бейсаналы ерік – аффектілер;

4. билікке ерік.

Ницще ерікті соы трі «билікке ерікке» кп кіл болді, ол адамны бріне тн. «Билікке ерік» табиаты бойынша зін-зі сатау инстинктіне сас.

25. Философия – дниегекзарасты жоары дегейі. Бл теоретикалы трде растырылан, рациональды дниеге кзарасты жйесі.

Философияа дейінгі дниеге кзарасты алашы тарихи типтері – мифология жне дін.

Мифология– оамды дамуды алашы сатысына тн, дниені тсінуді алашы тсілі, оамды сананы бастапы формасы.

Дін– дниеге кзарасты екінші формасы, дниені жаратылысын жоары кшке сенімге негіздеп жасады.

Дін мен философияны айрмашылыы неде? Философия – ылым, бл рационалды-теоретикаллы дниетанымны. Дін тек сенімге ана сйенеді. Философиялы ойлау еркінойшылдыа сенеді, белгілі бір авторитетке туелді емес. Дін – шіркеуді, діни ілімдерді авторитетіне сйенеді. Философия білім жйесінсіз ммкін емес, ол тарихи білімді сынады. Дін брінен брын интуицияа сйенсе, философия рационалды танымды негіздейді.

26. Гуманизм – (лат. Humanus) орта асырды соы кезеінде пайда болып, схоластика мен шіркеуді рухани стемдігіне арсылы арылы адам баласын босатып, еркін жетілуді масат еткен леуметтік озалыс. Гуманистік озалысты негіздеушісі Франческо Петрарканы негізгі міндетті«мір сру нерін» жасау болды. Оны пікірінше, адам наты осы мірінде баыта кенелуге ы бар. Петрарка адамны тлалы мні адамны ішкі дниесіні міті, бастан кешкендері мен орынышымен ерекшеленеді. Петрарканы кзарастарында индивидуалистік тенденция орын алан, бл тенденция да айта рлеу дуіріні негізгі сипаты болып табылады. Тлалаты шыдау жаымсыз рекетерден арылуа тырысанда, руаытта зін жетілдіргенде ммкін болады (Джованни Бокачоа да осы идеялар тн).

Антропоцентризм– дниені адам арылы баалайтын дниені тетігі, адам деп білетін идеалистік ілім, кзарас.

27. Неміс классикалы философиясыны негізін алаан – Иммануил Кант (1724-1804). Оны мірлік раны: «Шыдамдылы жне зіді стай білу». Кант философиясы трансцендентальды идеализм деген атау алды. Кант таным теориясында барлы білімдер 2-ге блінді: 1) тжірибелік білімдер – апострорий;

2) тжірибеге дейінгі білімдер – априорий.

Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831) негізгі шыармалыры: «Рух феноменологиясы», «Логика ылымы», «ы философиясы», «Философия тарихы бойынша дрістер». Гегельді пайымдауынша, лемні негізінде жеке-даралы емес, жалпылы-бтіндік жатыр. лем жеке даралытардан, атомдардан немесе жандардан трмайды, жекелерді мндай бірлігі иллюзия. Абсолютті идея з кезегінде 3 стадиядан теді. Ттастай ол триаданы райды: 1) Тезис (лденені станушы); 2) Антитезис (терістеуші); 3) синтез (біріктіруші).

28. Философия бізді мірлік тжірибемізді бір блігі болып табылады.Біз мны мойындаса та, теріске шыарса та философиялы ой-толаулар бізді кнделікті мірімізді толытырып, адамзат дамуыны бкіл за жолы ілесіп келеді. Философия б.з.д. VІ-V асырларда алыптасты, осы кезден бастап адазат лемі туралы, ондаы зні орны мен тадыры туралы рационалды кзарас алыптастыра бастады. Философиялы рефлексияны пайда болуы крделі деріс болыптабылды.адазат ойыны дамуы архайкалы, фантастикалы, илюзиялы кзарас алыптастан оны рационалды-танымды формаларына дейін за жолдан тті.ылым философиясы—ылымды адам іс-ірекетіні ерекше аясы жне дайы дамудаы білімні жйесі деп арайтын философияны тарауы. ылымда білімді философияны гносеологиялы жне методологиялы трыдан зертеуді аздаан тарихы боланымен, ылым философиясы –соы кезде 20 асыр кеінен тарй бастады. Е алашы бл термин логикалы позитивтер деп аталатын философтарды ебектерінде олданылып, ылым тілін философиялы трыдан зерттеулер тек ана формальды (математикалы) логика шеберінде болуы керек. Ал ылыми ымдарды эмпирикалы, тжірибе, байау арылы тсіндіруге болады деп тсіндірілді. ылым, бл концепция бойынша— адамны е жоары ісі

29. Милет мектебіні кілдері Фалес, Анаксимандр, Анаксимен жне таы баса ойшылдарды ылыми білімні негізін салушылар деуге болады. Бл натурфилософтарды біріктіріп тран пікір – субстанцияны олар материалды нрсе ретінде: Фалес – су, Анаксимандр – апейрон, Анакси-мен – ауа деп тсіндірді. Осыан сас пікір Элея мектебіні кілі Гераклитте де кездеседі. Оны ойынша, дниені бастауы – от, табиат ешашан кйремейді жне ешашан пайда болмайды, дние арама-арсылытардан трады. Пифагоралашы бастау деп сандарды тсінді. Оны ойынша, сандар дниедегі заттар мен адам міріне реттілік пен ндестік (гармония) береді, оларды семдікке, космоса ластырады. Б.д.д. V асырды ортасында алыптаса бастаан софистика мектебі мір ажеттілігінен туды. Демократиялы Афинада осы кезеде рацио-нальдік таныма деген штарлы кшейді. Адамдарды орісін кеейтіп, оамды, саяси омірге дайындайтын, созге шешен, аылды, халыты кшбасшысы бола алатын мемлекет айраткері болуа дайындайтын ин-теллектуалдар пайда бола бастады, олар здерін софистер, яни дана адам-дармыз деп атады. з ебектері шін белгілі бір аы ала отырып, софистер ылымны барлы салаларынан малмат беріп отырды, адамдарды практикалы мірге, мемлекеттік жне жеке мірді кез-келген жадайларында иындытан жол таба білуге йретті. Софистерді тлімгерлік аылы ызметі білім мен мдениетті шеберін грек оамыны асйектерімен шектемей, оамны барлы топтарыны рухани дамуына ммкіндік берді. Софистиканы крнекті кілдері ретінде Протагор, Горгий жне Гиппийді атауа болады.

30. Материалистік философияны жйелеп крсеткен Поль Анри Гольбах (1723 – 1789) болды.

Оны е ірі трактат «Табиат жйесі» (1770). Оны негізгі идеясы – материя бізді сезім тйсіктерімізге лдеандай жолмен сер ететін нрселерді брі. Ол згермейтін жне блінбейтін атомдардан трады, оларды негізгі асиеттері – зынды салма, пішін, бітеулік. озалыс ол да материяны атрибуты, оны денелерді кеістікте жай ана орын ауыстыруы ретінде арады. Адам – табиат задарына баынатын оны блігі. Детерменизмді орап, сонымен бірге себептілікті механистік трыдан арастырды. Ол кездейсотыты жоа шыарды. Гольбах таным мселесінде сенсуализмді станды, агноститсизмге арсы болды. Саясаттак – конституциялы манархияны, ал біратар жадайда – білімдер абсолютизмні жатаушысы болды. оамды кзарастарда идеялис «Пікір – дниені билеп-тстейді» деді. Ол за шыарушыларды ызметі тарихта шешуші роль атарады деп ойлады. Адамдарды азатты алу жолы оу-аартуда деп білді.

Клод Андриан Гельвеций(1715-1771) «Аыл туралы» трактатыны авторы. Гелвеций Бойынша, объективті мір сретін материя сезім – тйсік арылы танылады. Гельвеций еске сатауды танымны екінші ралы деп санады, оан заа созылатын біра лсіз тйсік деп анытама берді. Ойлауды арапайым трде тсіне келіп, тйсіктерді араласуы деп анытады. Адам мінез-лын трбиелеудегі оамны атаратын рлін атап крсетті, осымен феод. атынастарды капит. атынастармен ауыстыру ажет екнндігін тсіндірді. оам дамуында адам санасы мен штарлыыны айын рлін крсетті. Сонымен ол адам алыптасуындаы ортаны шешуші рлі, жеке жне оамды мдделерді жарасымды ауышу идеясы, аыл абілетті тедігі марксизмдекгі утопиялы соцализмді алыптастыруда негіз болды.

Франсуа Мариаруэ Вольтер (1694-1778) - француз жазушысы, философы, тарихшысы, француз аартушыларыны ксемдеріні бірі. зінішыармаларына феодалды атынастарды, деспотияны, дінді атты сынайды.^[1] Жоарыдан реформа жасау арылы оамда згерістерге жетпекші болды. леуметтік жаманды білмеушіліктен деп есептеген. Оны пайымдауынша, тедік, еркіндік жаратылыстан берілген ытар. Барлы азаматтар за алдында те. Біра мліктік тесіздікті адамдарды жаратылысынан солай деп тсінді. Кез келген еркіндікті бастауы - ят пен сз еркіндігі. Католиктік шіркеу мен католицизмге Вольтер арсы боланымен, жалпы дінге арсы болан жо. Кпшілік халыты олда стау шін дін те ажет деп есептеді. оамды демократиялы негізде айта ру мселесі оны аладатан жо. Ол шін маызды мселелер: жаратылыс ы, еркіндік, тендік. Еркіндік ол шін бірінше кезекте жеке адамны, индивид еркіндігі, ал жалпы оам еркіндігіне мн бермеді. Жеке адам еркіндігіні негізі - сз еркіндігі, онымен бірге баспасз еркіндігі. Католиктік шыдамсыздыа арсы ар-ятеркіндігін ерекше арсы ойан.

Руссо Жан Жак (1717-1778) - "оамды келісім туралы" ебекті авторы. Негізгі идеясы - халы егемендігі. оамды келісімнегізінде орта ерік жатыр. Мінеки, осы орта ерікпен баытталатын билікті ол егемендік деп атаан. Мемлекеттегі егеменді билікті блінуін олдамады. Руссо пікірінше, за шыарушы билік тікелей егеменді халыты зімен іске асырылады. Ал атарушы билікегемендікті шешімі бойынша ол астындаылармен байланыс шін рылады. Атарушы билік кімге тапсырылды соан байланысты билікті трлерін блген: демократия, аристократия, монархия. Географиялы фактор рлін крсеткен: демократиялы басару кішігірім мемлекетте; аристократиялы басару орта, монархиялы басару лкен мемлекетке тн. Руссо пікірі бойынша, демократия - мемлекеттік тетік ана емес, сонымен атар адамдарды жетілдіру, оларды ммкіндіктерін дамыту. Руссоны теориясы кішігірім меншігі бар са шаруалардан ралан квазидстрлі оамны идеалды жобасына баытталан.

31. Таным процесіндегі логика мен диалектикаа ерекше назар аударан алашы ебектеріні бірі — “Рух феноменологиясында”Гегель зерде мен пайымны даму процесін тарихи негізде арай отырып, кптеген жаалытар ашанымен, негізгі мселеге — философияа атысты лкен айшылыа рынды. асырлар бойы алыптасып алан анытамадан бас тартып, философияны мні даналыа мтылу да, даналы та емес деп, оны ылым саласына айналдыруды ккседі. Мны зі кейінгі кезедерде философияа жалпы дниені, оам мен табиатты, ойлауды зерттейтін ылым ретінде арауа, аырында оны идеологиямен ойыртпатап, з мнінен айыруа жол ашты. Маркстік-лениндік философия дегенні зі осы жаса идеяны “жемісі” еді. Г-ді ойынша, дниеде бір кйде алатын, згермейтін ештее жо. оамны, адамны, танымны, тарихты дамуы — объективті процесс, ешкім оны тотата алмайды. Табиатты дамуы адама келіп тіреліп, адамзат, оам тарихына ласып кетеді.

Кант философиясы болмыс, дептілік жне дін туралы мселелерді арастырмастан брын, танып-білу ммкіндігіні шегiн белгілеп алуды сынады.

«Таза аыл-ойды сынау» деген ебегінде таным мселесін талдайды. Кантты пікірінше, таным процесі ш сатыдан теді: 1. Сезім-тйсік сатысы. 2. Сараптаушы аыл-ой. 3. Таза аыл-ой. И. Кант дниені здігінен, бізді санамыздан тыс мір сретін «зіндік зат» (вещь-в-себе) – заттар мен былыстарды мнi, бізді санамызда берiлген «біздік зат» (вещь-для-нас) - заттар мен ыбылыстарды сырты крiнiсi немесе табиат, деп екіге бледі. Бл дуалистік кзарас. йткені, ол материалды заттарды объективтік мір сруін мойындайды, алайда мнін танып - білуге болмайтын «зіндік зат» бар деп агностиктік йарыма келеді. Зат ішіндегі мнді ешуаытта таза аыл-оймен анытауа болмайды. Бл трансцендентальды, яни логикалы ойлаудан, тжірибиеден тыс.

Агностиктік білімні пайда болуына байланысты, зады сра туады: егер жеке заттарды жне ттас лемді тану ммкіндігі жо болса, ылыми білімні тегі мен мні андай? Кант осыан зіні гипотезасы мен теориясын жасады? Осы мселелерді тсіндіру шін, ол зіні таным теориясына априорлы білім тсінігін енгізді, бл тжірибеге дейінгі жне тжірибеден тыс алынан білім болды. Априорлы аыл-ойда уел бастан бар жне длелдеуді керек етпейді. Мысалы, «Адам мірі уаытпен теді», «Барлы денені зындыы бар». Тек априорлы білім длелді жне сенімді, жалпылы жне ажеттілік асиетіне ие бола алады. Ол априорлы білім трлеріне бізді кеістік пен уаыт туралы тсінігімізді жатызды. Бірлік, кптік, ттасты, натылы, терістеу категориялары тжірибеге дейін адам басында таза идея кйінде пайда болады деп жазды. Олар «бiздiк заттарды», табиатты ретсiздiгiн жоюа, жйеге келтiруге олданылады, яни соыларды бiздi санамызды зi жасайды - бл Кант философиясыны субъективтiк идеализмге ауытуы.

32. аза философиясы бастау алатын екінші ойшыл, оам айраткері – М.Х.Дулатты «Тарих-и-Рашиди» ебегінде тркі дниесіні рухани ттастыы жне оны дние жзі халытары ркениетімен тыыз байланысы натылы мысалдармен баяндалан. Дулат философиялы антропологияны басты мселесіні бірі кн ымына сол заман ойшылдары ебектеріне сйеніп, талдау жасаан.

Мсылманды Шыыс дниесіні таы бір крнекті кілі, ХІ-асырда мір срген лама ойшыл Жсіп Баласан еді. Ол зіні негізгі туындысы «таду білікте» адам мірі туралы сиетін алдыруа бекінеді. Жсіп Баласан шін адам баласы — дниедегі е басты ндылы. Адамды жаратушы алла тек оны ана емес, ай мен кнді, кн мен тнді, аспан мен жерді, дала мен тауды, ол мен елді де дниеге келді біратек адама ана теіздейін телегей аыл, білімге бой рдырар зерде айырымды іс ылдырар ар-ят пен намыс сыйлады. Баласанны ойынша, ендігі міндет — осы адам деген ататы жоары стау, оан сай мірі сру. Ол мірді адама алланы берген арызы деп тсінеді, осы мірд мнді кешкен адам ана арызын айтара алады. Баласан Мнді мірге жетуді азапты жолында адама серік болар трт асиетті — ділет, дулет, аыл, анагатты бліп крсетеді жне олара Кнтуды, Айтолды гдлміш, Одрмыш деген есімдер береді.

33. Бенедикт (Барух) Спиноза (1632-1677) – европалы рационализмні крнекті кілі, Р. Декарт ілімін жаластырушы, Жаа Заманы жетілдірілген, толы жне негізделген философиялы жйені авторы.

Спинозаны философиялы зерттеулеріні пні:

1.субстанция мселесі;

2.таным теориясы;

3.этика сратары, бостанды жне ажеттілік мселелері.

Спинозаны философиядаы маызды лесі – болмыс мні арастырылатын субстанция теориясын жасауында. Негізіне Декартты субстанция туралы теориясы алынанымен, зі онымен келіскенімен. Спиноза Декартты теориясыны кемшіліктерін жойын, з жйесін алыптастыруа тырысты. Спиноза Декартты субстанция туралы теориясыны басты кемшілігі – оны дуализмінде деп санады. Ондаы айшылы – з тіршілігі шін згені ажет етпейтін мн боландарына арамастан барлы субстанцияларды жаратан. Жалыз жне Е жоары Е аиат субстанция - дай болып, барлы баса субстанциялар оан тікелей туелді болуында. Субстанцияларды зара туелсіздігі мен оларды бріні бір мезгілде баса субстанцияа – дайа жаппай, бірдей туелділігіне.

Т. Гоббс (1588-1679) – Бэконны философиялы дстрін жаластырушы шкірті:

1. теологиялы схоластикалы философияа арсы шыты;

2. философия масаты – ылыми-техникалы прогреске жол ашу, адам рекетіні практикалы нтижелеріне ол жеткізу деп тсінді;

3. эмпиризмді жатады. Декартты рационалистік флилософиясын сынады;

4. наыз материалист болды;

5. оам мен мемлекет мселесін маызды философиялы мселе деп санады;

6. мемлекет теориясын жасады;

7. мемлекет пайда болуыны негізінде оамды келісім жатыр деген идеяны алаш сынды.

Гоббсты философиялы зерттеу пні – гносеология жне мемлекет мселесі.

Гоббс адам танымы негізінен сезімдік абылдау арылы теді деп санады. Сезімдік абылдау – сезім мшелеріні (кз, ла, т.б.) оршаан дниеден сигналдарды абылдап, деуі.

Дж.Локк (1632-1704) – Бэкон мен Гоббсты философиялы идеяларын дамытып, Жаа Замандаы аылшын философиясыны эмпиристік жне материалистік дстрін жаластырды.

Негізгі ебегі: «Адамны аыл – ойы туралы тжірибе».

Дж. Локк философиясыны негізгі аидалары:

1.дние материалды;

2.таным негізінде тек ана тжірибе жатады («сезімде болмаан нрсе адам ойында (аылында) болмайды»);

3.адама «туа біткен идеяларды» болуы ммкін емес, себебі идеяларды зі тжірибе арылы пайда болады;

4.сана – р адам з міріндегі тжірибемен толтыратын бос блме (empty cabinet) тжірибе жазылатын «таза атат» (tabula rasa);

5.тжірибе кзі – сырты дние;

6.философия масаты – адамны з рекетінде табыса жетуіне кмектесу;

7.адам идеалы – сабырлы, занды тындайтын жне зады сыйлайтын, адамшершілікті станатын, зін жан-жаты жетілдіріп, з саласында жасы жетістіктерге жеткен джентельмен;

8.мемлекет идеялы – билікті за шыарушы, орындаушы жне федеративті (сырты саяси) болып жіктелген негізде ралан мемлекет.

Мемлекеттегі билік блінісі туралы бірінші айтан Локк болды.

1.Лейбниц– Жаа Заман философиялы дстрін аятаушы;

2.Лейбниц – монадологиясы субстанцияларды кптігі туралы теория;

3.Лейбниц гносеологиялы (таным туралы ілім) – рационализм мен эмпиризмді келісімге келтіруді талпынасы.

Г.Лейбниц (1646-1716) – немісті математик-алымы, загер, философ – Жаа Заман философиясыны соы крнекті кілі жне неміс классикалы философиясыны ізашары. Негізгі ебектері: «Монадология», «Адамны аыл – ойы туралы жаа тжірибелер».

Лейбниц философиядаы рационалистік баытты жатады. Оны философиялы зерттеулеріні негізгі мселелері:

1.Субстанция;

2.Таным.

Лейбниц Декарт пен Спинозаны субстанция туралы теорияларын зерттей келіп оларды жетілмегендігі туралы орытындыа келді:

Лейбниц Декартты дуализмін абылдамады:

1.Біріншіден, барлы субстанцияларды (з тіршілігі шін зінен басаны ?>