ТОЛЬ БИЧГ — КЕЛ УРМШУЛХ ЗЕВСГ

О РШЛ

Зокъялын келнд кев-урм тогталн

Хальмг кел делгрллни ул-ср мн

 

ЦАГИН СЕЛГН

"Орчл селгт, орн ясата", "цагнь болхла цасн деер тмр шатдг", "цаг негрн бдг уга, цаклдг ккрн бдг уга" ги мана мергн вкнр цагин селгни тускар цецн ашлвр кесн болдг. Тер мет нег й лгд мартгд йовсн хальмг келн цагин селгр серггд, хр делгр йовна. Цагин эркс давдг ар уга. Тер тлд, сергегдд делгрх хальмг келни ргн урсхлыг кен чигн бооад зогса чадшго. Хрнь, кен ухата, седврт кн "далад дусал немрл", трскн келни тллтин лст ар чидлрн тусан кргх йоста. Эн ргн утхта г: трскн келрн келх, бичх, заа сурх болн трскн келн шинл ном-дегтр трвх, зокъялын келнд кев-урм тогтах, тр-тачин халхас чик бодл йовулх, эд-мгр туслх тергтн олн зл эннд багтхмн. Ямаран чигн келиг серг делгрллни эклц бую (бую — эс ги) негдгч шат-девснь зокъялын келнд диг-кем тогтах йовдл болна. Эн кергиг чикр эс шиидхл, кел делгрллни кдлмшин йовудт уршг-яршгта учр олн учрх болчкад, ашнь чигн сн болшго. Тер учрас, хальмг зокъялын келнд диг-кем тогтах йовдлыг одагин оллгч эркн рг-даалвр бол лдх кергт.



ЗОКЪЯЛЫН КЕЛН ГИДГ ЮМБ?

 

Бичгин келнд срлсн болвсру брм келиг (стандартный язык/ нормативный язык) йирдн зокъялын келн гин. Орсар "литературный язык" гисн г. Зокъялын келн нурл бичгин келн (книжный язык) болн бичмр зокъял-бтлд керглгдн. Тегд чигн амн келн бую эгл хар кндни келнс деегр бдг врц шинт. Зокъялын келн бую брм келиг сурульд сурч, тршл (политика), ном-сойл болн бар-згллни халхар эдлдг. Тер учрас, энг сурульта улсин келн гидг. Цевр хальмг зокъялын келр бичсн тоотыг дг цагт тер болн кн ух, меддг уга. Яад гихл, эвр зокъялын келн сурсн уга болн эн туск суруль тату болахнь тер. Эгл хар кндни келиг келн меддг кен болвчн медн. Тегд, хр келни оруд г орлцул, кндни келр "балдрлул" бичсн тоот цугтаднь амр бол медгдн. Хрнь зокъялын келр бичгдсн зокъял эгл улс умш уххд кнд болад, "хальмгшрулсн биш" бол сангддг мн. Болв, улан залатнр ик эртнс болсру бичг-зокъялын келт бсиг медх кергт.

Оларн медх "молын нууц товчан" гидг алдрт зокъял 1240-ч ил бичгд дууссмн. Энни тасг келн мол келтнрин олн айлу дотрас рдин келнд йир р дт мн. 1257-ч ил рд нойн Барс-т молын Мке хаанд нерд босхсн кшд бас худм бичгр бичсн гмд бн. Эн тоот Дрвн рд XIII зууни йд зокъялын келт бсиг герчлх брмт мн. Зуг тер цагт мол келтнр дундан нег бичг-зокъялын келт бсн бил. Йосн рд-хальмгин врц бичг-зокъялын туу богд багш Зая-Пандит 1648-ч ил тод бичг дснс эклсмн. Тод бичгт срлсн рд зокъялын келн эклцсн авн эгл кндни келнс йилт, тернс деегр бсн болдг. Тер яад гихл, тр шани нрн учр-утх, онл-медг эгл кндни келр чик-онвчта илдк чаддг уга юмн, лгрхл, "онл (теория) онл (понятие), зарчм (принцип), ктлвр (программа), нмлх (абсолютный), улмлл (традиция) "тергтн онлиг темдглсн нершл эгл хар келнд (в просторечии) кез чигн бсн уга. Иим гмдиг зуг сурульта улс ном-судрт бич, умшл-лдхлд келдг бсмн. Эн бдл XX зууни эклцр Лхармба Боован Бадм, Очра Номт тергтн хальмг сегтнрин бичсн дврмдт, тусхгд, уул улмллан алдад уга бсиг злн. Зуг хвин йосни цагт тод бичгн болн келн, сойлын байн в-зрн л хаяд, эгл хар кндни келнд орс-европин оруд гмд орлцул балдрлулсн тк зокъялын келнд орснас клт, рд-хальмг уул зокъялын келни улмлл мартгдсн болдг. Энни ашт тату-тартг, балдр-булдр "шин хальмг зокъялын келн" эркн уга ниигмин мдрлс олгд, мартгдх хаалд орсн мн. Иим келиг тиим кеврнь делгрлхр седвчн, ашнь кезд му болдг. "Буру хаалар буудя зхл, буцхдан шора зн" гидг тер бую

Ода, хальмг келн йосарнь серг делгрлхр бхл, зокъялын келни уул улмллыг эрк биш сергх кергт. Мартгдсн улмлл болн гм-


диг серг делгрлх йовдл хальмг келн серг делгрллни нег оллгч халх болхмн. Суруль-сойл тгмл делгрсн дг цагт уул зокъялын келн серг делгрлх йовдл тиим чигн кец биш биз. рд-хальмг зокъялын келн мана туулгч болвсн сойлын белг-темдг, ндсни нт зр, та бидни цаглшго байр-бахм мн.

Зокъялын келни улмллан сергхин зергцр, тернд дг цагин некврл ирлцл, диг-кем тогталиг мартхмн биш. Эннд чик келлни, чик бичлни, келн-з (грамматика) болн гин сагин халхар нерн дрм (диг-кем) тогта, терг делгрлх йовдл багтна. Нершл — тедн дунд оллгч асудл (проблема) мн. Эрдм-шинлгн, суруль-сойлын тускар нершл угаар ухалхмн биш. Келлгн уга, амн зокъял, урн зокъял (художественная литература) мет урлгин злд нершл дала кергт биш, урн дрслг гмд бхл болад бн. Болв зокъялын келн гидг зуг урн зокъялын келн биш, тршл, хууль-цаа, эдшл (экономика), эрдм шинлгн, бар-зглл тергтн олн халхар керглгддг ргн-делгр кр-кемт, нрн нигт кев-урмта брм келн мн.

 

ТОЛЬ БИЧГ — КЕЛ УРМШУЛХ ЗЕВСГ

 

Зокъялын келнд брм бую диг-кем тогтасни ул деер, терг батра урмшулх йовддыг толь бичгр дам кцн. Яад гихл, толь бичг — бичх, сурх лдврин йовцд тодрхаар меддг уга (эс ги трц меддг уга) мадгта тоотан лавл хлх дцл керглгдхн мн. Тер тлд, нег зокъялын келиг кцц кевр урмшул делгрлий гихл, чик бичлни, чик келлни болн гин утхиг зв тлврл, керглгдх азринь йил заасн тогтлцата (систематический) нрн сн толь бичгдт бх кергт. Зуг эн халхар дг цагин некврл ирлцсн толь бичгд биднд йир дуту гихл, р худл болшго. Ода бидн эн асудлыг зв шиидий гихл, рд-хальмг зокъялын келни тууиг болн й йин номтнр нрлн трв ирсн толь бичгдиг киннр шинлн хл, нн-чик ашлвр кесн бх звтвидн. Иигхл, биднд юн бсн, юн дутах болн ода юуг я кцхн тодрул авхвидн.

Мол келтнр, тер дунд рд-хальмг улс эрт цагас олн зсн толь бичг трв, терг эдд йовсн туута. Аль эрт XIII—XIV зууни йр мол-китд, мол-араб толь бичгд арч бл. Мол келтнрин ахни тлвр толь 1708 — 1717-ч илмдт трвгд барлгдсмн. Энг "хрн негт тлвр толь" гидг. 1741-ч ил "мергд архин орн" гидг нершлин толь чигн барлгдсн болдг. "Докъяни бичг" нертр твд-мол толь бичг олн арсн мн. Тер дунд Алгша азрин рд номтн Агвадандр трв, 1838-ч ил барлулсн "Сарни гегн герл" гидг докъяни бичг онц орм эзлн. Энни тускар: "стр зокъясн толь бичг учрас он-ил олн грч бвчн цагин айсиг дааана" ги молын номтн Ц. Шгэр


мол "Модн барин ном" (У-Б, 1991, 154-ч халх) гидг номдан темдглсмн. Твд-тод бичгин орчулин толь чигн эрт цагт трвгд б. лгрлхл, "Твд-молын докъяни бичг — нерн, г, утх урвниг тодрхалгч оршв" болн тгс Номин ндт гигч трвчин "Докъяни бичг тодрха зул" тергтн тольмуд шинягас олдсмн. "Мол-тод-ману толь" чигн трвгд, 1797-4 ил Беенд барлгдла.

Орс-хальмг, хальмг-орс тольмуд XIX зуунас арч бл. Эдн дунд А. М. Позднеевин "Хальмг-орс толь" онцрна. Эннд хальмг зокъялын келни болн кндни келни гмдиг керглгдх иштгнь орулсн бн. Хвин йосни цагт арсн тольмуд нурл хальмгуд орс кел сурхд болн хальмг келиг орс келнд рдлхд зрлгдснь тодрха. Хуучн цагин тольмудт ямаран орс гмд хальмг келнд я келгддг болн ямаран хальмг гмд орс келнд я орчулгдг тускар ик оньг тусхагд бсн болхла, хвин йосни цагт барлгдсн орс-хальмг тольмудт хрнь хуучни эвррн нерлдг, орчулдг улмлл хайгд, цеер-хрг угаар хр гмдиг тер кеврнь буул бичдг (орул авдг) тв биш хаалд орснь, нег л эвр келни гмд бд бтл, терг киннр х олад, уудл ашглсн угань йир харм трлн. Иим бдл дсни учриг ххл, негдвр, хуучн улмлл таср, в-зрн алдснас болсн; хойрдвар, хальмг келнд диг-кем тогталн эрчмт биш бсн, нег л эвр келр тогтасн нершл маш дутгд бснс болсн; урвдвар болхла, ба ндстниг орсчлх, орс келиг деедлх бодлас шалталсн ги болна.

Дурдсн учр-бдл 1940-ч ил барлгдсн Басга Баатрин "орс-хальмг тольд" тодрха тусхлан ол, 1964-ч илин "орс-хальмг тольд" улм гдр кндрсн бн. лгрлхл, 1940-ч илинд:

 

абонемент — абонемент (закъялл)

абсолютный — абсолютн, эрк шилт (нмлх)

абстрактный — абстрактн (киисвр)

авантюра — авантюра (балмдлл)

автор — автор (трвч)


1940 .

жизнь — мн; блн премия — ша; мр представитель -тллгч

служба — л


1964 .

жизнь — ирл, бдл-ирл

премия — мрпредставитель — элч, тллгч

служба —цергллн


 

словарь — словарь (толь, толь бичг)...

 

Иим ишг захас авн маш олниг зл болана. нчлн, хальмгар орчулсн тоотднь бас эндт зл ба биш. Зуг, 1964-ч илин тольта дцлхд зрм талар р деегр бнь аглгдна. ишень, "будка — бгнг" гидг г 1940-ч илин тольд бвчн, 1964-ч илин тольд уга. Эд мет:

Эн хойриг дцлхл, 1940-ч илин тольд орчулснь деегр болчкад,


ннд болн улмллдан рхн б мн. Эн дцллс 1964-ч илин толь хальмг келиг звр хар хаалд орулснь медгдн. Йосарнь келхл, "ирл" гидг "жизнь" биш, "блаженство, наслаждение, счастье" болхмн. "ирл" гидг зовл уга сн схн блн гисн г, тегд чигн туулин тгсклд дала зовл зсн кг зовлгас гетлд, "амрад ирд бв" ги келдгнь тиим учрта юмн. Бурхни шани суральд мд блиг "зовл эдллн" ги номлдг учрас, "жизнь — ирл" ги келлн тас буру мн, иим индмт злиг эрк биш чиклх кергт: "жизнь — 1. мн; 2. мдрл" мн. Эн мет "премия — мр" биш, "мр

— ставка, заклад"; "служба - цергллн" биш, "цергллн — (воен.выступление, поход против кого-либо; воевать" болхмн.

1964-ч илин тольд "акционер — акционер, ведомство — ведомств, государство — государств, политика — политик, общество — обществ, санаторно-курортная комиссия — санаторн-курорт комиссь..." ги орс, европин гмдиг тер кеврнь лдснь зуг зууар, мир тоолгдхш. Эн тускар келд чигн керг уга, тер толиг секд хлхл, кенд чигн тодрха мн. Тер бтх, хальмгуд йс йд эдлд ирсн эмл-тохмин туск гиг кртл "седелка — седелк" ги орсар бичсн бдг.

Эн 1964-ч илин толиг орс-хальмг хойр келни орчулин толь гихр орс гиг хальмгар тлврлсн тлвр толь (толковый словарь) гихл л зокаста болхмн ги сангдна. Энд цн кедн иш злхл:

волокита — ккд улс эрглхдн дурта кн;

головня — шатлго лдсн модн;

качалка — кндрдг кн суудг кресло;

клёст — матьхр хошарта ура моднд бдг бичкн шовун;

массовик — олн мтн дунд кдлмш кедг кн;

перегной — почвин нег эркн хвнь бол ордг малын, урмлын лдл

перелетные птицы — дулан азрур нисдг шовуд

полушарие — нарт делкн рл полушар;

холодная война — шинс д босххар седх империалистнрин деермчлгч политик;

шалфей — шалфей нердлт эм нрллнд ордг всн

ягнятник — ксн махар тел кедг харцх тохмта шовун... тергтн.

Орчуллин тольд тлвр кех некврт биш, хрнь тер келни гиг эн келнд юн ги зв келх (нерлх) халхар шаардл твгддг бил. Орчулин толиг тлврлх арар кесни ашт хальмг келни уул гмд улм мартгд, зокъялын келн эвр хааларн ргн кг, тер тоод орчулин келн ясрхнь бтх, угарн ядурх, балдрн бузртх хар хаалд орсн гихд энд болшго. Кемр деерк гмдиг: "волокита — эмсг, гергсг; головня — цуцл; качалка — лг салдл; клест — залма богшрн; массовик — олна кдлмшч, олн-ниитч; перегной — тг шора, хомл; перелетные птицы - ндлин шовун; полушарие — хас (рл) бмбрцг; холодная война - киитн дн; шалфей — мгв; ягнятник — йол..." ги уул хальмг нердрнь болн хальмг келни г, бтвр (морфема) тергтнр шин г тогта


нерлсн болхла, хальмг келн байн тасг кеврн хадлгд, ниигмин мдрлс олгдшго бил. Зуг эдгр утх-онлиг хальмгар нерлхин ормд тлврл гсн йовдлнь хальмгудыг хальмгар келд керг уга, хрнь "волокита — волокита, клёст — клест, массовик — массовик, ягнятник — ягнятник" ги орсар кел суртн гисн г болана. Иим орс гмд орлцулад, балдр хальмгар келхин ормд шуд орсар келсн кенд болвчн ке биш бил! Хальмг келн р мартгдх болсни бас нег шалтан эннд оршна.

Деерк метр нерл келхин ормд олн-тавн гр тлврл келдг згдл барин халхсас ода кртл рлд уга. ишнь: "монголоведение — мол судлл" гих гиг "мол келн болн сойл шинллн" ги цлд бичцхн.

Эн "орс-хальмг тольд" (1964 .) энд орчул йир олн бнь бас нег дуту-дундснь мн, ишлвл;

орсар харнь йосндан


диг-даран (=порядок) керл-цгн уга блн холвх (связывать, союзничать) ээмн хмх   эркт махмуд хаш чолун (=яшма) зать урдг модн (=мускатный) рд (=феникс) аран рч деерн кирслд твх произведенин учр-утхин трагизм зовх, энрх (=миловать) кичклдг/ккн аха

 

дисциплина мир множить > умножить > пожать плечами органы чувств мрамор лавр   орел скрестить руки на груди трагизм сюжета   сокрушаться свиноматка

скл

эв, эк, амул

Рлх, скх

(1911 илин тольд)

ээмн хурах (1911)

серлин эрктн

антьг

сарн вр, вр

 

 

бргд

элкн теврх (1911)

 

эмгнлт/унгт

л-йовдл

энлх, зовх

мег

 

 

Захаснь энд-тендс ишл келхд иим бн. Нрл тоочх керг уга биз ээ.

Нег хальмг гд олн утх злгд, орс келни кесг олн г, нершлиг орчулснь эн толин хальмг келиг уга-яду бдлд орулсн бн. ишлвл: "р-вч биш, ршг биш — бесполезный" гисн утхта "аврлт уга" гисн келциг ("хальмг келцин толь", элст, 1990) санандан орсарн "беспощадный" гих гс эклн: "варвар, деспот, жестокий, зверь, изверг, изуверский,


коварный, лютый, козни, привязчивый, свирепый, хитрый..." гидг олн гд онасн бн (арин зрт харсан бичхл эн, цань бас кед бхиг бртксн угав). Эдгр (эти) орс гмдин зрмнь "аврлт уга" гих гл ямаран чигн утхин холван уга. Келхд, эн келцл рлц утхта г хальмг келнд цн биш. Эндн ишлхд: "Хргс, керцг, зерлг, балмд, догшн..." иим гмдиг "варвар — зерлг (кн), жестокий — керцг..." гих метр утх йил керглх звт. Деерк мет олн утх злгсн гс бас дурдвл: "йосн" гих гиг "власть, искусственный (неискусственный), правовой, система, закономерность, устройство..." болн нань чигн гд; "учр-утх", гих гиг "значение, смысл, содержание, цель..." болн нань чигн гд; "ардх" гих гиг "править, руководить, староста, управлять..." тергтн гд онасн бн. Зуг тер гмдин зрмнь ямаран чигн ирлцн уга мн. гр угарна гидг эн.

Бас эгл хар кндни келнд керглгддг цеерлсн, хадмлсн тег утхта гиг зокъялын келни г бую йосн нершлин ормд бичснь зокс уга йовдл мн. Яад гихл, эннь зокъялын келни нершлмдиг геегдлсн, зокъялын келиг хурц олма биш болсн керг болана. лгрлхл, "арат" гидг "нгни" хадмлсн нерн, йосндан "арат" ги хамг арата, шдт а-адусиг келдг мн. "Солнечное затмение — нар араха хаалн" гин. Йосарнь келхл, "нар араха хаалн" гидг нершл биш, домгин келлг мн. Эн гиг "нарн/сар киртх "ги келдг- Эн мет "дол эмгн — сол, эргин хуцдг - ккг, цоклур (удод)) — влн (лн), шалтг (повод) — вчн (болезнь), грсн (антилопа) — сайгак (бкн цаан)..." болн нань чигн кндни келни гмдиг йосн нершлр соль, зокъялын келндн зв керглх звтвидн.

учад илин турш иим толь эдлгд бсмн. Иим толь эдл, терр ардвр кесни аш ямр болхнь, йир ямр болснь эрл ухата улст тодрха биз! Хальмг келн орс келнл хамгин нигт заллдата. Хальмгуд нурл орс келр дам, мед-зг авад, орс келнс рглд орчул бдг. Тер учрар, хальмг зокъялын келиг стр урмшулхар седхл, чинр ст "орс-хальмг тольта" бх кергт. Тиим толиг я кцмт трвхмб? гихл, хамгин трнд эвр келни г, нершл, келц тергтнн кцц кевр бртк, нгинь ол диглд, утх-учр болн брдц янзинь чикр тогтасн бх звт. дг ииг лдх нкцл-болм брн, бн. Эннд трл Мунин Бемб ард нрлсн "хальмг-орс толяс" (1977 .) эклд, "хальмг-мол-орс толь" (1986 .), Б. X. Тодаеван "арин толь" (1976), "Хальмг келн келц гмдин толь" (1990), Павла Дорин "Хальмг келн чикр бичлн толь" (1992), А. М. Позднеевин "Хальмг-орс толь" (1911), Рамстедтин "Хальмг толь" (1935), Кичг Тлн "гин туск г" ...тергутн толь бичгд болн ном-дегтрмдиг нерн нигт ш


шалад, тендс цуглулсн гмдн бас нег келтв, нег тохмта Мол, Буряд, рд келни тольмудта дцлд, л дуту, чик харан йил авх йоставидн. Эн кдлмшиг эс кцхл, тохнята сн толь трв чадшговид ги лавта кел болхмн. Молын номтнр хальмг, буряд хамг тольмудыг хл ашглсн дамшлтас дасх кергт.

КЕЛН ХВРДГ, ЗУГ...

 

Келнд хврлт арх йирдин згдл, терни з-тогталын (закономерностин) тускар кел шинлчнр тодрха номлсмн. Энд тер бгдиг тодрхал тлврлд бх учр уга. Зуг келхм, келн хврдг, тер дунд гмдин утх гдх, ргдх, уутьрх болн шилх метр хвр, не бас зрм г-утх мартгдн геегддг болвчн, г — хуучрдг уга юмн мн. Нег й хуучрсн ги бсн "зс, нойн, см..." тергтн гмд нндн хуучрсн уга, ода чигн хуучрад уга, хуучрх угань чигн лавта. рд-хальмг улс келтн бдгл болхла смиг кезчн "см (храм)" ги келх звт. Иим гмдиг хуучрсн г гихин ормд, хуучни утхта гих бую хуучни юмн, згдлиг нерлсн гмд гихнь чик болх. Хуучни утхта гмд нурл бичгин келнд хадлгддг. Яад гихл, амн кндни келнл дцлхд бичмр (бичгин) келн арулар удан хврдг з-тогталта мн. Хуучан хадлхин зергцр шин зл шиг йовдгтан бичгин келн амн келнс даву байн болчкад, илдкх чидлр ча бдг. Тер тлд, бичгин келнд бдг болвчн, амн кндни келд эс керглгддг гмдиг "хуучрсн г" ги тайгдад, дг цагин зокъялын келнс ар хайдгнь йир энд. лгрхл, "ард — народ; ульрл (йрл) — квартал; хвсхл — революция; засг — правительство, власть; тр, улс— государство, держава; тллгч — представитель, делегат..." тергтн тохнята схн гмдиг "Хальмг-орс тольд" (1997 .) хуучрсн гин тоод орулсн бдг. Ода эн гмдин ормд эгл кндни г эс ги орс-европин г эдлгдн. ишнь — "олн-мт* (ард), квартал, госу-дарств..." гих мет. Иим эгл гмдин зрмснь зокъялын келни некврл ирлцхш. Зокъялын келни г гидг хурц олма болчкад, гин брдц, ндсн утхарн чик бх звт. "Олн-мтн" гидг гр ишл келхл, "ард — народ" гидг утхиг зв илдк чадахш, хрнь "массы" гидг гл р ирлцт. Эн гиг уг ндсн утхарнь орсар орчулхла "много животные" болхмн. Тер учрар "ард" тергтн айта гмдн хуучрсн ги хуучн ухаар лл уга, шуд серг керглхнь з. Молд "сд — министр, нойн — господин..." ги хуучн гмдн шин утхар керглх дамшлт буй.

1977-ч илин "Хальмг-орс толин" бас нег дуту-дундснь болхла, негдмл шин бую дрмлр тату болснд оршхмн. Эн бдлнь нег зурвс (статья) дотрк зрм тола г болн иш г негдл уга; дд нег г дл бишр бичгдсн (ит-йотун, кервтн — кирвтн, км — км, кср — кииср, лаанк — наанк, цогд - цгд, шав — шив...); тола зурвс гр эс бичгдсн г талдан зурвс дотрк иш зцл гд орсн гих мет.


лгрлхл, "авлн" гидг зурвс гин дотрк ишд эн тола гиг "авц" гидг гр сольсн бн. Эн мет "аг — агллн, эврлх — вр, юн — юмн, шиглх — урсхах..." болн нань чигн негдл уга зл йовна. "Твшн — уровень" гидг тола зурвс уга, зуг эн г "Аалан" гидг зурвс дотр "далан твшн (тувшн) — уровень океана" ги йовна. Иим згдл 1964-ч илин "орс-хальмг тольд" звр олн гихмн. ишнь: "кглт — развитие" гидг г "закономерность" гидг зурвст; "судлл" гидг г "краеведение, естествознание" гидг зурвс гд бдг болвчн, "развитие", "изучение, исследование" гидг зурвсмудт хрнь уга. Эн мет энд йовдл арсни нег бодьт шалтан болхла, нег толиг олн кн згдр хува кехдн кн болн эвррн кеснс болн оньг-ахарл дутгдснас болсмн. Эннс бидн толь бичгиг олн кн хува кехс, сн эрдмт нег, хойр кн кехнь зв ги ашл болхмн. Одан улс-ндстни толь нрл бичсн дамшлт энг батта герчл буй.

Энд бичлт гмд "орс-хальмг толь" (1964), "Хальмг-орс толь" (1977) болн Павла Дорин чикр бичлни толин (1992) аль альнднь бн. лгрлхл:


чикнь


харнь


ямр тольд


 


айн(поход)

аглг

амтшх

крг

онцдан

цугхх

тгс

цугла

зедгн

эрднь шиш

эркшлт

шрвсн


дайян, аян

агл

амтштх (повадиться)

кр

огстан

цутхах (чеканить)

тунгус

цула

зедн

эрднь-иш

эрк шилт

шрсн


1964, 1977

1964,1977,1992

1964, 1992

1977, 1992

1964, 1977, 1992

1964, 1977, 1992

1977, 1992



Иим энд бичлт гмдиг гин туу болн брдцд шинллт келнд улл, чикр бич тахшах кергт. дг цагин хальмг бичгиг в з болн г зр (фонетик-морфологар) оллгч зарчм болсн гидг болвчн, нн керг деерн зуг в зд уллсн бн. Эннс эшт ик олн гиг кндни эгл хар келнд келдгр брдцинь эвд энд бичсн бдг. ишнь:


 

гин

брдц


 

 

энднь


 


 

кишг + уга

бр+л+лд(х)

за+ш+л

эд+л+л (эдл(х)+л)

таал(х)+л

шинр+л+лт

рн+сх(х)

эрк+ш+л+т

хвр+л(х)+л

мол+ар

орс+ар

кел+дг+мн

мед+дг+уга


чикнь

кишг уга

(бр) брллдх

зашл

эдлл

таалл

шинрллт

рсхх

эркшлт

хврлл

молар (келх)

орсар

келдг мн

меддг уга


 

кишва

(бр) брлдх

зашал

эдл

таал

шинрлт

рвсхх

эрк шилт

хврл

молаар

орсаар

келдмн

меддго

 


Эдгр гмдин уул бдлиг серг, чик бичх звт. Тнчлн, "сермсг, шев" мет гмдиг тод бичг болн ниит мол келиг ндсл, "шв, срмсг" ги бичх зт.

дг зрм гиг йир буруар керглдг бдл бас бн. лгрлхл, мол келтнр "ива — ува" гидг твд гиг "арвн сай" гидг утхар кезнс авн керглд ирсн бтл, дг хальмг седклчнр (1964-ч илс) мин сай (миллиард) гих утхар кергл бн. Зуг "арт" сай, ува, душур (зун сай)... ги (Б. X. Тодаевин "арин толь", 1976); Мк-Насн Османов орчулсн "Йиртм гидг юмб?" зокъялд "азрас нарн кртл нег душур дрвн ува урвн сай тавн бум дууна" ги бн (А. М. Позднеев, "Калмыцкая хрестоматия", СП, 1907, 44-ч халх). Павла Дорин чикр бичлни тольд (1992): "ува (десять миллионов) ги бич буй. Тер тлд, эн ува гидг гиг "арвн сай" гисн утхарнь керглх звтвидн. Ииг утх хаисн гмдиг зокъялын келнд зв утхинь серг, чикр керглх кергт. Эн мет "тр халх" гидг г бас ик эндт, "тр — государство", энг эвдд хал болхий? "Решить проблему — асудл шиидх, керг шиидх" болх звт.

Зрм гин залвриг бас йил, зв бол диглх учрта. лгрлхл, "-тн (-тан, -тэн)" блни нер тогта, "-т (-ту, -т)" хрнь чинрлгч г тогтадг йилврт. ишнь:


А) блни нерд

брдцнь брдсн гнь

мн+тн мтн

туг+тн тугтн

эрк+тн эрктн

терг+тн тергтн

ца (бу)+тн цаатн

шн+тн штн

Б) чинрлгч гмд

брдцнь брдсн гнь

рсн+т рст (ар, кл)

ал+т алт (уул)

сид+т сидт (тууль)

сахл+т сахлт (кн)

нарн+т нарт (делк)

 

Чинрлгч г тогтагч "-т" залвр "-та, -т" гих хвлврт. лгрнь, "рст ар/рст ар, сахлт кн/сахлта кн" ги слг болна. Эн мет "номта лам/номт лам" гих йилн уга. Тер учрар, "номт" гих гин чинрлгч г тогтах "-т" залвриг блни нер тогтах "-тн" залврар соль, "номтн" ги бичх звт.

Эн мет "-ч, -чн", "-л, -лн" залвриг бас йил керглх йоста. Хальмг келнд "-чн" залвр уга бсн кевтр "-чн" залврта г тогтахшвидн. Зуг кезнс авн "-чн" залвр хальмг келнд б мн. Энг "лдчн, ярчн (эрктн)" гидг хойр отг-мгин нерр батл болана. "-ч" залвр "ал — алч, ола — олач" ги блни нер тогтаад, "хату — хатуч, нн — ннч" ги чинрлгч г чигн тогтадг бхл, "-чн" зуг блни нер тогтана. Тер учрар, "-ч, -чн" хойрин йилр зрм гин утхиг нерн йил болхмн. ишнь:

 

-ч: кдлмшч — деловой, работоспособный

-чн: кдлмшчн — рабочий

-чн: ндлчн — кочевник

-ч: ндлч — кочевой

-ч: трч — земледелец, сеялыцик

-чн: трчн (тарачн) — крестьянин, крестьянка


"Тарачн — крестьянин" ги эртнс б г мн болхиг темдглх кергт.

Эн йосар "бод+л — бодл (политика), бод+лн — бодлн (бодх л йовц); эр+л — эрл (заявление), эрлн (эрх л йовц)" болх бдлр лгрл "-л, -лн" хойр залвриг бас йил керглх кергт.

Зрм гмдин бичлиг йил бичх неквр бас з йосар твгдн. Яад гихл, тод бичгт йил бичсн, ода чигн талдан мол келтнр йилвртр кел бичх зрм гиг дг хальмгт йил бичхш. Зуг "хв — хв, лм — лм..." мет гмдиг хальмг шин бичгт йилсн лгр-дамшлт бас буй. Иим учриг тоод авч, дарук гмдиг йил бичхмн:

 

эш — зрлг, звшл брмт

иш — брл

 

мч — эрктн, цогцин г

мч — цагин негц (минута)

 

мргх — толаарн цокх, сех

мргх — бурхнд зальврл лдх

 

ойх — зн-утцар шидх (хувц)

уйх — дееср боох

 

сох — соуль кех, швр кех (избрать)

сух — ут болх

 

эшкх — хчл дрс арх

ишкх — йовх

 

твшн — тогтун, твкнн

твшн — кемн (уровень)

 

лгр — пословица, пример

лкр — трафарет, модель, выкройка

 

сог — телеграф

суг — провод

 

Тус кесгт глсн, бичсн тоотан ашл келхл:

а) г хуучр хайгддг йосн уга, "хуучрсн" гидг гмдн шинс серг керглхмн;

е) толь бичгт орсн гмд негдмл бичлт, урмшмл утхта, мн хнн срлдн уга бх звт;

б) туулгч бичл болн гин брдцр оллгч зарчм бол, энд


бичлт гмдиг чикл бичхмн;

в) буруар керглх утх хаисн гмдиг зокъялын келнд зв утхарнь керглх кергт;

г) зрм г тогтагч залврин ээдрг рл, зв бол диглхмн;

) зокъялын келн улм болвсн, зв-мергн, нрн дигт болхин тл, тод бичгин улмллар зрм гмдин бичлиг йилх кергт;

д) уданар келгддг "ур, р, нур, нер..."мет гмдиг "уур, р, нуур, нр..." ги бичх звт.

Товчлад келхл, энд девшл твсн асудлыг нрн-нигт шинл, улта-сртр зв шиидх кергт. Хрнь энд кевр керглд дассн бдлдн хорд, буру-зр злиг чиклхр эс седхл, "долад дасчклав, дассарн бнв, эдгх дурн угав"гисн йовдл болхмн. Эн саамд "бурутхасн бич тн, буруан давтхасн х звт" гидг вкнрин гн утхта суралиг санх йоста.

 

5. ЗОКЪЯЛЫН КЕЛН ЧИКР УМШ ЧИКР КЕЛ СУРХ КЕРГТ

 

Зокъялын келнд чикр бичлни болн г-утхиг чикр кергллни кев-урм тогтасни хн, терг чикр умшлни асудл (проблема) ашндан твгдн. Зокъялын келиг темдглх бичг-зг гидг келиг нерн темдглдг шинллни альг темдг биш, хрнь тодрха дрмр келиг бичглд, тодрха зокалар чик умшгддг тогтлцан мн. Тер учрар, зокъялын келнд Цаан толан згдр келиг нрн темдглдг биш, хрнь чик бичлни дрмр ямр г хама я бичх, ямр г, залвриг я бичх тускар тогтадг зарчмта. Иим учрас, зокъялын келни бичл болн умшл хойр шуд ирлц, яг дл болдг биш, хрнь тодрха дрмр дам ирлцт болдг мн. лгрхл, "кдлмш" гидг гин бичлнь келдгл в-дл биш, энг "к-дл-мш" ги урвн йр тасл, "дл, мш" хойрин "" эгшгиг тодрха бишр келн. Зуг чик бичлни дрмр "кдлмш" биш, "кдлмш" ги тод биш "" эгшгиг оркад бичн.

дг цагт хальмг келиг сурчах, сурах бдлиг авад шинлхл, буру умшлн, келлн аглгдад бн. Энни оллгч шалтан болхла, гин трн биш йин бтг эгшгиг эс бичдгт оршна. Зуг хальмг келнд ик зу хадвриг эгшг угаар умшдг уга з-тогталта. Тегд, трн биш йд орсн хадврмудыг хамань (мннь эс ги хннь) ямр эгшгтр умшдган меддг уга бичкдд болн келн мууар меддг улс орс цаан толан згдин дуудлар умшдг бн. лгрхл, "болхш" гидг гиг "болхэши" ги нег сурмлач келл.

Иим бдлиг чиклхд, негдвр болхла, мол болн бурядын шин бичгл длр й (ниилвр) болнднь ирлцг эгшг зг бичдг дрм тогтах кергт; хойрдвар болхла, ямр азр я умшдг туск тодрха дрмиг


тлврл гх звт. Товчар келхл, эн асудлыг чик бичлни дрмр эс ги чик умшлни дрмр шиид болх хойр болм бн. Мини хлцр болхла, ода деерн чик умшлни дрмр шиидснь амр болх. Яад гихл, эннд дала дашката сольвр аршго, зуг чик умшлни дрминь тодрхалад гчкхл болв. Иргчд тод бичг делгрд бхл, чик умшлни йосн эврн тодрха болад бх биз.

Хама ямр эгшгтр умшгддгиг тодрхалхд, трл тер нег г кед йр бтсинь йил медсн бх звт. Эннд тод бичгин бичлиг хл болна. Зуг мд амн келнд я й йр таслгдн келгдхиг ндсл болхмн. лгрнь, "ав — ав-, алтн — ал-тн, др — -др, хавр — ха-вр, усн — у-сн, орн — о-рн..." гих мет. Ииг йинь тодрхалсни хн, тер трн биш йин хадврмудыг ямр эгшгр м орул умшхиг тогта болна. Эн йовдлыг эгшг зокцх (таарлдх) йоснд улл шиидн. Талданар келхл, трн йд (ниилврт) ямр эгшг бхл, трн биш йд ямр эгшг хама я келгддгнь медгдн. Зуг бичгт эс бичгдсн тодрха биш (бтг) эгшгиг йил тогтахд нрн дрм кергт. Эн туст номтнрин шинлсн ашлвр болн эвр хлцн бичхл: а, , э, я, е, и гисн урлын биш эгшгдт трн йин хнк ймдт орсн бтг эгшгиг "i" згр темдгл болхмн. ишнь: "ав — авi, ахр — ахiр, мн — мiн, ср — сiр, эдлл — длiл, тергн — тергiн, безг — безiг, белг — белiг, ясн — ясiн..." гих мет. Зуг а эгшгин хнк -вр,-мр гих урлын хадврта йд бтг "у" эгшг келгддг (амр — амур, намр — намур, хавр — хавур) болн -тн,-дн,-лн,-тр мет хадврин ниилвр хоорндан эгшг угаар келгддгиг (алтн, тедн, олн, баатр...) ахарх кергт.

Урлын о,у эгшгин хн, бтг "у" келгдн: орн — орун, олвг — олвуг, очн — очун, учр — учур, усн — усун, уурх — уурух, болхш — болхуш.

Урлын , эгшгин хн, бтг "" келгдн: др — др, кгм — кгм, сн — сн, нр — нр, вл — вл.

рд-хальмг келнд ииг урлар эгшг зокцдгнь бишк мол келтнрс врц болхиг шинягин номтн. Чрмин Бемб батл темдглсмн ("Келн ба орчул" седкл, рмч балсн, 1986, № 1). Ч. Бембин хлц чик болахиг хальмг шин бичгтк зрм гин бичл (энд бичл) давхр батл бн. ишнь:

 

 

тод бичгг брдцнь йосндан я бичгдхнь хальмг бичгт
богширо   богшр богшура
мргл ородал.ородол мрг+л ор+дл мргл ордл мргл ордул
мскел.мскел мск+л мскл мскл
чигдр зуаг чг+др чгдр зуг цклдр зууг

тод бичгт брдцнь йосндан хальмг

я бичгт

бичгдхнь

 

нууд   нуд нууд
твшин,твшин тв+шн твшн,твшн твшн
тодхор   тодхр.тотхр тотхур
соог со+г сог сууг
суаг су+г суг сууг
утула ут+л утл утул
зэсклэ з-скл зскл зскл
лигэр л+гр лгр лгр
урусхал урс+х+л урсхл урсхул
хубисхал хвс+х+л хвсхл хвсхл
кэг, кг   кг кг

 

Эдгриг ашлхла; хальмг келнд о/у+у, /+ гидг эгшгин урлшсн таарлт лавта бн. Чикр умшлн, келлни дрм бол болхмн. Келн шинс сурчах улст йир кергт.

 

НЕРШЛ ГИДГ НРН ЮМН

 

Зокъялын келнд нершл ол-чухл зл мн. Эртни сойлта ард-тмнд хуучн нершл олн б, тедни туулгч оюни сойлын твшн болн аху-мдрлин бдлиг тусхн зл бдг. лгрхл, рд-хальмг улст: зарчм - принцип, онл - теория, суруль - школа, образование; зар - суд; цаа, хууль - закон, нмлх- абсолютный, инк - относительный... Тергтн олн зсн ном-ухани гн утхта нершл бдгнь мана вкнр бл-йиртмин болн ниигмин халхар ргн болн гн эрдм медлгт бсиг злн. Эн болхла, йин йд вл хадлх звт март болшго нт зр мн.

Цагин селгр серг б хальмг келн йосар кгл делгрлд, девшсн улс-ндстни келдл ээм зергцлий гихл, нершлн чик хаалар кццдлх кергт. Хальмгуд бурхни шанд штдг, Тв Азин ндлчни мдрл-сойлта бсн болн мол келт улс болдгарн орс-европас йилрх врц талта мн. Эн болхла, хальмг сойл болн келн, тер тоод нершлиг кглх ул-ср, ндсн зарчм болхмн. Эннс эшт хальмг келн нершлиг эвр врц хаалар делгрлх кергт болана. Эн зарчм келн сурчах, сурах улсин некврл ирлцн. Мана свр й "государство, правительство, президент, тема, школа..." болн нань чигн гмдиг хальмгар юн ги келхмб? гисн сурвр твн. Бидн тиим гмд хальмг келд бдгмн биш, тегд эд мет гмдиг орсар келнвидн ги хргнь гхмб? свр й биш, ик улсин седклд чигн тедгр (теми) хр гмд хальмг бол сангдахш. Дала улс инлд чигн, эврн ирд чигн "иим иим гмдиг хальмгаар юн ги келн?" ги сурцхана. Нершлин


ик зууан орсар кел, келн балдрлулхар седдг уга улс дала. Тегд амрарнь орсар келцхн. Цевр хальмгар келхр седвчн, нрн, гн утхта нершл дутгдна. г, нершл дуту келиг кен сурхар дурлхви? Сурад чигн терр гн-нрн утхта илдкл ке, олн зсн ном сурч, эрдм-номин бтл трв болдг биш. Тегд, хальмг келн делгрх биш, хрнь доратад йовна.. Болв, хр келнс эрк биш кергт нершл авхиг угаша болшго. лгрхл: "машин" гидг г.

Эвр келни шин, хуучн гр тогтсн нершл оллх кергт. Зуг эвр келр тогтасн нершлн номшлын нерн некврл ирлцл, чик-олма, товч-эвтхн, зв бичлт болх звт. Эн халхар хальмг келни зрм нершлд чикл ясх шаардлта зл бн. лгрлхд, билг-эрдм (одаренность) - искусство биш, искусство - урлг мн. нш, слог - ниилвр биш, учрнь "слог" гидг зл зрмдн талдан л ниилл уга, анцхн р тогтсн бдг. ишнь: "" гидг г. Иим саамд "ниилвр" гисн нершл "слог" гидг утх илдк чадшго. Тер учрар, эн г "слог" гидг утх илдк чадахш. Хрнь, нег эс ги кедн (2-5) р брд, угин г бол ордг болн гиг кесгл салхд брдцт негц бол салдг тлднь "й" ги мол номтнр нерлснь чик бол сангдна. Эн мет, "государство - орн-нутг" гих бас р зокм уга. "Нутг" гидг трсн нутг, азр нутг, схн нутг, хошуд нутг... ги брн азриг келдг г мн. "Государство" гидгл ирлцдг "тр, улс, орн" гидг гмд б бтл, эннд "нутг" ямр кергт юмб? "Хальмг ннд" предприниматель - арлач гидг болв. Зуг "арлдг, ар хдг кг - арлач" гидг. "Предприниматель - эзн бедргч" ги келхнь зв ги тооланав.

 

ТУС ТОЛИН ТУСК ТОДРХАЛЛТ

 

"гин эрк" гидг эн орс-хальмг товч толиг нрлн трвсн ар, зарчм болн ашглсн керглгд хнмдн энд тодрхалый.

а) трскн келни уурхан сагиг уудлн нее, келн сурчах, сурах болн хальмг келр аллах оютн-сурульчнрт, багшнрт болн номтнрт, седклчнрт рд-хальмг зокъялын келни байн зриг чикр таньлдулх йовдлар ндсн зрл болн зарчм болв. Хвин йосни йд арсн орс-хальмг тольд: "талдан келнс гмд орул авад, трскн келн байалн йирин исн, ик тааста, иргч цагт туста керг болдг" (1964 .) ги, келн балдрдуллар бахм ке; бас "дг цагин хальмг литературин келн цаарнднь с ясрхд орс келн ик керг-л кцн. Кесг терминс онц-онц с болн морфологин элементс хальмг келнд олзлхд, орс келн ол булгнь болана. Тегд,... хойр келиг нег-негнрн рдхднь орс кел медлн ик нкд болна..." (1969 .) ги темдглсн болдг. Зуг, дг цагин бдл тас сольгдсмн. Тегд, "гин эрк" кемх эн толиг трц шин хлц, шин ухаар болн ндсни сергн мандлтын зрлр трвсн мн. Эркн кндт толь ашглачнр чигн цагин селгр твгд бх дг цагин


некврр, шин ухаар эн толиг хлн биз, ги нлнв.

а) Эн толиг трвхдн шуд орс келнс кергт гмдн т, хальмгар орчулсн биш, хрнь трл эвр келнсн кергт гмд цуглул,тернл ирлндг орс гмдинь олх арар лдсмн. Иигхдн хамгин трнд Мунин Бемб ард нрлсн "Хальмг-орс толяс" (1977 .) Кергт гмд, тер тоод нершлмд т авад, орс-хальмг толин ирлцт гмдинь ол бичсмн. Эннд уга звр олн гмдиг А. М. Поздеевин "Хальмг-орс толь" (1911 .) болн 1857-гч ил П. Смирнов Казаньд барлсн, 1899-гч ил Н. Бадмаев С-Петербургт барлулсн хойр "Орс-хальмг товч толь", Басга Баатрин "Орс-хальмг толь" (1940), Б. X.Тодаеван "арин толь" (1976 .), П. Биткеевин ард нрлсн
"Хальмг-мол-орс толь"(1986 .) тергтнс т авсмн. Эн мет А.М. Позднеев 1907-гч ил барлсн "Калмыцкая хресто-матия", Бадмин Андрей нрл барлулсн "Сарин герл" (1991 .) болн Бардан Эрнн, Кирюхан Василий бич, доктор Г. Ц. Пюрбеев ясад немсн "Орс-хальмг кндврч" (1993 .) тергтн ном-дегтрс зрм гмд орулгдв.
Бас 1994-4 ил Хальмг Тачин нершлин звлл зарлсн гмд нурл орв. Корсукин Церни эмнлгин нершлин толь (1992 .), А. Б. Цернован тооин нершлин толь (1994 .) болн 1960-гч илмдт арсн нершлин туск алвн медс (бюллетень) хлгд, зрм гмдинь авгдв.

б) орчулиг олма-онвчта, гин утхиг зв-чик болх неквриг хаахин тл, молын, бурядын, вр-молын, шинягин толь бичгд болн орс-китд, китд-орс, англь-мол, орс-англь тольмуд, тер тоод орс келни тлвр толь (С. И. Ожегов и Н. Ю. Шведова, Москва, 1994 г.), "Советский энциклопедический словарь" (Москва, 1990 г.), "Современный словарь иностранных слов" (С-Петербург, 1994 г.) тергтниг ргнр лавл хлв.

лгрлхл, "ор" гидг гиг хальмг тольмудт "единорог, носорог" (1899, 1911, 1964, 1977 .) ги хойр зср бичсн бдг. Эн хойр мтни чохм (определенно) альнь "ор" болхви? Мол, рд, Буряд тольмудас лавл ххл, "единорог - бодь грсн, носорог - керс (кирс)" бол арв. Ориг хрнь орсар "оронго" ги бичд, "вид антилопы" ги тлврлдгнь медгдв. Энг 142543 гт "Компактный болыпой русско-китайский словарь" (Пекин, 1989 г.) гидг тольд "zang-ling" - твд зеерн ги орчулсн бн. Эн мет рд - орел биш, феникс - рд, хрнь орел - бргд мн болхиг деерк арар йилв. Ахрар келхл, ик зу гмдин нрн йилг ииг арв. -