АДАЛАНҒАН АЛБАСТЫЛАР 12 страница
Бір күні түстен кейін Қанипа шеше мен Дәмештің "ақырғы тергеуі" болып жатқанын естіп, мектептен қайтысымен Шиянжаң жамбылының алдына бардым. Жамбыл алды адамға толып кетіпті. Көбі қызынып даурығысып тұр. Дәмеш пен шешесін сақшы түрмеден әкеліп ішке кіргізіпті де, "адвокат, шешендеріміздің" ешқайсысын жолатпапты. Жамбыл қақпасының алдына көп сақшы қойылыпты, адамның көбейгендігінен қауіптенсе керек, биік дуал үстіндегі қарауыл орындарының бәрі сұп-сұры әскер.
– "Жаңгүдейлер" келсе, мына қабаған иттер үндемей кіргізе береді. Жесір қатын, жетім балаға ес болуға біздің де бір адамды неге кіргізбейді. "Ұлттар теңдігі дейтін" қайда?! – деп саңқылдады бір жігіт.
– Жалақорлардың бәрі жетім қызды бүйіше торлай түссін дейді ғой!
Құрышбек бір топ адаммен жекерек барып сөйлесіп отыр екен, мен солар жаққа бардым. Құрекең "құлып сиқыры" болып аты шыққан Қасен дейтін ұры досына бірдеме айтып отыр екен. Мен арт жақтарына барып тұрғанда көсе қара Қасен күле жауап қайырды:
– Құреке, ол бәрімізге ортақ қарындас қой. Екеуміз тірі тұрсақ оны қайдан болсақ та құтқара аламыз. Бірақ мына үкімет қалай бітірер екен, артынан бағалайық!
– Ұйғыр саудагерлерінің үш-төрті бұларға жақынырақ жерде сөйлесіп тұр еді. Олардың бір сөздері менің құлағымды жұлып әкеткендей болды:
– Қанша пұл болса да мен төлер едім! – деді қырма сақалдың бірі.
– Бек пәкіз бала екен, бұл үшін кеткен пұл халал!
Бұлардың сөзі қалжыңға ауып күлісіп алды да, күбірге көшті. Бір қақпаның дәл алдында тұрған Нұрасылды шақырды. Қаңсарлы келте танауын көтере Нұрасыл саудегерлерге күн сала қарады да қолын сілтей, ірі басып бері аяңдады.
Нұрасыл мұрнын қулана тыжырды да, көзін бір қысып қалып, байлардың қасына барды. Олар Нұрасылды ортаға алып, ауашаға әкетті.
Біздің елдестерден бес-алты шешен шал көшенің қарсы жағындағы балапан теректердің саясында отыр еді, Нұрасылды ортаға алған жаққа олар да қарады. Шалдардың қасында ауқатты қазақ саудагерлердің бірнешеуі отырғанын көріп, олардың сырт жағынан барып тұрдым. Шалдар құдалық сөйлескен жандарша астарлап, мақалдасып, желпініп отыр екен. Олар былай сөйлескенде мен түсіне алмай қалатынмын. Көзімнің астымен әрқайсысына бағдарлай қарап тұра бердім. Алдыңғы жылы Шәуешек тасжолында тұз ұрлаған Жолдыбай би барынша көсіле сөйлеп отыр. Ол Дәмештен дәмелі болған бір қырқылжың саудагерге дән риза сияқты. "Бірақ, мына тергеудің арты не болар екен, баламызға қандай кесім шығар екен, соны білейік" деді де маған жалт қарады.
– Е, сен екенсің ғой, әкең қайда, балам?
– Білмеймін,– дей салдым.
– Мұндай жерге Жәкең келсін бе, – деп кекей күлімсіреді біреуі, – ауру кемпірлердің қасында отырған шығар.
– Жәкеңнің мұнда келмегені де жақсы! – дей салды Қанас дейтін шоқша сары сақалды кісіміз, бұл былтыр бір қыс бірге отырған Жанастың ағасы еді. Әкемнің бұл жаққа келгелі, тұйықталып, момын болып кетуін ел адамдарынан осы кісі ғана құптайтынын білетінмін. "Бұл жерге келмеуі Дәмешті сыртынан сатпауы үшін де жақсы бопты!" деп ойлай жөнелдім.
Бәйкен жамбылдың қабырғасына сүйеніп, тағы да жалғыз мөлейіп отыр екен. Шақырайған ыстық күнге қарсы отырып қалғанын өзі сезбеген сияқты. Жалаңбас жақында ғана қырылған тақыр басы қып-қызыл болып күйіп кетсе де мизер емес.
– Апаң мен тәтеңді көрдің бе? – дедім қасына отыра беріп.
– Көрдім, – деп тұқыра түсті. Үнінен өксік білдірмейін дегендей, ақырын айтты.
– Жүдеп пе?
– Апам арықтап қалыпты.
– Тәтемнің беті ашық па екен?
– Ашық. Ол еш нәрсе болмаған секілді.
– Еш нәрсе болмайды, тез шығады! – дедім мен, өзім де анық сенгендей.
Бірақ басқа бір қауіпімді айтқым келмеді: "Жаңгүдей" саудагерлерден құтылса да, Жолдыбай саудагерлердің тағы біреуі сатып әкетеді-ау" деген күдік, сырттан саудаласып жатқандарды көрген соң мені мықтап шармап еді.
Қалың адам жапырласып, қақапаға қарай ұмтыла түсті бір кезде. Бірнеше сақшы қылыштарын жалаңаштап шақ-шұқ ете түсті. Көпшілігі олардың сермеген жағынан жолды әрең ашты. Дәмешті қайта айдап шыққан екен. Алды-артындағы сақшының зекіруіне қарамай, әпкеміз көпшілікке жағалата қарап шықты. Бұрынғыдан да нұрланып кеткендей көрінді маған. Бүркенуді, бұғынуды мүлде тастапты. Жеңіл жаулығы иығында, жалаңбастанып, қатты ширап алыпты. Көзі шоқтай жайнап, Бәйкен екеумізге де қарап алды. Бір сақшы "тез жүр" дегендей ақырып еді, қайырыла қарап, ханзуша сөйлеп тастады.
– Ағалар, мен ұры да, кәззап та емеспін! – деп жүрісін баяулата, қазақша сөйлеп кетті ол, – мені ұры деп жала жабушының өзі ұры, өзі кәззап!.. "Адам ұрлап жейтін бұлаңшы", сондықтан өзі беттесе алмай, қағаздарымен қаматып отыр!
– Бұл жөнінен қамсыз бол, қарындас! – деп қалды
Құрышбектердің арт жағынан қажырлы бір үн. Сақшылар сол жаққа қарап тіміскілей қалғанда, шығыс жақ бүйірден бір үн шықты:
– Ағаларыңның біреуі тірі қалса, сені құтқарады!..
Көпшілік арасынан өтіп кеткен Дәмеш естігенін білдіргендей, артына бір қайырылып қарай кетті.
Қанипа шеше айырым айдалып шықты. Оны қызымен сөйлестірмеу үшін бөлек ұстап тұрған сияқты. Ол тұсынан өте бергенде Нұрасыл сөйлеп қалды:
– Әпке, аман құтыласыздар, қайғы ойламаңыз, ел-жұртыңыз бар!
Қанипа жыламсырап тұрған Бәйкенге қарап өтті. Бәйкеннің қолтығынан ұстадым мен, "біз қасындамыз, алаң болма!" деген ойымды солай білдірдім.
Сақшының бір сібе "дүңшесі" Нұрасылға дүрсе қоя берді:
– Ей, сен не дедің ана кемпірге?! – Нұрасыл оны қомсынғандай танауын көтере күлімсіреді:
– Мен аман құтыласың дедім, қате ме, тақсыр?! Ұлы алты саясаттың, көсеміміз Шыңдубанның заманында адамға жала жақпайтынына сенетіндігімді білдірдім, маған шікірейе көрмеңіз!
Қазақша тілді жетік білетін дүңше Нұрасылға қарай шікірейе алмай, күлімсіреген болып кете барды, тексеру алқасының бір бастығы болған Кунтуған шаңия шыққанда көпшілік ұмтыла берді. Тергеудің қандай болғанын, саулыққа жармасқан көп қозыдай-ақ, жамыраса-маңыраса сұрап қалып жатыр. Шаңия мүйізін тосқандай, тұқара бұлтарып, біріне тоқтамай өтті, ешкімді жанастырғысы келмейтін сияқты. Жалпақ тақыр басын бір шайқағаннан басқа, аузын жапқан қалың қара мұртын да бір қыбырлатпай, ешқайсысын бойына тоғытпағандай ірілене өтті. Көзі қып-қызыл, дүниенің бар ауырлығын өзі ғана көтергендей, ырсылдай, мамырлай басады. Ағытып тастаған бешпетінің екі шалғайы екі жақта, тойған құмайдай томпиған "бөтегесі" ғана көрінді көзіме.
Қанас би оған өзінің сарғыш қасты биік қабағын түйе қарап қалды. Айтып салғыш тура мінезді кісі еді, шоқша сары сақалы дір ете түсті.
– Көмейі толмаған жерге көзі қиыс еді, япырмай, мына таздың көзі қисайып кетіпті-ау! – деді ол маңайына жағалата қарап, – "жаңгүдейлерден" тойып алған ба, қалай?!
Нұрасыл жүре сөйлеп, шаңияның артынан кетті:
– Бұл кісі "қымызханада" ғана сөйлейтін, арақ ішемісің ей, Құреке, жүр! – деп Құрышбекті ерте жөнелді.
Бәйкен екеуміз арттарынан баспалай еріп отырдық, күн еңкейе салқын түсе бастап еді, бір шағын асхананың алдына таман барғанда Нұрасыл дауыстап шақырды, шаңия артына жалт қарап тұра қалды.
– Шаңия жарықтық, бір жақсы жерде ұстаттыңыз-ау, киелі мекен ғой, кіре кетелікші!
– Үй, сен… Қызыл табан, қандықол жауапкеріміздің өзі емеспісің, талапкерлердің біреуі көріп, дау шығарып жүрмесін, басқа бір күні кірсек қайтеді?!
– Жарықтық-ай, шөлдеп тұрсаңыз да қыздай қылымситыныңыз бар-ау, дауымыз шияңжыңпуда қалмады ма, демалатын жерде оның несі бар! Қане, тура төрге тартыңыз, сізге босамайтын төрі көр болсын!
Олар асханаға кірісімен біз есіктің сыртқы босағасына тұра қалдық. Нұрасыл аспазға заказын қысқа айтты да, шыңиянның қарсысындағы орындыққа барып отырды.
– Ұстам, бізге шөп қоспай, ыңғай майлы еттен қуырып жіберіңіз! Алдымен екі бөтелке мен үш стакан!.. Шаңия тақсыр, не бұйырсаңыз да жауапкеріңіз алдыңызда ғой, маған бүгін қандай кесім шығардыңыз, соны айтыңызшы!
– Өз кесімімізді Шиянжаңға ертең жазбақпын!
– Сөйтсе де, іс арты қалай болатын сияқты?! – деп Құрышбек араласты сөзге, – біздің қарындасқа бостандық тиетіндей ме?
– Мәселе ауыр, алтын мен ақшасын қарындастарыңның алып кеткені рас көрінеді. Алқадағы "жаңгүдейлер" күмәнданбай-ақ кесіп айтты, тым мықты тұр.
Үндеспей қалып, тамақтарын қырынғандарынан бір рет көтерісіп алғандықтары байқалды.
– Сіз өзіңіз сендіңіз бе соған?
– Алтыны мен ақшасының қарындастың қашқан күні жоғалғаны рас.
– Беттестірдіңіздер ме? – деп Нұрасыл еңкейе сұрады.
– Ей, Нұрасыл, бұл сөзді доғаршы! – деп шаңия сөзден тайқай қалды, – онан да арағыңды құй!
– Тақсыр-ай, кенезеңіз кеуіп-ақ қалған екен, – деп Нұрасыл күлді, – құяйын–құяйын, бүгін нәр тартпағансыз-ау тегі!
Тағы бір рет молынан қағысып алғандай болды. Тамағын бір кенеп алып, Құрышбек жалғады сөзін.
– Бұл кісінің нәр тартпағаны сол, түс уақытында Лию "жаңгүдейдің" арақ бөшкесіне түсіп шыққан. Беттестірмей-ақ "шындыққа" көз жеткізген соның күші ғой?!
– Кім барыпты оның үйіне, Құрышбек, мына жаланы қайдан тауып отырсың?
– Шаңия, жасырынбақ ойнауға қаншалық шебер болғаныңызбен, менен жасырар еш жеріңіз қалған жоқ, – деп шаңияның арқасынан қағып–қағып қалды, – беттестірген-беттестірмегеніңізді де, қалай кесетініңізді де енді сұрамай-ақ қоялық! Ұстам, әкел қуырдақты, шаңиямыз мас болып қалмасын, халық үшін күресіп, шаршап шыққан адам ғой!
– Жөн білетін-ақ жігітсің, Құрышбек, дұрыс сөз осы! – деп күлді шаңия, тағы бірді қағысып жіберді, – қаншалық қиын болса да халқым үшін істемейін деп жүргенім жоқ-ау, бірақ, құрығыр істеткізбей жүр ғой!
– Жарықтығым-ау, соныңды айтшы онан да! – деп Нұрасыл қудалай қалды, – сізді буып жүрген не қырсық еді?
Шаңия бірдеме деп сыбырлап қалды, "ақша" деген екенін кейінгі сөзінен аңғардым.
– Мен қазірге дейін сол алқаны түгелімен аузыма қаратып болар едім, әттеген ә, жан қалтам бос тұр!
– Қарға болсақ та халықпыз ғой, шаңия, – деп күрсінді Нұрасыл, – бәріне болмаса да, өзіңіз қанағаттанарлық бірдеме табылар, бірақ, онымыз біздің қара ісімізді ақтап бергендік емес, талапкерді жауапкерге беттестіріп, айтысқан дәлелдерін Шиянжаңға дұрыс жазып жеткізсеңдер, жығылсақ та дауымыз азырақ болар еді.
– Қарындастарың өте дәуперім екен, бетпе-бет сөйлестірсек, күйеудің бетін шиедей қанға бояп шығаратын түрі бар, сондықтан, шатақ шыға ма деп екі жақтың да дәлел-пәтуасын айырым-айырым сөйлетіп шығардық. Оның алдында ақша жоғалған үй мен қарындастың тұратын үйін көргенбіз!
– Кектінің көзі өткір, шыншылдың сөзі өткір, ашулының қолы өткір, – деп шұбырта жөнелді Құрышбек. Тосын бір қуаныш пайда болғандай, тым жайраң үнмен ағытылды. – Майданға түспей жау жеңбес, беттестірмей іс бітер ме! Қарындасымыздың райы солай болғанда, беттеспей қоймайды, беттестірмей біз де бітісе алмаймыз енді! Шаңия, алқаңыздың абыройын сақтағыңыз келсе, өз еріктеріңізбен беттестіргеніңіз жөн.
– Беттестіргенде де, ол қанша шатақ шығарса да, тайынша тулап ыңыршақ қирата ма, пәлеге өзі қалады ғой! Мәселе қарындастарыңның мойнына толық түсіп отыр, талапкерлер тапжылдырар емес, шатақ үстіне шатақ тауып алмасын деп, ақыры мойнына түсетін болған соң беттестірмей-ақ абыройларыңды жыртпай, ақшамен бітірсек деген ойға келдім мен. Қаны бір қарындасым болғандықтан жаным ашыды!
Нұрасыл қарқылдап күлді бұл сөзге.
– Жаныңыз қатты ашиды екен, жарықтық, иә төле, иә бар көмейді толтыра пара бер, "жаным ашыды" деуіңіздің өзі сыпыра кедей туысыңыздың терісін сыпырып алып, бас сүйегін тауға қою болмас па?! Қарындасымыздың бір етік, бір пальтодан басқа киім де алып шықпағанына маңайдағы бүкіл ел куә. Тіпті өтіп жатқан ай мен күндер де куә. Отырған күркесі мен жатын орны да куә болады! Соншалық алтын мен ақша бір жерден болмаса да бір жерден жылтырап көрінбей ме. Шаңия, сіз басы бар адамсыз, тым болмаса бірер орам амалыңыз болмаса, шаңия бола алмас едіңіз. Біздің енді басқа талабымыз жоқ, менің мына бір кеңесімді ғана есіңізге сақтаңыз. Алқа "жаңгүдейге" құйрығын қаншалық төсегенмен, беттеспей іс бітпейді. Сіздер беттестірмей кесім еткендеріңізбен, басқа бір орын беттестіреді. "Ақ иіледі, сынбайды", күнде көрісіп тұратын ағамызсыз, беттестірмей жығып беру жағына қосылып, туыстарыңыздың алдында масқара бола көрмеңіз! Айтарым осы ғана. Қанеки, енді күлкімізге көшелік.
Асхана босағасында тұрған Бәйкен екеуміз арақтың мылжың күлкісін күтпей-ақ қайта бердік.
Біз жаздық демалысқа шыққанша бұл іс белгісіз себеппен бітпей қалды. Біздің жақ беттестіру жөнінде мықтап бір арыз кіргізді де, соның жауабын күтті. Тергеу басталғалы екі ай өтсе де, Дәмешті былай қойып, түрмеден Қанипа шеше де босамады. Біздің жақ төрт жүздей адамның қолын қойғызып, қатал арыз дайындады да, ең мықтысынан он адамға ұстатып, Шиянжаңның алдына кіргізді. Оның ішінде дәмелі "күйеулерден" де бар екен.
Арызды көрісімен Шиянжаң орнынан ширай тұрыпты:
– Мен тергеу бөліміне де, алқаға да беттестіруді тапсырғанмын. Беттестіріп көріп, анықтау жұмысын әлі жүргізіп жатқан шығар деп ойлап едім, не қылық бұл?! – деп тергеу бөлімі бастығын өз алдына шақыртыпты, – сіздер бүгін қайтып тұрыңыздар, мен ұғысып көрейін, шешіліп қалар!
Шешіледі деген жерге шегедей қадалмаса болмайтынын бірнеше рет көрген Нұрасыл тергеу бөлімінің алдына барып тұрып алған екен. Шиянжаңның дауысы қаталырақ шыққандықтан соның терезесіне таман қайта барып тыңдапты.
Шиянжаң ханзуша тіл білмесе керек, тергеу бөлімі бастығының жауабын аударушы арқылы тыңдап болып, наразылық айтып отыр екен. Сөз бажайына қарағанда негізгі талапкердің өзі "жолаушылап кетіпті", істің соны тосып тұрғандығы баяндалыпты.
– Бұл сізше қалай?! Дәл беттесу кезегіне келгенде талапкердің өзі шыдамай қашқандығы емес пе!.. Олай болмаса, барлық сомасын бұлатқан саудагер жалаңаш кедей бұлаңшысын ізі суымай тұрғанда өндіріп алмай кете бермек пе?!
– Анасы опат болып, соны жерлеуге Үрімжіге кетіпті.
– Бұл себеп емес! – депті Шиянжаң, – екі айда жерленіп болмайтын қандай кемпір ол! Мұның себеп бола алмайтынын заң қызметкерлері, мырза, сіз де білесіз, бұл оның беттесуден безіп, әйелді түрмеге ұзағырақ қамату үшін ғана тапқан сылтауы! "Беттестірсе шатақ шығар, жүйкесі тозған әйел" деген анау уақыттағы сөздеріңіз де осындай негізсіз сылтау болатын. Сақшысы бар үкімет бір-біріне қол жұмсамай беттестіре алмай ма?! Мен сол кезде-ақ осы нұсқауды айтқанмын, есіңізде бар ма?! Жесір кемпір, жетім қыз қазірге дейін талапкерін таба алмай, бекерден-бекер түрмеде жатса, кішкене балаларын кім бағып отыр? Тыңдаңыз, заңда беттесуден өзі қашқан талапкердің жауапкерлері қамалып жата беру белгілемесі жоқ. Кепілге беріп, қоя берерсіз! Бүгін орындалады!
Шиянжаң сөзін естіп қалған Нұрасыл шыға жөнеліп, кепілдік етуге шарты толатын ауқаттылардан он шақтысын жамбыл алдына ертіп келіп тосқан екен. Сақшыдан Қанипа шеше ғана босап келіпті, Дәмештің өзі жөнінде сақшы бастығы "Шиянжаңмен сөйлеспек" екен… Қанипа шеше алдымен біздің үйге келіп, Бәйкенді ертіп қайтты да, бірге келген Нұрасыл тынығуға қалды.
– Әй, осы екі басты үкімет болды-ау! – деп күрсінді Нұрасыл! – жуйжаң "жаңгүдей" не қырға салар екен, "жаңгүдейлердің" қарулы тірегі ғой, бұл бір жауыз еді!
Нұрасылдың бұл сөзі дұрысқа шыға бастады: Дәмешті кепілдікке бермей жатқызып қойыпты. Құтқарып алу талабында жүргендер ертеңіне сақшыға барса "ол шықпайды" деп қайтарыпты.
– Екі басты үкімет екені рас болса, құдай біледі, Шиянжаң мен жуйжаң өзара арбасып жатыр, – деп қайтты Нұрасыл! – Енді жоғары жаққа жүгініседі.
Талапкер "жаңгүдей" келмей тағы бір ай өткен соң айыпкер жақтың өзі талапкерге айналды. Заңды талаппен күшейіп зор арыз көтерді. Жуйжаңды Шиянжаң осы кезеңге жеткенде жеңді білем, Дәмеш кепілге босап шықты.
Бірақ, тағы бір дау көтере шықты: делодағы сомаға толар дәулеті жоқ Құрышбек пен Нұрасыл кепілдікке толар ма.
Сақшы "жаңгүдейлері" негізгі кепілі ретінде қырма сақалды ұйғыр саудагерді ұстаған екен. Ол кепіл "түйін шешілгенше біздің үйде тұрады" деп Дәмешті өз үйіне тартыпты, оның "кандидат күйеуі" екенін естіген Дәмеш азар да безер болып, өз шешесінің қасына жөнеліпті. Қылмысы жүзінде тұрған қылмыстыны шалатын қырсығы аз ба? Шешесі мен үлкен бауыры жалданған қожайынның да қырсық екені белгілі еді. Одан қауіптенген қырма сақалды қырсық, Дәмештің өз үйінде тұруына келіспей, бір күннен соң-ақ өз үйіне әкетті.
Бұл жәйтке Дәмештің жанашырларынан сырт дәмелі қазақтар да дүрлігісіп, байдың қорасына топырласып кепілдікке тізілді: Дәмештің кепілінен сол күні-ақ кепілдікке алып шықты. Бұл байдан кепілдікке алып шығушылар да, әрине, сомасы бар сом қазақтар еді. Бірақ, бұлар "Дәмешті берді, құдай берді" деп үйіне жетектеп ала жөнелуден ұялды. "Бақа тілін балық біледі" дегендей, "қарға тамырлы қазақ" жөнімен, біздің туыстарға қайтарып берді. Сөйтіп, Дәмеш қойдан қоңыр мінезді Жаппардың үйне қайта оралды.
Кепілдің кепілінен кепілге әрең шыққан ақылды Дәмеш көбейген "иесі" мен "қормалдарының" ешқайсысына жылы шырай көрсетпей, әкемнің айтқанын орындай берді. Өзі жақтырған бір жаққа ауғаны білінсе, көп кепілдер арасында айқай сүрен, өрт шыққандай еді.
– Басы ашылмаған баланың басын ауыртпаңдар! Қазірше ешқандай жаушы келмесін мұнда! – әке-шешеміздің алыс-жақынға қайтарар "әликі сәлемі" осы болды. Талапкерлерінің дауын күткен айыпкер, сөйтіп, "басы ашылмаған" күйі, енді біздің үйде түрмелене берді. Қашқан талапкер қайтып келе қоймады да, айыпкер жазасын осылай тартып жатты.
"Тергеушім", күштінің құйрығы диірмен тасынша дөңгелеп, ұн тартатынын сіз білсеңіз керек. Бұл жәйтті күшті болуға құмарланған кісі түсінбесе, кім түсінсін, күшті дағуагер бетпе-бет келуден қашып жүріп-ақ сақшысына қамата береді. Менің сол әпкемді Шың Сысайдың алғашқы, қызыл перделі дәуірінде бір күшті дағуагер осылай көрінбей жүріп-ақ көп қаматқан еді. Мен сол әпкемнің де мұрагері болдым. Даладада тұрып дәлелдеп, қашып жүріп қаматушы да дағуагерім қазір маған да көрінбей әр тұстан, әр қолмен қағаз жаудырып жатыр-ау. Дәмеш ол кезде кеңірек түрмеде жатып еді. Мен қазір темір қапаста жатырмын. Тегі менің дағуагерім оныкінен де күшті болса керек. Көп атаулы "қылмысты" деген сөздің бір мағынасы – әлсіздік қой. Күштіге қылмыстың дағы жұға ма, әлсіздік шіркін дағуаргер қаншалық күшті болса, соншалық айқындалмай ма. Менің қылмысымның тым айқын көрінуі содан шығар. Күштінің адам жүрегін суырып жегені көрінбей, әлсіздің өз түкірігін жұтынғаны көрінетіні бұрыннан бар құбылыс.
ІV
Дәмештің бір жұмысымен "Шәуешек көшесінің" басындағы оның үйіне барып, батыс жақ сырт көшемен төтетелеп келе жатсам, бір үлкен сыры қақапаның маңдайынан қазақ нақышымен өрнектелген жасыл сарлы зор тақта жарқ ете түсті. "Дөрбілжін аудандық қазақ-қырғыз мәдени ағарту ұйымы" деген ірі қызыл жазу көз сүріндірердей көркем жазылыпты. Бұрын жоқ еді. Қазақша дәл мұндай сұлу жазуды бұрын көрмегендігімнен бе, әлде өзім бұл жаққа өткеннен бері "қазақ" деген атаудың қорлау ретінде аталғанын көп естігендігімнен бе, бұл жазуды көргенде көзім жайнап кеткендей болды. Көңіл бұлты ашылғанда дүние көріктеніп, нұрлана қалғандай болатыны бар-ау, сөйтсе де, бұл көшенің жағалауындағы теректер жиі де тәртіпті екен. Бүгін ерекше түрленіп, жас бұтақ пен жасыл жапырақ лүпіген самалмен ойнап, еркелеп тұрған сияқты. Сәскеге көтеріле түскен күн нұры сол көлеңкелі көшедегі сырлы жазуды одан әрі жарқыратып жіберді. Мен недәуір уақыт тұрып қалыппын. Неше рет қайталап оқыдым. "Мәдени ағарту" деген сөзде не керемет барын толық түсіне қоймасам да, басында "қазақ-қырғызын" түсінсем ғой, ең көп көшетін жүреген халық, түйесі болмаса тайыншасымен де көше бермеуші ме еді. "Мына сәулетті жазу қайдан келіп тұр, және ыңғай ұйғыр байларының ортасындағы қақпада қорықпай нағып қасқиып тұр?!"