Таырып. ОАМДЫ ШАРУАШЫЛЫТЫ НЫСАНЫ. ОАМДЫ НДІРІСТІ ТАУАРЛЫ ЙЫМДАСТЫРУ

Лекция масаты: оамды шаруашылыты састытары мен айырмашылытарын ажырату.

Лекция сратары:

1. ОАМДЫ ШАРУАШЫЛЫТЫ НЫСАНЫ. ТАБИИ НДІРІС

2. ТАУАР НДІРУДІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ПАЙДА БОЛУЫНЫ ЖАДАЙЛАРЫ

3. ТАУАРЛЫ ШАРУАШЫЛЫ САНАТТАРЫН ЗЕРТТЕУДІ МАРКСИСТІК ЖНЕ МАРЖИНАЛДЫ ДІСТЕРІ

4. АШАНЫ МНІ МЕН ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ПАЙДА БОЛУЫНЫ ЖАДАЙЛАРЫ.

 

ОАМДЫ ШАРУАШЫЛЫТЫ НЫСАНЫ. ТАБИИ НДІРІС

оамды шаруашылыта сапалы р трлі кезедерінде ндірісті дамытуды ндіру кшіні жадайын крсететін жне оны кооперациясы мен ебекті оамды блінуі кзарасы трысынан, бліну дрежесі немесе меншік атынастары мен ндірушіні бірігуі, экономикалы дерістерін ынталандыру ерекшеліктері мен мніндегі ндірістік атынастар мен экономиканы жалпы нысаны тн.

азіргі заманы экономикалы теория ндірісті йымдастыруды ш негізгі нысана бледі: табии ндіріс, тауарлы ндіріс, жоспарлы ндіріс. Оны ішінде натуралды ндіріс тарихи жаынан бірінші болып табылады. Ебек німдері ндірушіні з ттынуын анаттандыру шін, ішкі шаруашылы ажеті шін шыарылатын материалды игіліктерді ндіру, шаруашылыты осындай нысаны болып табылады. Натуралды шаруашылыты материалды негізі лсіз, оамды ебекті блуіні дамуы тмен болады.

Табии ндірісті ерекшеліктері:

· жинаы жмыс кшіні жотыы;

· жергілікті бірлік шегіндегі экономикалы дерістерді тыырыа тірелуі;

· ндірісті шектелген масаты - жеке ттынушылыты анааттандыру;

Тарихта шаруашылыты натуралды нысаныны кптрлілігі белгілі: алашы ауымды оам, азиялы ауымдасты, германды ауымдасты (марка), славянды отбасылы ауымдасты жне т.б.

Тауарлы ндіріс - бл рынокта сату - сатып алу р трлі оамды ттынушылыты анааттандыруа ммкіндік бергендегі, белгілі бір нім тріне лайытанан арнайы ерекшеленген жеке ндірушімен ндірілетін нім ндіретін шаруашылы жйесі.

Жоспарлы ндіріс шін сол сияты тауарлы - ашалы атынастар тн. Біра бл атынастар згерісті сипатта болады, йткені, ндіріс пен тауарларды ткізу, оамды шаруашылыты йымдастыру ата директивтік жоспарлау негізінде теді.

2. ТАУАР НДІРУДІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ПАЙДА БОЛУЫНЫ ЖАДАЙЛАРЫ

Тауарлы атынастарды пайда болуындаы леуметтік-экономикалы жадайлар:

1. Ебекті оамды блу мен тауар ндірушілерді мамандануы.

2. Бір бірінен экономикалы ерекшеленуі.

3. німді ндірушілер мен ттынушыларды рынок арылы байланысы.

4. Тауарларды сату жне сатып алу.

Тауарлы ндіріс алашы ауымдасты рылысты лауы жадайында пайда болды, сйтіп, алашы ебекті оамдыа блу кезінде, жеке меншікті тууына келді. уелі р трлі ауымдастытар содан кейін, ауымдастыты блек мшелері сол уаыттаы елеулі ебек німділігіні суіне келген, трлі ндірістік ызмет трлерімен айналыса бастады, яни айырбасты дамуына келтірген ндірушілерде арты німдерді пайда болуына себеп болды. ндіріс ралдарын жетілдіру жеке меншікті пайда болуына келіп жеке шаруашылыа кшуге ммкіндік берді. Жеке ндірушілермен ндірілген ебек німдері тауара айналып, з араларында айырбаса жреді жне ебек оамды сипат алады. Тауар - бл сатып алу сату жолымен айырбаса арналан ебек німі болып табылады.

Тауар ндірісін жай жне капиталистік деп блу алыптасан. Оларды арасында састы пен айырмашылытар бар. састыа мыналар жатады.

1. ебекті оамды блу;

2. ндіріс ралдарына жеке меншік;

3. рынокты ткізу шін арнаулы нім жасау.

Жай жне капиталистік тауар ндірісіні айырмашылытары:

1. жай тауар ндірісі тауар ндірушіні жеке ебегіне негізделеді. Ал, капиталистік жалдамалы ебекті пайдалануды болжайды;

3. жай тауар ндірісінде ебек німі шыару кезеінен бастап рынокта ткізілуге дейін тауар ндірушіге тиісті. Капиталистік тауар ндірісінде шыарылан ебек німі тікелей тауар ндірушіден жмысшылардан иесіздендіріледі жне ол капиталиске тиесілі. Капиталистік тауар ндірісі XVII - XIX асырларда еркін бсекелестік жадайы болан жне ХХ асырда йымдастырылан рынок жадайы болды.

ТАУАРЛЫ ШАРУАШЫЛЫ САНАТТАРЫН ЗЕРТТЕУДІ МАРКСИСТІК ЖНЕ МАРЖИНАЛДЫ ДІСТЕРІ

К. Марксті ебек ны теоиясына сйкес, тауарды екі асиеті бар: ттынушылы жне нды ны.

Адамдарды осындай жне басадай ажеттілігін анааттандыратын заттарды ерекшелігі, заттарды ттыну нын жасайды. Тауарды ны оны ндіруге кеткен, оамды ажетті ебекті санымен аныталады. Ебек ны теориясына сйкес, тауарды оамды ны оны ндіруге оамды ажеттілік пен ебекті санымен аныталады, жмыс уаытымен лшенеді.

оамды ажетті жмыс уаыты ебекті арымдылыы мен жасай білуді ораша дегейімен аныталатын, ндіруді оамды алыпты жадайында жасалатын андай да бір тауарды дайындауа кеткен уаыт болып табылады.

За бойынша ндірісті ны мен тауар айырбасы нды млшері бойынша, оамды ажетті ебек шыыны негізінде жзеге асады. н заы мынадай ызметтерді атарады:

1. есеп жне оамды ебекті реттеу;

2. уаытты немдеуді ынталандыру;

3. тауар ндірушілерді саралау;

Шектеулі пайдалылы теориясыны атасы неміс экономисі Госсен болып саналады. Біра ол Aвстрия мектептері кілдеріні ебектерінде кеінен дамыды.

Заттарды пайдалылыы тсінігі бойынша ол р ттынушымен бекітілетін шектеулі, яни, орда бар осы аталы затты соы біреуіні аз пайдалылыы. Тауар нерлым кп болса, сонша оны ттытушыны толы анааттандыру дегейі жоары болады да, оларды соншалыты наты пайдалылыы мен ндылыы тмен болады. Керісінше, тауар нерлым аз болса, оны пайдалылыы мен ндылыы жоары болады. Бл Госсен заы деп аталады.

Кез келген экономикалы игілікті шектеулі пайдалы клемі ресурстарды аздыымен аныталады. Маржиналды теориясы бойынша ндіріс саласындаы айырбастаудаы, яни, рыноктаы жалпы адам жне шаруашылы жргізуші субъекті игілікті шектеулі пайдалылыынан жмыс істейді бл ттынуды анааттандыруды е аз интенсивтілігіне арналан, сол бірлікті пайдалылыы. ндіру игілігіні ны ндіру сипаттамасына ие жне жеке ттынуды анааттандыру шін пайдаланатын соы німні шектеулі пайдалылыымен реттеледі.

4. АШАНЫ МНІ МЕН ПАЙДА БОЛУЫ

Аша жалпы баламалы рлі ойнауы ммкін, тауарларды барлы тобыны ішінен, андай да бір тауарды бліп алуды объективті ажеттігі пайда боландаы, айырбасты дамуыны за дерісі нтижесінде пайда болады. Аша жалпы баламаны аяталан нысанын крсетеді.

Ашаны алашы рлін екі металл атарады: алтын мен кміс. Бл биметаллизм дуірі болатын. Монометализм кезінде аша материалы ретінде тек алтын пайдаланылады. 1923 – 1933 жылдардаы лемдік экономикалы дадарыс монометализм дуіріне тсау салды. саталмайтын аша жйесіні алыптасуы басталды. Оны айыру белгілері:

1. кредиттік ашаны стем болуы;

2. алтынды монетаризациялаудан алу, яни, оны айналымынан шыуы;

3. банкноттарды алтына айырбастаудан бас тарту жне оларды рамында алтынны болуын алып тастау

4. жеке ксіпкерлік пен мемлекетті кредиттеу масатында ашаны эмиссиясын кшейту.

Ашаны ызметі:

· н шарасы. Аша арылы барлы тауарлар зіні нын шыарады. Тауар ныны ашалай крсетілімі тауарды баасы болып саналады;

· айналым ралы. Мнда аша тауарларды тікелей сатып алуа ызмет етеді;

· тлем ралы. Аша мерзімі зартылып та тленеді;

· жинатау ралы. Аша айналымынан тседі жне орныады;

· лемдік аша. Аша лемдік тауар айналымына ызмет етеді.

Айналым жне тлем ралы ретінде аша ызметінен мынадай орытынды шыады: аша зі шін емес, тауарларды айырбастауды жне адамдар арасындаы ызметті амтамасыз ету шін керек. Яни, бл, экономикада тауар мен аржы клемі арасындаы тедікті сатау ажет еткенін крсетеді. Аша айналымыны мні осыменен орытындыланады. Сонымен бірге рбір аша бірлігі осы аталан уаыт ішінде, біратар тауар ммілелеріне ызмет ете отырып, олдан ола бірнеше рет кшуі ммкін. Аша нерлым тез айналан сайын, сорлым, айналыма ол аз талап етіледі. Осыдан аша айналымы заы айын крінеді: бір атаулы аша бірлігіні жылдам айналымына блінген, траты айналыма ажетті аша клемі, барлы тауарларды баасыны нына тееледі.

Ашаны негізгі нысанына тиындар, ааз ашалар мен кредиттік ашалар болып табылады. Тиын бл ерекше нысандаы, металл ймасы, салмаы, белгісі бар, наыз ашалар. Блар толы баалы ашалар. ааз жне кредиттік ашаларды толы баалы емес аша деп те атайды. Олара сондай а, кміс жне мыс ашаны да осады. Кредиттік ашалар блар вексель, банкнот жне чектер. Вексель бл оны иесіне (вексель стаушы) мерзімі ткеннен кейін, арыз адамнан крсетілген ашалай соманы талассыз талап етуге ы беретін, ата белгіленген нысандаы жазбаша арызды міндеттеме. Банкнот бл сынушы барлы уаытта аша ала алатын жне банкир жеке вексельді ауыстыратын, банкирді вексельі. Чек банк шотынан бір адама немесе сынушыа ондаы крсетілген соманы тлеу туралы иесіні сзсіз бйрыы крсетілген.

ХХ асырды екінші жартысынан бастап, тлемдік есеп беру жне кредиттік тетіктерді біріктіретін, кредит карточкасын олдану кеінен тарады. Кредиттік карточка зіндік ерекшелігі бар, атаулы чекті айырбастаушы жне тлем ралы ретінде ашаны ызметін орындайды.

азіргі уаытта электронды аша деп аталатын кеінен олданылады. Электронды аша жйесі бірнеше элементтерді зіне осады: автоматтандырылан есеп беру палатасы, автоматтандырылан кассир жйесін жне тауар сатып алу мен ызмет крсету пунктерінде орнатылан, терминал жйесін.

 

з-зін баылау сратары:

1. «оамды шаруашылыты нысаны» дегеніміз не?

2. азіргі экономикалы теория оамды шаруашылыты андай нысандарына блінеді?

3. Табии шаруашылы немен айрышаланады?

4. Натуралды шаруашылыты ерекшеліктері андай ?

5. Натуралды шаруашылы нысаныны моделін атаыздар?

Негізгі дебиеттер:

1. Экономикалы теория негiздерi: Оулы / Я.убкiров ж.б.- Алматы: Санат, 1998.- 479 б.

2. Р.Дорнбуш, С.Фишер . Макроэкономика . Оулы. Алматы: Білім, 1997

3. Темірбекова А.Б. Экономикалы теория негіздері : ысаша лекциялар курсы / А. Б. Темірбекова. - Алматы : Экономика, 2008. - 188 б.