ТАС ТҮРМЕНІ ЖАРЫП ШЫҚҚАН ТАРЛАН СӨЗ 17 страница
– Жоқ, ит деген себеп айтып тұрмайды, бас салып жұлады, көш деген соң көш!
– Ойпыр-ау, кім айтты ит деп?
– Әнеу балаң, «ит пен Ілдайдан ғана қорқамын!» депті ғой. Көш енді көш деген соң! – Ілдай сөзді тыңдамайтындығын білдіре бұрқырап, қолын сермей-сермей жөнелді.
– «Ит пен бала бірдей» деген емес пе еді. Ей, мырза! Оны ересек біреуімізден естімей, баланың сөзімен жазаламақпысың! Бала мен бала болғаның ба?
Ілдай дуалдан шыға бере қатты ақырады:
– Кет бұл жерден, кет дегенде ит те кетеді!
Әкем қалшиып тұрып қалды. Шағын қара сақалы дір ете түсті де, үн қатпай қала берді. Сол орнында көп тұрды. Мен шешеме қарай бердім.
– Сен қозғалмай тамағыңды іше бер, – деп қойды шешем. Әкем қайта кіргенде өңі бұрынғы қалпында екен, еш нәрсе болмағандай бейғам қарап қойып отыра кетті.
– Сен оны кімге айтып едің?
– Тіндәйға, – дедім мен, – ол менің неден қорқатындығымды сұраған соң айтқам!
– Не деп айттың?
– Бір сұрағанда, «иттен» дедім: және сұрағанда сенің «ағаңнан» дедім: сонан соң «Ақтай, Санатпайдан» дедім, және «бір сарт қыздан қорықтым» дедім және бір дию сарт бар еді, оны ұмытып қалғанмын.
Әкем мен шешем күліп алды.
– Сен өзің қорқатыныңның бәрін осылай тізіп айта бер, – мұнан соң еңкілдеп күлді әкем, – қорықпай-ақ айта бер, алдымен иттен бастасаң болғаны! Қорқытатын адамдар ит болмаса, өзі қорқады, онда! О, тіліңнен, бал тамған қоңыр қозым! Оқасы жоқ, көш десе көше береміз! Кіндік кесіп, кір жуған жерімізден, туған елімізден айырылған соң, зорекердің Ілушінінде қимайтын неміз бар!
Бұл сөздегі менің айыра алмағаным «тіліңнен бал тамған қоңыр қозым» деуі болды. Бұл жолы менің тілімнен бал емес, у тамғанын енді түсіндім. Әкеме қалайша бал болып ұғылады?
Әкем дереу Мақұлбегіне кетіп еді, оның көшірмей алып қалу қолынан келмейтінін білген соң, тез қайтыпты. Алып келген ең жақсы хабары – ешкінің бізге басымен тигендігі болды. Ауруы ада-күде жазылғандықтан разы болып, сауынға берген лақты ешкісін бізден қайтарып алмайтын болыпты.
Енді Ергейтіге – Бигелді тұрған Смайыл хуйзудың қасына көштік. Көшу дегенім – Ілдәй енді қол бастап шығып, анықтап жазаламай, неғұрлым ұйқысынан оянбай тұрғанында кішкене қазанымыз бен жалғыз қабымызды көтере қашып, кетіп алу еді. Таң бозынан тұрдық та солай тартып бердік.
Құрметті «тергеушім», «ит үреді, керуен көшеді», біздің керуеніміз, түйе тізбегі емес, әрине түймедей-түймедей ауыздарын бақаша ашқан кішкене балалар тізбегі. Бұл керуенді де, бар жүкті көтеріп көш бастап келе жатқан әке шешемді де сорлатып, солай көштірген – менің қылмысым. Жан-денем түгелімен қылмыс болмаса, кішкене жүрегімнің шын қорқатын жәндіктерін шыншылдықпен айтар ма едім! Шынымызды айтамыз деп у шашып алып, ұрлана қашып шыға беру – Биғаділ екеумізге тура біткен қасиет болды. Ал әке-шешеміз бұл қасиетімізден қаншалық сорланып келе жатса да «тіліңнен бал тамған қоңыр қозым» деп сүйеді, «осыныңнан танба, қорықпай айта бер!» дейді тағы да. Біздің тілімізден желкесіне у тамып, өзі жауыр болып келе жатса да, олар уымызды бал деп есептеуден айнымайды. Қылмыстың қайдан туып, қалай асқынып келе жатқанымен ісі де жоқ, соған жігерлендіреді бізді, біз қайткенде қылмыстан тазарамыз!
V
Смайыл, Смазы дейтін ағайынды екі хұйзу орта Ергейтідегі шағын ғана бір қожаның иесі екен. Олар егіндік жері мол, мал жағы шағын, бір-екі ғана кісі жалдай алатын күйлері бар байшыкеш көрінді. «Бай» деп атауға бара алмайтын себебіміз – олардың өзі, иә, ер жетіп қалған балалары егін жұмысына араласып істей жүреді екен де, тамақты да жалшыларымен бірге ішеді екен. Ерекше «қоршаулы жәннат» пен ерекше қожалық құқық жүргізу мен мұндалап көріне қоймады. Әсіресе Смайылдың өзі, жиылмай жатқан құйрығын басып кетсең де «ың..і..ы» деп қана қоятындай кең мінезді адам екендігі маңайына паналаған қоңсыларының көптігінен көрінді. Оның қора-жайының маңайында саялы терек көп болғанымен, өзі сая бола білген тәрізді. Қақпасының алды-арты толған жер үй, өзінің күн шығыс жақ қатарына іргелестіре салған кедей қолды дуал үйлер де көп көрінді. Үйеңкі, теректері алаң-ашықта. Бүкіл қоржа малы түс кезінде соның ішінде жатады екен. Бұл жәйт оның кең қолтықтығына қосымша салдыр-салақтығын да байқатады.
Көшіп барысымызбен қожайын қақпасының алдыңғы жағындағы көне жер үйдің бос біреуі бізге тиді. Бигелді күні бұрын айтып, дайындап қойған екен. Қоңсыларының көптігіне қарап шешем Смайылдың бұл жайын жақсы бағалағандай болды: «саясына ит жатпайтын бай емес көрінеді».
Қоржаның батыс жағы Смайылдың Смазы дейтін інісіне тиісті екен. Оның қора-жайы да, дуал ішіндегі теректері де биіктеу, әрі мынадай кедей үйлері ол жаққа көп салынбапты. Шешем сол жақтан қана секем алғандай, «кесел-қырсық осы жақтан келмесе, кең жер екен» деп күбірледі.
Жер үйге салған мия төсенішімізде кеңірек, үңгір болса да ауыз үйлі, аспаны да тыныстырақ көрінді. Әке-шешеміз бұл үйді жөндеп алу, жақсырақ тұрмыс жасап алу туралы кең жоспарлар айтысып, құрлау болса да сүт қосқан шайын масайрап отырып тартысатын болды. Бигелдінің жылдық жалақысы – қожа егінмен бірге екі ағаш борми (жүгері) егіп алу екен. Мұны өздері «дайжың»[8] деп атайды. Екі ағаш борми «дайжыңға» қосып бір серкеш, жалшының өзіне сәлде боздан көйлек–штан, екі шақайлық сиыр терісі, жарты шай бермек болыпты. Ең жақсысы, тамаққа жуыр маңда тоя қоймайтын, нардай Бигелдінің тоқтығы болды.
Диірменге тартылған борми талқанына ол еркін екен. Бұл молдықты Бигелдіге бір рет, әкеме бір рет еріп барып мен де көрдім. Смайылдың әдеміше ғана кең сәкілі үйінде шай ішуі өте көңілді көрінді. Талқанды үлкен табаққа, арбаға сабан тиегендей, үйе басып әкеліп, дөңгелегі аласа үстелге қояды екен де, қожасы мен қонағы, ұлы мен малайы қоралай отырып соғады екен. Шынысына басушылардың көптігінен табақ ойсырап қалса, кілеті қарсы үй, Бигелді барып басып әкеле салады. Әрқандай жұмысқа өз күшін жанқиярлықпен арнайтын Бигелдінің жомарттығын да, оның шеңгеліндей үлкен шеңгелді де өзім жүрген жерден көрмеген маған, оның сол мол қолдығына (бір қарап та қоймай шыдап отырған) мына қожайынды да «дүниеде жоқтай» көрінді. Қып-қызыл күрең жүзі мен қысыңқы көзі күлімсіреген бойы, сирек қана қара сақал-мұртына тиген ақсары талқанды сүрте салмай нақ қарапайым қазақы тілде әңгімелесе отырып, шынысындағы шайға кеулеп жейді. Қонақтарының көңілі үшін ғана жегені болар деп ойласам, олай емес, осыншалық көп талқанды үңірейте обатындардың негізгі бірі – өзі екен. Оның тапалтақ қана шаршы денесі мен томпиып тұратын қарны талқанды нығарлап толтырған қап сияқты, қап болғанда да қазақтың қой жүнінен тоқылған шаршы-төртбақ қабы. «Бұлар бір шайда бір пұт талқан жесе, бір жылға неше пұт талқан жетер?» деп есептеп көрейін десем, шығара алатын емеспін, сан жетпес пұт талқан дей салдым. «Ал мұның өзі қалайша дүнген болып аталған екен?» деп іздеп, қазақтан оның айырмасын қызыл бұрышты көп жейтіндігінен ғана тапқандай болдым. Өз алдында ғана бір тостаған қызыл бұрыш үгіндісі тұрады. Талқанды ол қызыл бұрыш қосып, қызыл бояудай етіп жейді екен. Сондықтан болу керек, оның қызыл болса да жазықсыз көзінен жасы шығып, жараның аузы немесе жарып қойған қызыл бұрыш сияқты жыртиыңқырап тұрады.
Балбикенің бұрынғы қып-қызыл, жас күйеуін тастап, бәйбішесі өлген кексе қызылды осы мол талқаны үшін тапқандығы белгілі еді. Ашаршылықта азып-тозып жүрген бізге оның бұл қылмысы кейінгі күйеуінің кең пейілдігімен жабылып, өзі жазықсыз болып көрінді.
Сұңғақ бойлы, ақ сұры Балбике ер жүректі, суырылып тұрған шешен, айтып салатын ащы-шыншыл, күлкілі-сықақшыл әйел еді. Смайылмен некеленіп алғанымен әлі де қайындарынан жасырынып, үйінен шықпай жүреді екен. Біздің үйге бір іңірде келіп амандасты. Шешем бұл қайын сіңілсімен қатты қалжыңдасады.
– Ей, қаншық, – деді ол амандаса салысымен, – Төраханды тастағандағы тапқаның осы шалдың түрмесі ме?!
Әпкеміз ірі күміс теңгелер соғылысқандай ашық күлкісімен ақтарыла күлді:
– Е, қазіргі күнде жүйрік пен жорғадан жұп-жұмсақ талқан қабы сүйікті емес пе. Сендерге нықталған бір қап талқан тауып қойғаныма жазғырамысың!
Екеуі қатар күлісіп алды да, күлкінің астынан шыққан жылаудың көз жастарын сүртісті.
– Некелі болып алған соң енді неден қорқып жасырынасың?
– Бұл «талқанның» ірі тастай інілері бар, тісімді шағар деп солардан қорқамын. «Қаңғыған қара кедейдің қызын алдың» деп бәрі жауласып жүр. Ағасына жай ғана өкпелі қабақ көрсеткенімен, маған жарып салатын пышақ көрсетеді...
Смайылдың Смазыдан басқа үш інісі бар екен де, ол үшеуі үш қоржаның иесі екен. Бұл екеуінен жер-сулары айырым болса да, олар үлкен ағасының қазақтан қоңсыны көп қондырғанына, қазақ болып кеткеніне, әсіресе «қаңғыған қара кедейге үйленгеніне» қатты наразы екен. Бұл ашуларын екінші ағасы – Смазыға құйып, оны уландырып қойған көрінеді. Ал Смазы өзі қазақтан үйленген болса да, қазақты көбейтіп, «орта қоржаны қазақ қоржасына айналдырып қойдың» деп Смайылмен өштеседі екен. «Енді босқын қазаққа күйеу болып, оларды одан әрі қаптатып болды» деп ісіп-кеуіп алыпты. Бұл уақта інілерінің уы құйылған соң Смазы жарылып, атылып кете жаздап жүрген көрінеді. «Балбике аманында кетсін, әйтпесе, жарып тастап айырамын!» деп кісі салыпты. Смайыл оны естіп, мырс-мырс күліпті де, Балбикеге қазірше үйден шықпауды, өзі жоқта кілетке кіріп бекініп, жата тұруды айтыпты. Содан қорқып үйден де шыға алмай, шешесі Әспет пен Болтай бауырын да көшіртіп ала алмай жүргенін айтты Балбике. Бұл сырдан шешем қауіптеніп қалды:
– Олай болса біздің көшіп келуіміз және ушықтырады деші!
– Жоқ, сендердің жөндерің басқа... Сендер Бигелдіні паналап келдіңдер, Бигелді бұлардың құдайдан сұрап таба алмай жүрген өгізі. Биылғы ерекше көп салынған егіннің тағдыры Бигелдінің білегінде, сендерге тиісе алмайды! – Балбике осына айтты да, көзін тағы бір сүртіп алып, сол мақтаулы бауырының қорғауында үйіне қайтып кетті.
– Дүнген өте жайыл болады деуші еді, сақтан! – деп қалды шешем.
Бигелдінің мүйіздей болып кеткен күсті қолының абыройымен жалшылық мәртебе кешікпей бізге де қонды. Шешем Смайылдың сауыншысы болып «сайланды да», Биғазы күндіз егін қоритын, қарға қуушы болып «тағайындалды». Биғаділ екеуміздің алдымызға бұзау мен қозы, лақ түсіп, «бағынды». Ергейті өзеншесінің бір иіні біздің есіктің алдында ғана, әлгі «бағындынымызды» соған қуалап түсіріп жібереміз де, мия жұламыз. Әкеміздің айтуынша «қыста отын болады». Мия қалың екен, ағайынды екеуміз бұл жұмысқа зор ынтамен кірістік. Қыстың отынынан да үлкен бір арман бізді құлшындыра түсті: «жұлып жайған миямыздың кепкенін көтеріп әкеле береміз, әкеле береміз, есік алдына дуалша биіктетіп жия береміз. Ол егін пысқанша биіктеп, көлеңке түсіретін биік дуал болады. Сол көлеңкеге рақаттанып отырып аламыз да, ыстық шайға бөріткен талқан жейміз. Адам аз жегенге тоя ма, көп жеу үшін көп отыру керек. Көлеңке кең болмаса, көп отыра алмайсың. Қарның қазандай болып, икемге келмей қалғанда қисая кетесің. Сонда мия көлеңкесінде соққан салқын самал ыстық қаныңды қалай сипағанын сезіп жатсаң, шіркін! Екеумізді құлшындырған осындай «зор» арман еді. Арман қинап ащы теріңді ағызады, бірақ, сол ащы азапты арманның өзі тәтті сездіреді. Нар көтере алмайтын ауырыңды арман көтереді. «Сейіл де сейіл, сергелдең де сейіл ғой», арманға бөккен сергелдең – анық сейіл. Шибиген кішкене қолдарымызды мия қанша ашытқанымен, жарылған аяқтарымызды шөгір қанша сойғылағанымен есептеспей, жұла бердік мияны. «Мал келе жатыр, бұзау мен лақты қуыңдар бері!» деп біреу айқайлап тұрғанда да, қураған миямызды арқалап қуанамыз. Арманымыз есімізге түсе қалып, кеш болып бара жатса да қайта кетеміз. «Үй, сендер осынша неден бейнетқор болып кеттіңдер, ара–тұра істесеңдер де болмай ма!» деп шешеміздің жаны ашиды бізге. Бірақ, қылмыскер арманымызды айтпай, жауапсыз жүре береміз.
Бір күні Қуандық ағамыз көшіп келе қалды. Көрмегелі көп жыл болған абысыны – Қайнышты шешем құшақтап алып ұзақ жыласты. Екеуі аман көріскен қуаныштарын айтысса, жылау болмас еді. Қадірлі мекені мен қайран елін, қадірлес аға-бауыр, туыс-туғандарды сағынғандықтарын айтып зарласқанда, еңкілдеп екінің еркектері де жыласып берді, туған жері мен туысқан елінің қадірін бұл жаққа келген соң ғана толық ұққан сияқты. Өздерінің де қаншалық жақын туыс екендіктері енді толық білініпті. Бұрынғы әл-ауқат, тұрмыс айырмашылығы бар кезде де Қайныш шешемнің ең жақсы көретін абысыны еді. Енді мүлде қабысып-жабысып қалысты. Құшақтарымен қатты сағыныштарын білдіріп, қосқан үндерімен шағымдарын айтысты.
Қайныш менің бетімнен сүйіп, бұл жаққа өткен соң туылған жалғыз ұлын көрсетті.
– Ініңді көрші! Міне, дәл саған ұқсайды, аты Зейнолла, – деп оның бетін тосып маған сүйгізді.
Қайныштың жарқын мінезі де, жалынды сөзі де шарайнадай үлкен, дөңгелек көздері де, ат жақтылау, аппақ жүзі де бұрынғы аса келісті шырайын кемітпей сақтапты. Азапты босқын тұрмыспен тоқтамай шетіней беретін бала күйігі қабағына кір түсіре алмапты. Ақ маңдайында әжім ізі әлі жоқ екен. Бұл қуат – өзінің ерімен болған аса тату махаббат қуаты сияқты. Бірі түрмеленгенде, бірі төбе тесіп, құтқарып, енді бірі қамалғанда бірі есік-терезе бұзып құтқара жүріп, Ақтай, Санатпайлардан төртінші кезекте әрең қашып құтылыпты. Ерлі-зайыпты екі адамға ілуде бір тепе-тең бітетін ерлік пен сүйіспеншіліктің үлгісі еді бұл екеуі.
Сөйтіпе біздің жер үйдің батыс жақ қатарына бұл екеуінің киіз күркесі қалқия қалды да, Балпаңның ауылы Ергейтінің жағасына келіп қонғандай шұрқырастық. Қуандық бұл қоржаға күнкөріс, кәсіп іздеп емес, бізді іздеп келіпті: аз күн болса да бізбен бірге отырып, кішкене Зейнолласын көрсетіп, туысқаншылап қайту ниетімен Емілдегі қайын жұрттан келіпті. Жалшылыққа түспей-ақ, білезік-жүзік, киім-кешек сатып, аз уақыт жан сақтарлық қаражат тауып алғандықтарын айтты.
Ерлі-зайыпты екеуі қай-қашанда, қай жерде отырғанда да тізерлесіп, иықтарын бір-біріне тіресе отыратын. Жаңа туған нәрестесін солай отырып кезекпен сүйіп, шетінегенде де солай отырып үнсіз жыласатын. Мына кішкентай күркеде де солай отырып жүрді. Екеуінің де сұлу жүздері күлімсіреп, Зейнолласын тағы да кезекпен сүйіседі екен.
Күрке тігілгеннің үшінші күні түс уақытында бұл екеуі әдеттерінше солай отыр еді. Биғаділ екеуміз шақшырайған тымырсық ыстыққа шыдамай, жер үйге кіріп жата кеттік. Далада шай қайнатып жүрген шешем асыға кіріп, ұйықтап жатқан әкемді оятты:
– Смазы осылай жүгіріп келеді, Жәке. Бір қолында ұзын пышағы, бір қолында күрегі бар, түсі тым суық!... – Соны айтып болғанша даладан қатты айғай шықты. Көзін уқалай салып жүгіріп шыққан әкем шығыс жақ далаға қарай шыбын–шіркей қаша жөнелді. Биғаділ екеуміз де артынан ере қаштық. Әкем күрке жаққа қарай салып қашқан еді, біз қарамай-ақ қаша бердік, әкеміз қорыққан құбыжыққа қарау мүмкін еместей сезіліп қаштық. Әкеміз үріккен түйеше одырайып, артына қарай қалған кезде, біз де тоқтап қарадық. Ұп-ұзын қара сұры Смазының екі қолын қоса, сыртынан қапсыра құшақтап Қуандық ағамыз тұр да, құрықтай мойнын соза бұлқынып Смазы тұр. Серпіліп шыға алмай қалш-қалш етеді ол, құтырған адамдай көзі шақырайып, қызарып, шағын мұрты тік тұрып, асқан жыртқыш аңның бейнесін елестетті. Әйтеуір үлкен пышақ жарқылдап тұрған қолын Қуандық мықтап ұстаған көрінеді. Күркенің бір жақ босағасындағы уық күрт сыныпты. Ұзын сапты бір темір күрек сынған уықтың үстінде жатыр. Қайныш Зейнолласын бауырына басып дірілдеп тұр. Үлкен көзі Смазыға төнулі.
Қайныш пен шешемнің қысқа-қысқа сөзбен қатты жазғыруларына қарағанда: күркенің бір жақ босағасын күйреткен күрек Қайныштың Зейнолланы қорғаған білегіне тиіпті.
Қуандықтың қатты қысуынан Смазы дем ала алмай қалды білем, пышағы жерге түсіп кетті, тыпыр ете алмай серейіп тұр. Пышақ түсісімен ұзын Смазыны баладай көтеріп алған Қуандық жерге төбесін жанша ұрып жіберуге бір икемделді де, ауашарақ апарып, аяғынан тік тұрғыза салды. Екеуінде де үн жоқ. Қуандық оның иығынан ғана келіп, төне қарап тұрды да, Смазы мойнын шөлдеген түйеше созып Қуандықтан қиыс, өзен жаққа қарап тұр.
Бұлардан елу метрдей алыста тыпыр етпей үрке қарап, әкелі–балалы үшеуміз тұрдық, әкеміз қозғалып, Смазыға қарай жүрсе, біз де жүрмек едік. Бірақ, әкем жазықты адамша тұнжыраған бойы үнсіз тұр. Әр жерде өзді–өз үйлерінің алдында қарап тұрған көршілер де үнсіз. Ауа да демін ішіне тартып тұншығып тұр. Аспан «құтырғандай» жалғыз көзін шақшитып төне қарайды бізге, ес-түссіз қаһарымен қуырып барады.
– Ей, Смазы, – деді шешем жер үйінің сыртына таман шығып, – бет көріскенің осы еді, адамша келіп сәлемдестің ау! Күректей тісіңмен жалғыз нәрестесін жарып кете жаздадың! «Жаманның күші жапалаққа жетеді», қаңғыған кедей болса да бұларды да адам деп білсең бұлай етпейтін едің! «Көп – таразы, көңіл – қазы», көпшілік көріп тұр ғой, құдай да көрер бұл жақсылығыңды!
– «Қабаннан пана іздеген қанға малынады», – деп Қайныш жылап жіберді, – бірақ біз сенен пана іздеп келгеніміз жоқ. Мына қарап тұрған ел де саған емес, Смайыл бар деп келген екен, сенің көлеңкеңе ит жатсын.
Қуандық қайырылып келіп, пышақты жерден алды да, Смазының өзіне ұстата қойды:
– Нәрестенің жазығы жоқ, мә, мынауыңмен мені жар! Ағаңа қарындасымды берген мен ғой... Апаныңды үй етіп отырған анау Күмісжан да менің қарындасым, солардың кегі үшін мені жар!
Смазы пышағын қынына салды да үнсіз жүре берді. Адым тастауының ақырындығы қараушыларға ашуынан айырылғандығын байқатты да, қақшиған басын төмен сала кетуі – ұяттың тұқыртуы болып көрінді.
Смазының беті үйіне қарай бұрылған соң әкем де, біз де қайтып келдік,
– Құдайыңның сақтағаны-ай! – деп шешем тергей қарады әкеме, – аман-есен қайттың ба?! Сонша қашатындай не көрінді!
– Тергеуіңе «ынжық, қорқақ» деген сөзді қоса көрме, бәйбіше, қаңғып жүрміз ғой, батырлығым елімде қалған! «Пәледен машайық қашады», оның пышағынан жараланып қалсаң да пәле, қорғанамын деп қол тигізіп алсаң да пәле! Қуандықтың қол тигізбей пышағын өз қолына беріп қайтарғаны қандай жақсы болды! Бұрынғы өжеттігімен бір шапалақ салып жіберер ме екен деп, жүрегім қабынан шығып кете жаздады!
Ашумен аулығып тұрған Қуандық мырс ете түсті.
– «Қараған өз жерінде дүрілдейді», Жәкең өз жерінде болса, Смазыны қасқырша тұмылдырықтап алып, ел аралатып жүрер еді, қазір! Әттегене! Енді құдай басқа салған соң, жуас болуға жетпейді. Осы пәлеге бүгін Жәкең қалады ғой деп қорқып едім, қашқан қашысына сүйсініп тұрдым!
Әкемнің жаңағы тайраңдай жөнелгені көз алдына келген болса керек, назалы келіні де күліп жіберді.
Құрметті «тергеушім», «ұрының арты қуыс», қылмыстының белгісі – қылт еткен көлеңкеден қорқу ғой. «Қағаз жолбарыс» қалтырамай жүрген бе! Әкелі-балалы үшеуміздің дүркірей қашып шығып, қалтырап тұра қалғанымызды осы қоржадағы бар адам көріпті. Үшеуміздің тұрған тұрысымызға күлісіпті. Мұншалық қылмысты халге түсуімізге қарап мүсіркепті де. Өзімізді-өзіміз әшкерелеп тұрыппыз. Бұл қылмысымызды жабуға етегіміз де жоқ еді, әкем жалаң бас, көйлек-дамбалшаң ғана қашып «құтылған» болатын.
VI
Қуандық сол уақиғадан соң мұнда тұра алмай қайта көшіп кетті. Тірі адамша тік тұрып, теңдік тұрғысында байланыс жасауды талап ететін адам қоржа иелеріне, әрине, тікендей көрінеді. Смазының жолымызға өспек болған «тікен» деп қарап, тамырын жаймай тұрғанда жұлып тастау ыңғайында жүргенін біліп көшті. Оңай көшсе де кетерінде оңдырмай айтып көшті.