Kê bi hêz e? – Кто могущественней?

11.Ehro - Ахро

12. Ocaxa Şîxadî bi hêz e – Святилище Шехади непобедимо

13. Bedir û Destegul – Бадр и Дастагул

14. Dar - Дерево

15. Şemê û Nemo - Шаме и Намо

16. Bozel - Бозалин

17. Şamil - Шамил

18. Gulperî- Гулпери

19. Aşvan – Мельник

Пояснительный словарь

 

 

 

   
   
www.kurdist.ru http://www.kurdist.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=740&Itemid=1    


[1] Бар – род, родственно-кровная группа

[2] Пзмам – соплеменник, единокровник, родственник

[3] Мир – букв. эмир, глава всех курдов-езидов

[4] Кавал – духовное лицо, находящееся на низшей ступени духовной иерархии. Кавалы являются чтецами религиозных песен и гимнов, проповедниками

 

[5] D.D.Parîrêv. Malûmatîyên Yekîtîya Gêografîyê ya Rûsîya Împêratorîyê ya beşa Kavkazê, cild 14, Tîflîs, sal 1901, rûpel 135.

[6] Lazo (H.Xazaryan). Înstîtûta Edebîyetê ya Akadêmîya Ermenîstana Sovêtîyê ya Zanyarî, arşîva beşa zargotinê.

[7] S.A.Yêxîyazarov, Qiseya êtno-hiqûqî ya kurt derheqa êzdîyên Herêma Êrîvanê da. Malûmatîyên Yekîtîya Gêografîyê ya Rûsîya Împêratorîyê ya beşa Kavkazê, cild 13, Tîflîs, sal 1891, rûpel 171.

 

[8] Zargotinbêj Ahmê Çolo ji gundê Elegezê, navçeya Aparanê, komara Ermenîstanê gotîye, xudanê vê pirtûkê sala 1940î ji zarê (devê) wî girtîye.

[9] H.Manandyan. Lêkolînên derheqa dîroka gelê ermenî da. Yêrêvan 1940, rûpel 140.

[10] Y.S.Karsêv, Malûmatî derheqa êzdîyên Tirkîyê da, Tîflîs, 1889, rûpel 8.

[11] Ziyareta Melekê Taûs niha li kumbeyta êzdîyan ya li gundê Bedrê, herêma Mûsilê da ne.

 

[12] A.A.Sêmyonov. Hebandina Şeytan bal kurdên êzdî yên Asîya Pêş, Taşkênt, 1927, rûpel 77.

[13] Binhêre destnivîsên Lazo (Hakob Xazaryan), Înstîtûta edebîyetê ya Akadêmîya Ermenîstanê, arşîva folklorê.

[14] Yê şirove kir binecîyê gundê Elegezê, navçeya Aparanê Ademê Siltoyê 70 salî ye.

[15] A..Sêmyonov. Hebandina Şeytan bal kurdên êzdî yên Asîya Pêş, Taşkênt, 1927, rûpel 79.

[16] J.Frank. Scheich Adi, der geosse Heilige der Jezides, Leipsig, 1911, rûpel 104.

 

[17] Mîr Îsmayîl mîrê êzdîyan e.

[18]S.Kanayans. Êzdî, kovara ”Taraz”, hejmar 4, Tîflîs, sal 1913, rûpel 69.

[19] Taûs siyarkirin cejineke êzdîyan e. Heykelê teyredeya Taûs ya ji sifirê, ku mîna taûs an jî kewê ye, li ser dar va dikin.

 

[20] Qewal Huseynê ji gundê Karvanserayê, navçeya Artîkê, komara Ermenîstanê sala 1928an ji xudanê vê berhemê ra gotîye.

[21] Hekar gundekî kurdan e li Îraqê.

[22] Xudanê pirtûkê sala 1950î li Tbîlîsîyê ji zarê Şemîyê Heso nivîsîye.

[23] Y.S.Karsêv. Nivîsên derheqa êzdîyên kurdan da, Tîflîs, 1889, rûpel 259.

 

[24] Д.Д.Пагриев, Известия Кавказского отдела Императорского русского географического общества, т.14. Тифлис, 1901г., с.135

 

[25] Лазо /А.Казарян/, архив фольклорного отдела института литературы Ам.ССР

[26] С,А,Егиазаров, Краткий этнограф. Юридический очерк езидов Эриванской губернии. Записки Кавказского отдела Императорского географического общества, кн.13. 1831г., с. 171.

 

[27] Г.Манандян, Исследовательский обзор истории армянского народа, Ереван. 1940г., стр.70 (на арм. яз.)

[28] Ю.С.Карцев. Заметки о турецких езидах, Тифлис, 1889, с. 8

[29] Малактаус /Малак Таус/ - букв. ангел-павлин, главный и первый созданный богом архангел, обладает большой силой и властью, обожестволён и возведён до уровня бога.

[30] Изображение Малакетауса сейчас хранится в езидском храме в с.Баадр Мосульской обл.

 

[31] Каул – религиозный гимн, песнопение

[32] См. рукописи Лазо ,Акопа Казаряна/ фольклорный архив института литературы Арм.ССР

[33] А.А.Семёнов, Поклонение сатане у переднеазиатских курдов-езидов, Ташкент, 1927г, с. 77.

 

[34] J.Frank, Scheich Adi, Der geosse Heilige der jezides, Leipzig, 1911, p. 104.

 

[35] Ст. Канаянц “Тараз”, Тифлис, 1913г. №4, стр. 69

[36] Со слов кавала Хусейна записал автор в 1928г. в селе Карвансара Артикского района.

[37] Хакяр – населенная курдами местность в Турции.

[38] Со слов сказителя Шамиа Хасо записал автор в г.Тбилиси в 1950г.

 

[39] Факир – букв. бедняк. Представитель низшего духовенства.

[40] Кочак – прорицатель, отшельник.

[41] Ю.С.Карцев, Заметки о турецких езидах. Тифлис. 1889г., с.259

 

[42] Mûsa milyaketekî êzdîyan e.

[43] Gotîye Qeremanê Ozman, ji gundê Mîrekê, navçeya Aparanê, xudanê vê kitêbê sala 1948an ji zarê wî nivîsîye.

[44] Ji zarê binecîyê Elegezê Ahmê Çolo hatîye girtin.

[45] Gotîye Qeremanê Ozman.

 

[46] M.Bartîkyan. Ruhperest Hêllada an jî Hêllên dîk, Atênk, 1936, rûpel 187.

[47] Yê.Lalayan. Varanda, kovara êtnografîyê, Tîflîs, 1897, rûpel 179.

[48] J.fon Negelein, Das Pferd im Seelenglauben und Tofenkult, ”Zeltsehe des Verleins fur Volkskunde”, cild 2, 1901, rûpel 406.

[49] Quran, Varna, 1909, rûpel 107.

[50] Îstorîya rêlîgîî, Moskva, 1909, rûpel 6.

 

[51] Andranîk. Têrsîm, Tîflîs, 1901, rûpel 168.

[52] Andranîk. Têrsîm, Tîflîs, 1901, rûpel 169.

[53] Byûrakn, 1899, rûpel 16.

[54] Arşîva Mûzêya Ermenîstanê ya dewletê.

 

[55] M.Canaşvîlî. Bawerîyên kartvêlan. Berevoka bona şirovekirina cî û warên eşîretên Kavkazê da, çapa 17, Tîflîs, 1893, rûpel 156.

[56] M.Kovalêvskî. Erf û edetên li Kavkazê, Moskva, 1890, rûpel 74.

[57] Kotel dezgehek e, ku dema meytê mirî dibirine goristanê, kinc û çekên kesê mirî datanîn ser zînê hespa wî. Çekên wî bi wî ra çel dikirin.

 

[58] Муса - один из езидских пророков.

[59] Записано со слов жителя с. Мирак Апаранского района Караме Озман в 1948г.

 

[60] М.Бартикян, Языческая Эллада или эллинские идолы, Атенк, 1936г.,с.187 (на арм. яз.)

[61] Е.Лалаян, Варанда, этнографический вестник, Тифлис. 1897г., стр.179 (на арм. яз.)

 

[62] Нане мрйа - угощение в память усопшего. Раздается соседям, больным, беднякам и нищим.

[63] J. Fon Negelen, Das Pferd im Seelnglauben und Tofenkult, - <Zeltsehe des Verleins Fur Volkskude> b, 2, 1901, p. 406

[64] Коран. Варна. 1909г. стр.11

 

[65] Андраник. Дерсим. Тифлис. 1901г., стр. 168 (на арм. яз.)

[66] Бюракан, 1899г. 16:

[67] Андраник, Дерсим, Тифлис. 1901г. стр. 168 (на арм. яз.)

[68] Архив республиканского исторического музея.

[69] «Нане тавкол» - угощение, которое раздается могильщикам, беднякам.

 

[70] Чардар - букв. означ. четыре палки. Носилки из 4 палок, на которых тело покойника несли на кладбище.

[71] М.Джанашвили. Картвелские поверья. Сборник матер. для описания мест и племен Кавказа, вып.17, Тифлис, 1893г., с.156

[72] М.Ковалевский. Закон и обычай на Кавказе. Москва, 1890. с.74

[73] Во время похоронного шествия впереди вели коня с привязанными к седлу оружием и одеждой усопшего. Оружие хоронили вместе с умершим

[74] Mannhardt. Der Baumkults der germanen und ihre Nachbarstamme, Leipzig, 1875, p., 7.

 

[75] Ocax bi tirkî tê maneya kuçik, cîyê ku agir lê tê vêxistin. Paşê ew fikira mal, malbet, binemal wargirtîye.

 

[76] A.N.Mînx. Erf û edetên gelêrîyê, bawerî û ebabetîyên gundîyên devera Saratovê, Moskva, 1886, rûpel 86.

 

 

[77] Оджах - букв. печь, очаг. Имеет также значение дома, семьи, рода и очага.

[78] Тандур - вырытая в земле и обмазанная глиной печь, где пекут хлеб-лаваш

[79] А.Н.Минх. Народные обычаи, обряды, суеверия и предрассудки крестьян Саратовской губернии, М.1886г. с.83

 

[80] F.Êngêls. Mal, arzîtîya şexsî û xuliqandina dewletê; Yêrêvan, 1948, rûpel 121.

 

[81] M.Kovalêvskîy, berevoka kurt, rûpel 85.

[82] G.F.Çûrsîn, Erf û edetên gelê kaxêtî; Nivîsên beşa Kavkazê ya Hevaltîya erdnîgarîyê ya Împêratorîya Rûsîyayê, cild 25, Tîflîs, 1907, rûpel 49.

[83] D.Raddê. Xevsûrîstan û xevsûr. Nivîsên beşa Kavkazê ya Hevaltîya erdnîgarîyê ya Împêratorîya Rûsîyayê, Tîflîs, 1880, rûpel 74.

 

[84] Êzdî ji van ruhên ku zirarê didine zaran, elk dibêjin. Bi ermenî jî dibêjin alk. Bi bawerîya wan bejina elkê bilind e, pişta wî zirav e, serê wî biçûk e, tilîyên destan û pêçîyên lingan dirêj in, can û bedena wî bi pirç e.

[85] Bênsê, Herêma Bûlanix an jî Hark, Tîflîs, 1900, rûpel 10.

[86] Kurd ji meha 2an ra sibat dibêjin.

 

[87] Germanische Myphologie von Elard Hugo Meyer, Berlin, 1891, rûpel 9.

[88] V.Vûndt. Mîf û dîn, S-Pêtêrsbûrg, 1905, rûpel 406.

[89] V.Î.Ravdonîkos, Dîroka civaka berî dewrana me, cild 2, Lênîngrad, 1947, rûpel 113.

 

[90] K.P.Frederic. La circonrision au Kikuyu,- Brotish East African Review,- 1911, rûpel 620.

[91] Yêznîk Koxbasî. Yêrs axandos, Yêrêvan, 1914, rûpel 69-70.

[92] Gr.Xapansyan. Bawermendîya Ara Gexesik, Yêrêvan, 1946, rûpel 34.

[93] K.V.Ostravîtyanov, nivîsên derheqa aborîya berî kapîtalîzmê da., Yêrêvan, 1946, rûpel 24.

 

[94] Нифшт - заклинания в виде записок или завязывание узелков.

[95] БАРАНБАРДАН - процесс впускания, обычно в октябре месяце, баранов в загон к овцам для спаривания.

 

[96] СТЕР - так называется сложенные в нише комнаты постельные принадлежности. Для езидов стер считается священным местом.

[97] М.Ковалевский, УК, соч.. с.85

[98] Суфра - букв, скатерть. Имеет также значение накрытого угощениями стола и благосостояние семьи

[99] Хатуна Фархан - покровительница беременных женщин и младенцев.

[100] Г.Ф.Чурсин, народные обычаи и верования кахетинцев, Записки Кавказ, отделения Импер. географ, общества, кн.25. Тифлис,1907,с.49.

[101] Д.Радде, Хевсурия и хевсуры, Записки Кавк. отд. Императорского русского географ, общества, Тифлис. 1880. с.74

 

[102] Хийат - огороженная пологом комната, где происходит таинство брачной ночи.

[103] Бенсе, Буланых или провинция Харк. этнограф. вестник.г.3. Тифлис. 1900. СТР. 10 (перевод с арм. яз.)

[104] Germaniche Myphologie von Elarв Hugo Meyer. Berlin. 1891. p.

 

[105] В.Вундт. Миф и религия. С-Петербург. 1905. с.406

[106] Шейхи и пиры - духовенство езидов. Делятся: на касты шейхов и пиров.

[107] Горнапшик - Этот образ у езидов ассоциируется с обликом шакала. Они считают, что шакалы разгребают могилы и пожирают трупы.

[108] Дженакати - букв. сумасшедший, припадочный, лишенный рассудка.

 

 

[109] Милиакате кандж - букв, ангел (дух) добра

 

[110] K.P.Frederic, La cirkonrision au Kicuyu, British East, Review - 1911, p.620

[111] Аралезы - языческие божества в образе собаки. В мифологии армян они оживляют убитых в бою героев зализыванием ран.

[112] Милиакате пифдекен -букв. "дующий дух", оживляет павших героев, вдыхая в них жизнь - дует им в рот.

 

[113] К.В.Островитянов. Очерки об экономике докапиталистической формации, Ер. ,1946г.. стр. 24 (перевод с арм. яз.)

 

[114] F.Êngêls. Mal, arzîtîya şexsî û xuliqandina cihanê, Yêrêvan, 1948, rûpel 113.

[115] V.V.Bardavêlîdzê, Lêkolînên bawermendîyên sosîologîyê yên xevsûran, cild 2, Tbîlîsî, 1932, rûpel 70.

 

[116] A.Mnasakanyan. Derheqa kevirên ziyaretî û şerên maran yê bi navê ”Vîşap”. Nvîsarnameya Akadêmîya Zanyarî ya Komara Ermenîstanê, 1952, rûpel 76.

[117] A.A.Arakêlyan. Kurd li Farizistanê, Tîflîs, 1904, rûpel 21.

[118] X.Alîşan. Hîn havatk kam hetanosakan kronk hayos (bi ermenî), Vênêtîk, 1910, rûpel 77-78.

[119] C.Frêzêr. Zolotaya vetv, cild 1, Moskva, 1931, rûpel 142.

[120] M.Kovalêvskî, berevoka kurt, rûpel 105.

[121] Y.Lalayan. Varanda, AZ, Tîflîs, 1897, rûpel 200.

[122] T.Mamaladzê. Narodnîê obiçaî i povêrîya gûrîysêv,- Sbornîk matêrîalov dlya opîsanîya mêstnostêy î plêmen Kavkaza,- çapa 17, Tîflîs, 1893, rûpel 101.

 

[123] C.Frêzêr, berevoka kurt, rûpel 133.

[124] R.F.Budeau, La circoncision au Kikuyu, Vienne, 1911, rûpel 520.

[125] Xudanê vê pirtûkê ev fikir sala 1927an li gundê Karvanserayê, navçeya Artîkê, komara Ermenîstanê nivîsîye.

[126] Quran, Varna, 1909, rûpel 137.

[127] C.Frêzêr, berevoka biçûk, cild 1, rûpel 142.

 

[128] Ф.Энгельс. Возникновение семьи, частной собственности и государства, Ер., 1948г.. стр. 113.

[129] В.В. Бардавелидзе. Социологическое изучение хевсурских верований, т.2, Тбилиси, 1932, с.70

 

[130] А.Е.Мнацаканян. О мифологиях про каменные памятники "Дракон" и драконоборство. Вестник АН Арм.ССР, 1952г.. 5, стр.76 (на арм. яз.)

 

[131] А.А.Аракелян. Курды Персии, Тифлис, 1904, с.21

[132] Дж. Фрэзер. Золотая ветвь, т.1. Москва, 1931г., с.142

[133] M. Ковалевский. ук. соч., с.105

[134] Г. Алишан. Древнее верование или языческая религия армян, Beнедик, 1910г. стр. 77-78 (перевод с арм. яз.)

[135] Е. Лалаян. ЭВ. г.Б., Тифлис, 1897г., стр.200 (на арм. яз.)

[136] Т.Мамаладзе. Народные обычаи и поверья гурийцев. Сборник материалов описания местностей и племен Кавказа,- вып.17. Тифлис. 1893г.. с.101

 

[137] Дж. Фрезер, ук. соч., т. 1 с. 133

[138] R.F.Budean, La circoncision an Kikuyu, Vienne, 1911, p.520.

[139] Коран. Варна, 1909. стр.137

 

[140] A.Mnasakanyan. Di berhema jorgotî da tê bîranînê.

[141] Got binecîyê gundê Karvanserayê, navçeya Elegezê Nesîbê Çeto. Xudanê vê berhemê sala 1952an ev gotin ji zarê wî nivîsîye.

 

[142] Got binecîyê gundê Elegezê Ahmê Çolo. Xudanê vê berhemê sala 1940î ji zarê wî ji ber girtîye.

[143] W.Wunelt, Miph und Religion, Leipzig, 1905, rûpel 111.

 

[144] Qesta gotina qeda-bela ruhên neqenc in. Gorî êzdîyan piştovanê pêz Memê Şivan dikare wana ji belayê xilaz bike.

[145] Got binecîyê gundê Elegezê, navçeya Aparanê Ahmê Çolo.

[146] Got binecîyê gundê Emençayîrê ji herêma Qersê Ûsibê Çolo, ku niha li bajarê Tbîlîsîyê dimîne. Sal 1947.

[147] Y.Lalayan, AZ, Tîflîs, 1900, rûpel 343.

 

[148] X.Samvêlyan. Hîn Hayastanî kûltûran (bi ermenî), cild 1, Yêrêvan 1931, rûpel 194.

[149] Warê kurdan li Tirkîyê

[150] Co слов жителя с.Алагяз Апаранского района Ахме Чоло записал автор в 1940г.

 

[151] Со слов жителя с.Карвансара Артикского района Насибе Чато записал автор в 1952г.

[152] W.Wunelt. Miph und Religion. Leipzig, 1905, p. 111.

 

[153] Рассказал житель с.Алагяз Апаранского района Ахме Чоло

[154] Записано со слов бывшего жителя с. Яманчаир Карского уезда /Турция/ Усубе Басо в г.Тбилиси в 1947г.

[155] Е.Лалаян, ЭЖ, г.З. Тифлис, 1900г., стр.343 ( перевод с арм. яз.)

 

[156] Х.Самвелян. Культура Древней Армении, т.1, Ереван, 1931г. .стр.194 (перевод с арм.)

[157] Джизире Ботан - местность в Курдистане (на арм. яз.)

 

[158] Бакре Ауани - отрицательный герой в поэме "Маме и Зине", интриган, лжец и негодяй

 

[159] M.Abeghian. Der Armenishe Volksglaube, Leipzig, 1899, rûpel 78.

[160] Ji zarê binecîyê gundê Elegezê Etemê Silto hatîye girtin.

 

[161] V.H.Bdoyan. Rêçên hebandina xwelîbêcerkirinê di nav ermenîyan da. Yêrêvan, sal 1950, rûpel 7.

 

[162] M.Abeghian. Der Armenishe Volksglaube, Laipzig, 1899, p. 78.

 

[163] Записано со слов жителя с.Алагяз Апаранского р-на Адаме Слто.

 

[164] В.Бдоян. Следы культа земледелия среди армян, Ереван, 1950г.,стр.7 (перевод с арм. яз.)

 

[165] Şîxisin ji malbeta Şîxadî ye, ku êzdî wî wek Xwedê dihebînin.

[166] O.L.Vîlçêvskî. Gotarên derheqa dîroka êzdîyan da,- kovara Atêîst, hejmar 51, - Moskva, 1930, rûpel 85.

 

[167] Binihêre arşîva Înstîtûta edebîyetê ya Akadêmîya Zanyarî ya Ermenîstanê, Lazo, ”Melekê taûs”, rûpel 9.

[168] Di eynî cîyî da, rûpel 10.

[169] Di eynî cîyî da, rûpel 23.

 

[170] Binecîyê gundê Karvanserayê, navçeya Artîkê Xudoyê Qaso gotîye, xudanê vê pirtûkê sala 1952an ji devê wî nivîsîye.

[171] Quran,. Varna, 1909, rûpel 5.

 

[172] Di eynî cîyî da, rûpel 72

[173] Di eynî cîyî da, rûpel 115.

[174] M.Kovalêvskî. Berevok, cild 1, beş 2, rûpel 83.

[175] Andranîk. Têrsim, rûpel 165.

 

[176] Шехсин - считается одним из членов Дома Шехади, который езидами обожествлен.

[177] О.Л.Вильчевский. Очерки по истории езидства,- Атеист. 51. Москва, 1930г.. стр.85

 

[178] Поэма "Малакетаус" была обработана Акопом Казаряном /Лазо/. См. рукопись

 

[179] Лазо. Малакетаус. ctр.9-10. архив института литературы АН Армении.

[180] Изображение Малакетауса изготовлено из меди, вместе с подставкой имеет высоту в 1 м. состоит из .двух частей: из самой фигурки в виде павлина или голубя и подставки, к которой крепится фигурка. _Процесс крепления фигурки к подставке называется "сиаркерен" /букв."усаживать в седло"/.

 

[181] Со слов жителя с. Карвансара Артикского р-на Худое Касо записал автор в 1952г.

[182] См. Коран. Варна, 1909г., стр.5

[183] М.Ковалевский. УК. соч. т.1. отд. 2. с.83

 

[184] Андраник. стр.165 в упомянут. работе.

[185] Г.Шахбазян. Курдско-армянская история, К.Полис. 1911г.. стр.45

[186] А.А.Семенов. Поклонение сатане у Передне Азиатских курдов-езидов, Ташкент, 1927г.. стр.1

[187] Со слов жителя с.Алагяз Апаранскоого р-на Адаме Слто записал автор в 1952г.

 

[188] H.Şahpazyan, Kurdo-hay patmûtyûn, K. Polîs, 1911, rûpel 45.

[189] Bênsê. Bûlanix an jî Herêma Hark, Akadêmîya Zanyarî ya Ermenîstanê, Kitêba Z, rûpel 43.

 

[190] Бенсе, Буланих или провинция Харк. ЭЖ. кн.З. стр.43 (перевод с арм. яз.)

[191] M.Abêxyan. Ev berhem li jor hatiye bibîranîn, rûpel 47.

[192] A.A.Sêmyonov. Hebandina şeytîn bal kurdên êzdî yên Asîya Pêş, Taşkênt, 1927, rûpel 1.

[193] M.Abêxyan, rûpel 71.

[194] G.F.Çûrsîn. Erf û edetên gurcên Kaxêtê,- Nivîsên hevalbendîya erdnîgarîyê ya Împêratorîya Rûsîyayê beşa Kavkazê. Tîflîs, 1905, rûpel 36.

 

[195] C.Frêzêr. Berevoka gotaran, cild 4, rûpel 141.

[196] G.Buhlers. Reich und Sitte,- Grundriss der indo-arischen philology, cild 2, Leipzig, 1910, rûpel 155.

[197] G.F.Çûrsîn, Berevok, cild 25, sal 1905, rûpel 59.

[198] Тандур - сооруженная и врытая в землю печь из глины.

[199] ПИР - представитель езидского священства. Каждый род или племя имели своего пира и шейха. В данном контексте означает как пир духа огня или просто огня.

[200] М.Абегян, упом. работа, стр.66

[201] М.Абегян. стр.71 упом. Работы

 

[202] Г.Ф. Чурсин, Народные обычаи и верования Кахетии.-Записки Кавказского отделения Императ. географ. общества, кн.25. Тифлис, 1905г., с.36

[203] Дж.Фрэзер. УК соч.. вып.4. с. 141

 

[204] G.Buhlers, Reich und Sitte, - Grundriss der indo - arischen. Philologie, - h.2, Leipzig, 1910, p,155.

 

[205] Andranîk. Têrsim, di eynî cîyî da, rûpel 127.

[206] Ava Reş çem e, ku nave wî yê esilî Çemê Axûryan e.

[207] Yê.Lalayan. Vaspûrakan, Akadêmîya Zanyarî ya Ermenîstanê, kitêba 25an, sal 1914, rûpel 31-32.

[208] X.Samvêlyan. Berhema bîranî, cild 1, rûpel 286.

[209] V.H.Bdoyan. Berhema jorê kivşkirî, rûpel 59.

 

[210] M. Abêxyan. Heykelên bi nave ”Dêw”, ku sîmvola Xwedayê Astxîk/Dêrkêto ye. Yêrêvan, 1941, rûpel 10.

[211] Mamereş ruhê baranê ye.

 

[212] Андраник, Дерсим, Тифлис, 1910г., стр.127 107

[213] Е.Лалаян, Васпуракан, ЭЖ. к.25. 1914г., стр.31-32 (перевод с арм. яз.)

 

[214] Х.Самвелян, упом. раб., т.1. стр.286

[215] В.Бдоян, упом. раб..стр.59

[216] М.Абегян, Памятники "Дракон" как скульптуры богини Астхик, Ереван, 1941г., стр. 10. (перевод с арм. яз.)

 

[217] Binecîyê gundê Elegezê, navçeya Aparanê Lezo gotîye, xudanê vê berhemê sala 1952an ji devê wî nivîsîye.

[218] Êzdî 21ê adarê, roja Newrozê kiloç dipetin, morîk dixistine navê, paşê ser neferên malê parevedikirin. Ew morî para kê biketa, dîwana salê di sere wî da bû, ango, wê sale ew kes wê bextewar bûya.

[219] Emînê Evdal sala 1946an di wê heyteholê da hazir bûye.

[220] Gr. Xapansyan. Hebandina Ara Gêxêsîk, Yêrêvan, 1945, rûpel 167.

[221] Ziyaret li navçeya Spîtakê.

[222] T. Navasardyan. Hikyatên ermenîyan yên gelêrî. Tîflîs, sal 1903, rûpel 3.

 

[223] Emînê Evdal. Jina kurd di dema derebegîyê da, gorî nivîsên êtnografîyê û zargotinê. Yêrêvan 1948, rûpel 262.

[224] G.F.Çûrsîn. Erf-edet û bawermendîyên gelên kaxêtî. Nivîsên Beşa Kavkazê ya hevaltîya erdnîgarîyê ya Împêratorîya Rûsîyayê, kitêb 25, Tîflîs, sal 1905, rûpel 64.

 

[225] Y.Lalayan. Varanda, Akadêmîya Zanyarî ya Ermenîstanê, Tîflîs, 1897, rûpel 188.

 

[226] Y.S.Karsêv. Berevoka gotaran, rûpel 260.

[227] A.Krîmskî. Dinya Mehmedîyê û paşeroja wê. Vaxarşapat, sal 1906, rûpel 18.

[228] Мскан - собирательное название места с разнотравьем и родниками. Оно одновременно считалось и местом отдыха. Буквально означает также родину, страну, местожительство, местопребывание, обитель.

[229] Со слов жителя Алагяз Апаранского района Лезо записал автор в 1952г.

 

[230] В честь Навроза 8 марта выпекали кулич, в который заранее закладывали синюю бусинку. Потом кулич разрезали на равные части и раздавали. Считалось, что тот, кому попадет кусок с бусинкой, проживет жизнь в богатстве и счастье.

[231] В 1946г. сам автор, Амине Авдал, участвовал в этом паломничестве.

[232] Г.Гапанцян, Культ Ала Прекрасного, Ереван. 1945г., стр.167 (на арм. яз.)

[233] Святое место в Спитакском районе.

 

[234] А.Авдал. Курдская женщина в патриархальной семье. Ереван. 1948г.

 

[235] Г.Ф. Чурсин, Народные обычаи и верования кахетинцев,- Записки Кавказского отд. Императороского русского географ. общества,-КН» 25, Тифлис, 1905г.. стр.64

[236] Е Лалаян, Варанда, ЭЖ. г.Б.. Тифлис, 1897г., стр.188

[237] Ю.С.Карцев, УК. соч..., стр.260

 

[238] А.Крымский, Мусульманский мир и его будущее, Вагаршапат, 1906г.с.18 (перевод с арм. яз.)

[239] X.Alîşan. Bawermendîyên ermenîyên kevnare an jî dine ermenîyan yê pûtperestîyê. Vênêtîk, 1910, rûpel 85.

[240] X.Alîşan, di eynî berhemê da, sal 1910, rûpel 104.

[241] D.Frêzêr. Berevoka nivîsan, çapa 4an, rûpel 126.

 

[242] Y.S.Karsêv. Berevoka nivîsan, rûpel 27.

[243] Îstorîya rêlîgîî (Dîroka dîn, bi rûsî). Moskva, 1909, rûpel 53.

 

[244] G.F.Çûrsîn. Azêrbaydjanskie kurdi (Kurdên Azirbêcanê, bi rûsî) – Malûmatnameya Înstîtûta Kavkazê ya Dîrokî-arkêologîyê,- Tîflîs, 1925, cild 3, rûpel 15.

[245] Y.Lalayan. Cavaxk. Akadêmîya Zanyarî ya Ermenîstanê. Kitêb D, Tîflîs, sal 1897.

[246] T.Mamaladzê. Erf-edet û bawerîyên gûrîyan. Berevoka nivîsan bona dîdemkirina war û cîyan û eşîretên Kavkazê. Çapa 17an, beş 2, Tîflîs, sal 1893, rûpel 115.

[247] H.Mnasakanyan. Rêçên bawermendîyên Roperestîyê di Ermenîêstanê da, gorî heykelên ji tûnc (bronz) çêkirî. Mûzêya Dîrokê ya Dewleta Ermenîstanê, cild 1, Yêrêvan, sal 1948, rûpel 85.

 

[248] Г.Алишан. Древние верования или языческая религия армян, Венетик, 1910г. стр.85 (перевод с арм. яз.)

[249] Г.Алишан. Древние верования или языческая религия армян, Венетик, 1910г. стр.104 (перевод с арм. яз.)

[250] Дж.Фразер. УК, Соч. вып. 4, с. 126.

 

[251] Ю.С. Карцев, УК., соч.. с.27

[252] История религии, Москва. 1909г., стр.58.

 

[253] Т. Мамаладзе, Народные обычаи и поверья гурийцев, сборник мат. для описания мест.и племен Кавказа, вып.17. отд 2. Тифлис. 1893г. с. 115

[254]Г.Ф.Чурсин,Азербайджанские курды, - Известия кавказского историко-археологического института, Тифлис. 1925г., т.З. с.15.

[255] Е.Лалаян, Джавахк. ЭЖ, г.Д. .Тифлис. 1897г. (перевод с арм. яз.)

[256] Г.Мнацаканян, Следы солнцепоклонства в Армении.- Труды ГИМ, т.1. Ереван, 1948г., стр.85 (перевод с арм. яз.)

 

[257] Kinêz bi farizî tê maneya qîz, keça eşîrê, malê.

[258] Xudanê vê berhemê ev gotin ji zarê binecîya gundê Camûşvana Biçûk Horî wergirtîye û nivîsîye.

[259] Bênsê. Di eynî berhemê da, rûpel 32.

 

[260] Кнез - перс. букв. "' дочь племени, рода, семейства, клана.

 

[261] Записано автором со слов жительницы с.Малый Джамушлу по имени Хори.

[262] Бенсе, упом. раб., стр.32

 

[263] Yê.Lalayan. Cavaxk, Akadêmîya Zanyarî ya Ermenîstanê, sal 1897, rûpel 196.

[264] Hovh. Tûmanyan. Berevoka berheman, Yêrêvan, sal 1940, cild 2, rûpel 71 (bi ermenî).

[265] Got binecîya gundê Camûşvana Biçûk li navçeya Aparanê Horî. Xudanê vê berhemê sala 1952an ji zarê wê bergirt.

[266] Îstorîya Rêlîgîî (Dîroka Dîn). Moskva, sal 1909, rûpel 19.

 

[267] Binecîyê gundê Karvanserayê, navçeya Artîkê Serdar gotîye, xudanê vê berhemê sala 1949an ji zarê wî girtîye.

[268] Xudanê vê berhemê ev gotina sala 1949an ji zarê binecîyê gundê Elegezê, navçeya Aparanê Ademê Silto girtîye û nivîsîye.

 

[269] Pez di mala koçek da dikirin qurban, goşt ji mala wî ra dima û hinek goşt jî nexweş bi xwe dixwar.

 

[270] Кочак -представитель духовной иерархии, прорицатель.

[271] Е.Лалаян, Джавахк, ЭВ, 1897г. , стр.196 (перевод с арм. яз.)

 

[272] Со слов шейха Хори из с.Малый Джамушлу записал автор в 1952г.

[273] Rya kadiz /Рйа кадиз/ - букв означает "Путь сенокрада"

[274] История религии, Москва, 1909г.. с.19

[275] Со слов жителя с.Карвансара Артикского р-на Сардара записал автор в 1949г.

 

[276] Для исцеления больного в жертву приносили барана, которого резали возле дома кочака. Все мясо оставлялось семье кочака, но больной в качестве причащения обязательно должен был съесть кусочек жертвенного мяса.

 

[277] Xudanê vê berhemê ev gotina sala 1950î ji zarê (devê) binecîyê gundê Elegezê, navçeya Aparanê Ademê Silto girtîye û nivîsîye.

[278] Xudanê vê berhemê ev gotina sala 1952an ji Huseyn Suleymanê ji navçeya Laçînê bihîstîye û nivîsîye.

[279] Xudanê vê berhemê ev gotina sala 1952an ji zarê binecîyê gundê Camûşvana Biçûk, navçeya Aparanê Serhing girtîye û nivîsîye.

 

[280] M.Canaşvîlî. Berevoka berheman, rûpel 147.

[281] G.F.Çûrsîn. Kurdên Azirbêcanê,- Malûmatîyên Înstîtûta Kavkazê ya Dîrokî-Arkêologîyê, cild 3. Tîflîs, sal 1925, rûpel 16.

 

[282] M.Canaşvîlî. Berevoka bîr anî, rûpel 150.

[283] L.Delaporte. Les Hittis. Paris, sal 1936, rûpel 251.

 

[284] Со слов жителя с.Алагяз Адаме Слто записал автор в 1950г.

 

[285] Со слов жителя Лачина Гусейна Сулейманова записал автор в 1952г.

[286] Со слов жителя с.М.Джамушлу Сархинга записал автор в 1952.

[287] М. Джанашвили, ук. соч., с.147

 

[288] Г.Ф. Чурсин. Азербайджанские курды, - Известия кавказского историко-археологического института, т.3. Тифлис. 1925г. с.16.

[289] М.Джанашвили, ук. соч., с.150

[290] 147 L.Delaporte, Les Hittis, Paris, 1936, p.251

 

[291] H.Magsûdyan. Erf û edetên ermenîyan yên di dema derebegîyê da û qurbanên bona Xwedayan. Êçmîadzîn, sala 1945an, adar-nîsan, rûpel 2.

[292] R.Lescot. Textes kurdes. Meme Alan, Beyrouth, sal 1942, rûpel 6.

 

[293] A.Ya.Kamarauli. Xevsûrîya. Tîflîs, sal 1929, rûpel 80.

[294] M.Kovalêvskî. Berevoka nivîsan, rûpel 79.

 

[295] Т.Максудян. Родовые обычаи Армении и жертвы богам. - Эчмиядзин. 1945г. март-апрель, стр.2 (перевод с арм. яз.)

[296] R.Lescot, Textes kurds, Mame Alan, Beyruth, 1942, p.6

 

[297] А.Я. Камараули, Хевсурия. Тифлис, 1929г., стр.80

[298] Курбан – жертвоприношение

 

[299] Şêx gotineke erebî ye, terbîyetdar û serekê dînî ye.

[300] Pîr gotineke farizî ye, fikira gotina şêx tê da heye.

[301] Qewal – nûnerê ruhanîyê ye, ku ji bav û kalan derbazî zureta wan dibe.

[302] Jinên mirî ji alîyê jinên şêxan da dihatine şûştinê.

 

[303] Ev dua ji devê binecîyê gundê Qundexsazê, navçeya Aparanê Ahmê Çolo hatîye girtin, xudanê vê berhemê sala 1940î ew nivîsîye.

[304] Malxwêyê malê xurca, ku heykelê Taûs bi du kerîyan va di tê da bû, davîte ser mile xwe yê rastê, bi rêberîya qewalan dikete hundur, ji dîwêr va an jî ji sitûna kon va darda dikir.

 

[305] Lehmann Haupt. Armenien einst und jezit. Berlin, sal 1910, rûpel 232.

[306] Mehik heyteholek e, ku xudêgiravî merivan nêzîkî melek û horîyan dike.

 

[307] Шейх - арабск., представитель старшего поколения, воспитатель, наставник, предводитель духовенства.

[308] Пир - персидск., имеет значение слова шейх.

[309] Кавал - представитель низшего духовенства, исполнитель религиозных гимнов и ритуалов.

[310] Тело умершей женщины омывала жена шейха.

 

[311] Со слов жителя с.Алагяз Апаранского р=на Ахме Чоло записал автор в 1940г.

[312] Шуребыр - букв. означает "Режущий меч"

[313] Переметная сумка, в которой кавалы несли фигурку Тауса, вешалась на правое плечо хозяина дома, который в сопровождении кавалов вносил в дом и вешал на восточною стену. А если это было в горах, то сумка вешалась на опорный столб установленного шатра.

 

[314] Lehmann Haupt, Armeneinst jetzt, Berlin, 1910, p.232

[315] Махык - вхождение в транс для общения с духами.

 

[316] Gr.Xapansyan. Bawermendîya Ara Gêxêsîk. Yêrêvan, sal 1945, rûpel 83.

[317] Yê gotîye binecîyê gundê Elegezê, navçeya Aparanê Ahmê Çolo ye. Xudanê vê pirtûkê sala 1939an ji zarê wî girtîye.

[318] Yê.Lalayan. Cavaxk. Akadêmîya Zanyarî ya Ermenîstanê, sal 1987, rûpel 274.

[319] Гр.Гапанцян, Культ Ара Прекрасного, Ереван. 1945г.. стр.83 (перевод с арм. яз.)

[320] Гр.Гапанцян, Культ Ара Прекрасного, Ереван. 1945г.. стр.83 (перевод с арм. яз.)

[321] Со слов жителя с.Алагяз Ахме Чоло записал автор в 1939г.

[322] Стер - место в комнате, где складывали постельные принадлежности /как постельный склад/. Это место у езидов считается священным .

 

[323] Е. Лалаян. Джавахк. ЭВ. 1897г. стр.274 (перевод с арм. яз.)

[324] Gotîye binecîyê gundê Karvanserayê Qanatê Hedir, xudanê vê berhemê sala 1935an ji zarê wî nivîsîye.

 

[325] Со слов жителя с.Карвансара Канате Надыр записал автор в 1935г.

[326] Gotîye binecîya gundê Karvanserayê Aslîka Haco, xudanê vê berhemê sala 1948an ji zarê wê nivîsîye.

 

[327] Записано автором в 1948г. со слов жителя с.Карванвара Артикского района Аслика Аджо.

[328] Gotîye binecîyê gundê Elegezê Cindîyê Silo, xudanê vê berhemê sala 1950î ji zarê wî nivîsîye.

[329] Со слов жителя с.Алагяз Апаранского района Джиндже Ало записал автор в 1950г.

 

[330] Xudanê vê berhemê sala 1950î ev çîrok ji zarê binecîyê gundê Elegezê Astanê Elo nivîsîye.

 

[331] Со слов жителя с.Алагяз Апаранского района Астане Слто записал автор в 1950г.

[332] Şemsika eşîreke kurdan e û qebîl û berên wê eşîrê heta niha jî di gundê Pampa Kurdan da dijîn.

 

[333] Xudanê vê berhemê sala 1940î ev qise ji zarê binecîyê gundê Elegezê Ahmê Çolo jiber nivîsîye.

[334] Шамсики - Курдское племя, члены которого в настоящее время проживают в селе Курдский Памп

[335] Со слов жителя с.Алагяз Апаранекого района Ахме Чоло записал автор в 1940г.

 

[336] Ev qise xudanê vê berhemê sala 1926an li gundê Mîrekê, navçeya Aparanê, komara Ermenîstanê nivîsîye.

[337] Автор записал в 1926г. в с.Большой Мирак Апаранског© района

 

[338] Ev qise xudanê vê berhemê sala 1950î li gundê Mîrekê, navçeya Aparanê, ji zarê Ademê Silto nivîsîye.

[339] Со слов жителя с.Алагяз Апаранского района Адаме Слто записал автор в 1950г.

[340] Ev qise xudanê vê berhemê sala 1940î li gundê Elegezê, navçeya Aparanê, ji zarê Ahmê Çolo nivîsîye.

 

[341] Со слов жителя с.Алагяз Апаранского района Ахме Чоло записал автор в 1940г.

 

[342] Binecîyê gundê Elegezê Bemlîyê Elo gotîye û xwedîyê vê berhemê sala 1950î ev qise ji devê wî girtîye.

 

[343] Со слов жителя с.Алагяз Апаранского района Бамли Амо записал автор в 1950г.

 

[344] Xudanê vê berhemê ev qise sala 1950î ji zarê binecîyê gundê Karvanserayê Miço nivîsîye.

 

[345] Со слов жителя с.Карвансара Апаранского района записал автор в 1950г.

[346] Li vir gotinên kuta kir tê maneya kuşt.

 

[347] Binecîyê gundê Karvanserayê Elîyê Evdal gotîye, xudanê vê pirtûkê sala 1950î ji zarê wî nivîsîye.

 

[348] Со слов жителя с.Карвансара Апаранского района Алие Авдал записал автор в 1950г.

 

[349] Binecîyê gundê Karvanserayê Miço gotîye, xudanê vê pirtûkê sala 1949an ji zarê wî nivîsîye.

[350] Со слов жителя с.Карвансара Мычо записал автор в 1949г.

 

[351] Binecîyê gundê Karvanserayê Axoyê Haco gotîye, xudanê vê pirtûkê sala 1949an ji zarê wî nivîsîye.

[352] Со слов жителя с.Карвансара Агое Аджо записал автор в 1949г.

 

[353] Binecîyê gundê Elegezê Tîkoyê Miko gotîye, xudanê vê pirtûkê sala 1950î ji zarê wî nivîsîye.

 

[354] Со слов жителя с.Алагяз Апаранского района Тикое Мико записал автор в 1950г.

 

[355] Binecîyê gundê Elegezê Ahmê Çolo gotîye, xudanê vê pirtûkê sala 1940î ji zarê wî nivîsîye.

[356] Со слов жителя с.Алагяз Ахме Чоло записал автор в 1940г.

[357] Binecîyê gundê Elegezê Kamilê Elo gotîye, xudanê vê pirtûkê sala 1950î ji zarê wî nivîsîye.

 

 

[358] Со слов жителя с.Алагяз Камале Ало записал автор в 1950г.

 

[359] Binecîyê gundê Elegezê Kamilê Elo gotîye, xudanê vê pirtûkê sala 1950î ji zarê wî nivîsîye.

 

[360] Со слов жителя с.Алагяз Камиле Ало записал автор в 1950г.

 

[361] Yê gotîye binecîyê gundê Elegezê Kamilê Elo ye, xudanê vê pirtûkê sala 1950î ji zarê wî nivîsîye.

[362] Со слов жителя с.Алагяз Камле Ало записал автор в 1950г

[363] Ev qise ji devê binecîyê gundê Elegezê Ahmê Çolo hatîye girtin. Xudanê vê berhemê sala 1939an ew nivîsîye

[364] Со слов жителя с.Алагяз Ахме Чоло записал автор в 1939г.