Ин бре менн йр башлыы.

Брелр м унарсы.

 

Европа менн Азияны билбауы булып, улары икег блеп ятан Урал тауары тураында белмгн-ишетмгн кеше ютыр. Был тауары бер лш булып уа йнш ятан м тора-бара тоташан Ирндек, ыртытау, ыраа исемле тау темлре Урал тауары, уны трл исемд йргн тблре менн уша бер бтн тауар илен тшкил ит. Был тауар иле ки, шулай у иркен далалара барып тоташа м тге арамаа улары осо-ырыйы ю кеек тойола. Урал арты тип аталып йртлгн был ятар бигерк т урмандара бай. урман булан урындара трл енте, лн-сскне ккрп ее бер жп хл тгел.

Ййе йылы, лкин ыа булыуы, ышты буранлы, алын м ыуы булыуы емлектр донъяына ис т амасауламай, улар ар атында у шытып бтп, момкинлек тыуанда к ктрелерг ер ген торалар. лн-ссклр алын бо атламы аша ла яты ояш нурарын абул итерг йрнеп аландар, яы ояш нурыны “хбрен” алан кн к йыйылан кс-етте туплап, ар-бо атламын кн-тн быраулай-быраулай к, ятыа ынтылалар. Улары тутатырай бер кс т ю: еш юлында таш осраа - ваталар, асфальт була - быраулап тишеп барыбер сыалар.

Я кндре ар иреп бтр-бтмтн трл ттге саыу умырзая ссклре сыа алып йылы кндр килеен шатлана-шатлана хбр ит, башын елкеп бар тереклекте слмлй. Улар артынса аландары кк лн аплап ала. Ки яландара ылан турайып баа, рнт ерр ый лндре рсеен дауам ит.

асандыр аттар теп сыа алматай арурман булан Урал аръяы, бигерк т кнсыыш-кнъя лш яйлап иргй бара, уны бензин бысыы менн туралап бысыусылар кбйе. Был тглд леспромхоздара аас ырыу планын т мотла, шхси кешене айы беррен, эшыуармы ул-юмы, еп ултыран урманды крге бер тин. Улары беренсе нбтт асаа алмаштырырай ырып алынан брн, утын, тата, бура ныыра ыыындыра.

Бындаы урмандар башлыса кн япратарын ойоусы аастаран м ыуалытаран тора. айын, имн, йк, уа аастары бында. ыу буйарын арытал, ерек, тирк аплап алан...

Итибар менн арап йр, уа аасынан да рее ю: урман ырыусылар берй майанды бота-ата ятан ялана йлндереп китере була, уа ентелре, бер-береен сигнал биреп, кплп башлайар, к асып йоманса бар майанды баып алалар. Был донъяла ре булмаа - неле орояса! уаа ул урыныс янамай.

Япралы аастар араында еле балтыран, турай борсаы, армауы, тайтоя, турай йондоайы, ябай кешелрг билде булан таы лл-ниндй лндр еп сыып бар ере матурлай. Уларан тыш был ерре торна сырмалсыы, анды, балтыран, йыуа, олонойро, ноот борсаы, ыуа сейе иткн.

Ылылы урмандар а бар. Шыршы, араай тптренд ыыл, ара кртмлр м баша тайга емлектренн торан йшеллек япмаы бик ур майандары алып ййелеп киткн. Ылылы урмандар ырылыу тнд булыу араында иргйгндн-иргй, лкин уны урынын йлле а айын сауалытары аяа баа бара.

Туайары тирк, тал, ерек аплап алан. Бесн сапан урындара был аастар шулай у иргйгндн-иргй бара.

Урман булас тбит анундары буйынса кейектре л була, снки беренсе сиратта кешелрн йшене сн унан да уайлы урынды тапмаы. Шуа кр бындаы урманды крн айыу, ырмыа айыуы, оро бре, елен, тлк, уян, оралай, мышы, абан сусаы м баша эреле-валы йнлектр иткн. гр айыу урман хужаы, уны батшаы була, оро бре бында - пан-король. Яы йргн бре бик ирк: бындай ваытта ул й ен пар элп сыа, й йрн ыуылан була. йр - брелре аиле. тт ул йр башлыынан, ин бренн, бер йки ике туан бйлнеше буландаран тора. айы сатара йылына арап биш-алты бренн торан йр с-дрт тапыра урайып китее л ммкин. р бре йрн ене билдле, тйен ере аны бленгн. Млн, Атауы тйк иткн йр кесе ярау аша билдлп сыан ере яынса илле квадрат км тшкил ит. Шунан артыын кийтеп булмай, снки артабаны ерр бленеп алынан. Был бленеш тт башалар тарафынан таныла. Кем д кем сикте теп ин икн, ул шунда у ыуып сыарыла. Бер менн йткнд, бында буш ятан урындар ю.

Был бре йрн Атауа билгн майаны бик уайлы, бер ятан ташлы-соорло тау итге, икенсе ятан арыс-торос олаан аастаран торан тбии диуар, уртала ярты боролош яаан, ки юла ошаан оон алан. Ин брене тау битлене и аы урынында ике таш араында урынлашан. Кешелр тауы “Атау” тип атауары уны бер тутауы а томандар эсенд булыуы менн бйле. Ая кндр л брелр тйклгн тауы тбе, йп баран болоттар эсенд алып, бтнлй кренмй.

Быйылы ыш, млг аландай, ткн осорар менн саыштырмаса лл ни алын булманы. Шуа кр эсенд л ыуы лл-ни беленмне. ауыы алдында кн селек тулыынса д ауыын аплай, айан араа да, г килеп етеп терлм - кр алмайы. Шулай итеп, яы беренсе айы - март килеп етте, тимк, ышты йр азалары имен-ау сытылар тип анара була.

 

Ин бре менн йр башлыы.

 

Урмандаы ар йоа булыу араында, ваыт те менн асы-асы урындара ятан ар ояш нурарына ирей биреп болауы шекре менн апланды, шул сбпле был тирл бре эре л кг эленмй башланы. йтере, был тирл бер йрмгн, бер кем д бер айа ла тмгн.

йр башлыы булан ксл м омол кле Баш брег мшт берм-бер артты. инуар башында у ауырая башлаан Ин бре март уртаында бер-бер артлы дрт бала килтере. Баш бре, бер тит йыл йшгн тжрибле йн эйе, шуа бел: тыуан ыайы был блкй ген тере ит киктрене кре асылмаан була ле, шуа улар е менн ген имскте табып им башлайар. Ике ана тег, лбитт, сабыйары кре асыла м улар бт д екп, арап, ураан айын сен имеп ваыттарын ткрлр.

Тик дрт баланы бере нишлптер тыумыштан у теремек булманы, имерг л ынтылманы. Дрт балаа алты имскте т артыы менн етер ине л бит, тик и уынан тыуаны хркте ята бире. Тимк, уыыны ямышы тыуыу а ле буландыр инде. Тап шулай булды ла: с кндн у, ке л асылып лгрм борон, тпск бала йн биреп был ыа тормоштан шунда у отолоп уйы. Баш брене олоуы м уа ушылып Ин брене крен ген селе араында бындаы юалтыу баша йр азаларына билдле булды. Улар а бер урына йыйылып ултырып, Башлыты олоуына ушылып трл тауыштаран торан хор булдырып, оа ына ваыт олоп, тпскт китеен кенес белдерелр.

Башлы тпскт ле кен тешлп алып е билдлгн сик буйына барып етте, эрглге тау итген балаын алыра тип трн ген итеп соор аыра булды. Килеп сыманы ул эш: ер ны туа ине. Шуа кр ле кне ваытлыса ар менн кмеп торо, и к тешлп п алан аас ботатарын арыс-торос алды. Был эште башарып сыас та йр азаларыны р-берее менн йлшеп сыты, тпскт кен теймк, уны ашамаа ушты. йткндй, брелре йлшее бер-нис юл-ысул менн башарыла: к хркттре менн алашыу м кеше ишет алмаан ультратауыш тип аталан диапазонда кркле сигналдары бире. Ультратауышты команда бире сн кберк Башлы уллана. Бынан тыш, тжрибле йр азалары -ара телепатик юл менн д аралаша, тркк ултыралар а бер-береен фекер ебрлр м шулай итеп тулыынса алашып алалар. Бындай йлше унара сыыу алдынан ткрел: кем буласа аыты айан-айа тиклем ыуып барыра, кем засадала торора м айы ваытта арыры сыыра, кем башлап йбешерг тейеш - барыы ла алдан йлшел. Телепатик аралашыу йштрг ттемй, снки уны йрнер м алар сн бер-нис йыл тырышыу крк. Шуныы митле: бер йр ультракомандаларын икенсе йр алай, телепатия ысулы улар сн ябы. Бына шуа кр сит-яттар менн йлше мимика м хркттр ярамында ына бара. Был осрата ине ойроо, олаы торошо, к арашы, поза ур роль уйнай. Млн, бт брелр ны асыулананды белдере сн йндрен тырпайтыра йрнгндр. Быныы и уы икрте, гр ошонан у да икенсе яа бер-ниндй тъире булмаа - жм башлана.

Атауаы йр лл-ни ур тгел. анаа былай килеп сыа: Башлы, Ин бре, артабан Башлыты бер туан устылары оросай менн арасай, таы барыына ла еле булан Атшкй. Улар араында оросай и ксл, ул ен буласа йр башлыы тип анай, шуа кр Башлы булмаан сата идара итеп алыра тырыша. унара сата ла ул, оросай, беренсе булып орбанына ташлана, уны ярамсыы - арасай. Атшкй слре ю сата бре балаларын трбилсе, улары арап йрсе, бер менн йткнд, йш брелре трбисее, араусыы, ктсее.

Бер а ваыт те менн яыра донъяа килгн брекстре кре асылды. Улар эсенд йррг йрнеп алдылар, хатта тышты ыыыныу менн ктер булып киттелр. эргенд йррг рхст булас та улар сыып уйнай башланылар. Тин улара т етмй башланы, ти лр бит! Шуа кр с брекск аы ташыуы бт брелр тн алды, хатта Ин бре л балаларын урмай Атшкйг алдырып, башалар менн уша аы артынан кит башланы. тт улар ашаандарына аыты тултырып алып айталар м алмашлап ооп сыарып был бала брелрг ашаталар. Балалары беренсе м снс булып тыуаны - аталары затынан, улар уртаындаыы - ыыай.

Апрель ояшы ары кпк алып барманы, асы-асы урындараы арар иреп бтп былтыры лндр менн апланан аланды арыуы урындары асылды.

Бре балалары Атшкй менн ген алан ваытта ла уны тылайар: “уйнара”, “тыша сыыра”, “инерг”, “йшеренерг”, “бооп ятыра” тигн бойорото улар бик йт тйр. Атшкй с балаа енс исем ушты, и беренсе тыуаны аола, снки р бер “сылт” иткн тауыша ла итибар итеп олатарын айсылай башлай. Икенсее - Срелдк, уйнаанда кп тауыш сыараны - ул, и блкйе - Тикторма. уыыны исеме есемен е к йтеп тора. Ул р са тыша сыыра атлыа, беренсе булып сыыра ынтыла, сыармаа - ееш, айтыра команда була ла йрен дауам ит. Тыламаан сатарында уа “тума”та элгеп уя. се йки Атшкй, млн, моронона апыл ына уып и еел язаа дусар ит, морон брелре и игер урыны, шуа ны ауырта.

Бер кн, бт брелр унара тип сыан млд, Срелдк апыл ауырыны ла китте. Атшкй ауырып китесене эрген ятып йылытып араны, файа булматай булас икенсерк арара килде: ауырыуы а ына ваыта алдырып алан ситен барып йлнде. Унда екп барып дарыу лндрен табып аунаны, тиреен едере м айтып етеп Срелдкк ялара ушты. Файаы буланмы-юмы - уныын алап етмне, кре: дарыулы урынды ялаандан у Срелдк т ны алтыранып ятты, тора биргс ушый башланы м, нийт, ашаанын ото. Бер аан ул бтнлйг тынысланды, киск арай ауыа ла башланы. Быны кргн Атшкйе келе ктрелде, шатлыынан сыамайынса тыша сыып аланды бер-нис тапыр йрлп, шп итеп сабып килде. Шунан у ына бт балалары осаына алып улара йолара ушты, ята торас е л ен баарына китте. Шул арала араылы урманды аплап лгр...

Эйе! Балалары тамаын бт йр туйырырыа тырыша. сен имее дауам итлр блкй йн эйлрен ит менн ыйлау йр и мдс бурысы. унар уышлы булан сата улар, ре туйандан у, биш-алты кило аыты ашаандарына тултырып алып айталар м алмашлап лег блкй ген булан с йнл “туп”а ооп сыарып ашаталар. Берре бгн, икенселре иртг, снслре шунан уы кндрг тиклем ашаанында аыты тотоп тороп, сиратында ына улары туландырыу менн булышалар. Кем ашатып лгр, шул киренн унара сыа. унда, унара, и оралай осрармы, лл уянмы - бер Хоайа ына алдан билдле. Бер менн йткнд, йр ене балаларын бер ваытта ла асытырмай, шуа кр тегелре клре туп кеек тп-трк, ауа-тн атлап, йгереп йрйр, айы са рнп олап китлр м кире тороп йгерешерен дауам итлр. ре йкмл! Шундай матур м ыы сатары! Тыуан сата бтене д кре см кк тт ине, хер ороа йлнделр. ыы тойола Атшкйг бындай греш! Атшкй улары сттр буйы арап, ктеп ниндйер шатлы кисер, ен бхетле йн эйе итеп тойоп кит хатта. гр тамаы ту булып кндр йылы тора брелрг, млн, баша ни крк! Улара йылы кейем атып алыу мсьле йки мода ыуыу ю, снки кейемдре - ренд, тик ттре ген трлс. йр атаы-ине тиге оро тт, был тглд оросай тулыынса улара тартан. Блкй аола менн Тикторма шулай у оро тт. бына арасайе тирее араусыл-оро. ара т уны араынан башлана м аа арай ороая барып а т менн тамамланып уя. Атшкй е т яынан улара бтнлй ошамаан, ул - ккел-ерн тт. Тик тш яы нишлптер ап-а ыытан тора. Ундай билд баша бер л ю. е л шуа аптырай. Был ятан кгелйем тл Срелдк уа ошаан. Атшкй яшы бел: кк брелр - Ирндек брелре. Улар урман брелренн ыра айырылалар: кг эрерк, омолора, ауырыра булалар. Блки, бындай айырымлылы был тауараы урманды юа сыыуы менн бйлелер? Блки, Ирндекте бтм-ткнм ки яландар менн тоташыуындалыр? Ул орауа яуап бирее ауыр м крге л ютыр, кре. Бына икенсе орауа яуап табаы ине: Ирндек брелрене аны Атшкйг л, Срелдкк л кскн була тгелме? Ай-ай, шулайыр! Был донъяла бер-бере менн атнашмайынса йшп булмай бит инде, ата-олаталары атнашандыр, кем бел...

Май айы тыуы. Урман йылаларыны ташып-арып тыныслана башлаан сатары. Тир-яты грлп сск атан ваыты. Бт ер трл-трл бикле кк юрана ябынды. ояш нурына суман урманда трл тауышлы оштар айрауы, ухылдауы, ыу буйарынды баа-тлмрйендре баылдашып “суп” итеп ыуа икерере, ыр йрктрене м аарыны “ыйалау”ары, бал орттарыны “бызылдашып” тере - барыы берг илаи мо-симфония тыуырып, тбитте тулыынса уянаны тураында хбр ит. Бт тереклекте тп бурысы: бала сыарыу, табыу, тапа - улары таматарын ту тотоп, трл бл-азаларан алап, тереп -аллы юла батырыу.

йр тп хужаы булан Башлы Ин брене м устыларын был юлы Кнтшм тауары яына алып китте. Бында, тауы кнъя битленд, ур ына баталы бар, шул урындан тау йылаларыны берее - “Мтем” исемлее башлана. Тап ошо тапыра оралайары, улары илек тип т атайар, кплп осратыра була, снки улар ирт тадан ыу эсерг йрйр.

Ин бре ене Бре-с икнен иенн бер минута ла сыарманы, балаларын ташлап китеен кенде м Кнтшмк килеп еткс т унара атнашмаа, йлнеп айтыра арар итте. Элнеп йрп бер-ике уыр сысанды тотоп ашаны, юл ыайы таы с элкте, уларын да сйнп йотто м абалана-абалана айтыр юла сыты. Ашыты, снки Тикторматы ниндйер блг тарыанын кел ептре аша ие ул. Бар ксн шуны отарыра ынтылды. Блки, бер-нисек отарып булыр! Балаы сн ул мерен бирерг ер, л - лер, лкин е тере сата балаын ыйырытыра бирмйск.

Бына алан. Екп араны. Бында кеше ее алан, тимк, кемдер йргн. Бына мде шылышып м атлап йргн ерре, лндр таушалан, ситтрк кн айын аасы эргендге тая алан уртаына килеп ятан. Тута! Был бит таныш е! Эйе, эйе, шул е. Уны, бре-сне, гел хафаа алан кптнге унарсы. Ул кешене бер ваытта ла бындаы брелр йрн зыян килтергне бер булманы, лкин ике аялылыра бер ваытта ла ышаныра ярамай. Улары ылытары брелр кодексына тап килмй, шуа ла ул кешелре яратмай. Улар, м балалары, бер трл уйлай, икенсе трл эшлй, снс трл йлй. Элегерк я кндренд тап ошо унарсы айын башына менеп улары ктеп ултыра торайны, ут сыарысы менн кемделер лтерег ынтылманы ул. Хер шулай иткн: айына менгн, тшп атлаан, Тиктормаа яынайан, уны улына алан. Балаыны ее кеше ее менн берг буталан м ошо ер ике е ауыл яына арай уыла. Бтен д арнаны с бре: тимк, кеше уны балаын урлап ауыла алып айтан. ене уйын ныыра тикшереп арар сн балаларына айтыуы тураында сигнал бире. ойротарын болай-болай ике балаы ына дн килеп сыты. Бына бит снс балаы ю!

Ин бре балаларына аыын ооп тшрп ашатты ла Тиктоматы м кешене ее юалма борон тип э м е буйлап китте. Э ее туранан-тура ауыла тартты. Бына ул э ингн йг килеп етте. Балаыны ее йг ингн, кире сыан, абар яына киткн. сг арай эсенн Тикторматы тауышы ишетелгндй булды. Сигнгал бире, балаы ишетте уны сигналын, шунла у тулай м илай башланы. Таы шундай сигнал бире: тыныслан, балам, тыныслан! Мин хер ине яна барып етермен м, ис шике, отарырмын.

Бре-с ыйы эсен ырып менде, йа ына ятан бесн атламын тырнап тиште, айауа еткс уны тешлп айыры, улдары менн тегелй этте, былай тартты, ярыа моронон тыып уны бер а кийтте. Ааплана торас айау бер а шылды, эск тшрлк ш асылды. Ырып тшт ул м балаыны бер йшник эсенд бикле ултыранын кре, аас ауытты тырнаны, йлндере-туландыры, тик аса алмай йне. Ктреп алып китерлек тгел был ауыт, бик ур. Ни була ла булын, балаы эргенд алыра ара итте Бре-с. Балаына сигнал бире: Балам! Мин ине эргд. Мин, сйе, ине отарыра килдем. ине бер еде алдырып бер айа ла китмйем. Ике аялы бында кил - юа сыарасамын! Тыныслан м ял ит! Яраймы! Тыныслан!

Тикторма барыын да аланы м тыныслана тшп се торан мйшк ныыра ыйынып ятты. Бына уны се, тел менн ялаа да барып етерй ген алылыта, лкин берг булыу ммкинлеге ю...

 

Кнтшм итгендге с унарсы-бре ятырма элек к таралышып шишм буйына аа яттылар. Былай тип “йлштелр”: ыу сыанаы тбн Баш бре - е ята, й метрай атара - оросай урыны, таы атара арасай урын ала. гр оралай арасай тапырына яынлаа ул уны к арай ыуыра, былары аршыына сыып йыыра тейеш. Кейек Башлыа тура кил, ул аа арай батырыра тейеш. Кем алдан кр, шул оралай ишет алмаан диапазонда сигнал бир.

Т ояш сыышы яы ыара бире, ул кий барып ялтыр ттге ятылыа ерелде, артынса, нийт, дрт к менн кткн та атты.

оралайар оа кттрмне, бер тркм ыу эсерг булды. Тик нимнелер иеп бте л ситк ыпыртты, берее алып, оросай менн арасай аралыына инеп ыуынын андырыра булды. Эсеп туйып лгрмне тауы аы яынан ниндйер арасы ялпылдаандай булды. Бре тгелме? Шул бит, шул. Йн тслимг к арай асыра тура килде. Уйламаанда таы бер бре айандыр килеп сыып, иклшеп уа-ула ебрмй тау рен ыуып алып киттелр бахыры.

Был турала сигнал-белдере алан Башлы оралай яынлау менн уны аршыына сапты, яынланы м тутап та тормайынса електе муйынына ырыны, матып тотоп йыып алыу ине уны уйы. Лкин был уй беренсе тапыр тормоша ашманы... И жбе шул: оралайы ялтарыуы араында ул яылышты м орбаны аша барып тшт, шунда у ткмслп китте. Тере ит массаын арасай ыуыуын дауам итте, оросай, орбанын ткреп ебргнг йне кйпм, лл йр хужа булыуы ен алып булыр, тип уйлапмы ткмслгн Башлыа жм итте, уны ен бойондорора уйланы. Эште былай килеп сыырын башына ла килтермгн башлы ен арай ажырып килгн оросайы креп ие китте, жпк алды, лкин иен бик ти йыйы м тора алып жм итесенн са ына янтайы ла елкен матып тотто, уны ебрмйенс оа ына ваыт тотоп торо. Шунан у ына оросайы башын ерг баты м тегее мрхмт ораандан у асыу менн бт ксн ситк быраытты тегене. Шулай итеп, Башлы был юлы бигерк ояты ыланан орсайы ти ген урынына “ултыртты” м артабан сапты.

оросай еелгнен тулыынса таныны, лег Башлыты еерлек ете ю икнен д аланы ул. Шуа кр ктрелгн ойроон кире аа тшр.Кодекс буйынса ктреке ойро менн йр хоуы тик Башлыа ына бирел. аландарыны ойротары гел тбнд ген йррг тейеш.

арасай батыран кейеген ыуып ет ярар ине, тип уйлап алды Башлы, снки оралайары башалары был ятаран ситк тайпылдылар, яы аы килеп сыыуын кт - унар оаа уыласа.

Башлыа был ерр бик ны таныш. Йй кндре бында емеш-елк ккрп , йр азалары емеш-елкте бик ярата, бында килеп йыл да киннеп ашай торайнылар.

Оа ваыт был еррг кеше ая баманы, тик бер аил айыу ына бында оро. Ике йыл элек бер аил кеше аттарына ултырып килеп был ерр бесн саба башланы. Ата теймне Башлы, башалары ла тыйы, снки ат юала - кешелр уыш асаса. Ул ваытта асып отолоп буламы-юмы - бына шуныы - билде.

 

 

Брелр унара.

 

Сыана тбн барып еткс т кре: арасай оралайы ыуып етеп, тамалап, эшен бтрп орбаныны лек ке эргенд былары ктп тора ине. с бре кне с яынан тирене йыртып алып ашара керешеп киттелр, “ит ашау мжлесе” оа ына бары, снки р берее ашаанына ете-иге кило ит тултырып алып, балалара алып айтып ашатыра тейеш.

 

 

Йноа ауылда и танылан унарсылары берее. Унан баша унарсылар а бар, лбитт, берее - лесничество эшсее Зкирйн, икенсее - ыран килеп уытыусы булып эшлп йрсе Мхмт Ршитович. Лкин улара Омора менн тилшерг бик ирт ле, снки уны унарсылы менн шллнеен уты йылдан арты ваыт теп китте инде, тегелре урман тапауы яыра башланды м урмана сыыуары айына бер-икн артмай. Улай ялау унарсы буламы? Блки унары улар хобби итеп кен арайарыр? Кем бел!

Йш ваытында Йноа унара кн ялытырмай йррг тырышты. Йрй торас ота атыра йрнеп алды ул, бер пуляы ла буша китмне, шикелле. Был эш менн ул Ватан уышынан алда у шллн башлаайны инде, уыштан у да ташламаны. Урман уны келен р ваыт ен тартты. Йш ваытында был тирне арырыа-буйа кп тте. Йшлект ни, кс кп ваытта, кндр буйы йр д арытмай бит инде ул. хер лкнй бара, шикелле, эштн айы са арып айта, бер а ултырып йки ятып алмаа - тне йки аятары ылай башлай.

Хер атыны Глнис менн иклшеп кен йшйр, балалары урайышып, айыныы айы яа бер-бер артлы осоп китеп бттлр инде. Херге йштр лге кеек ата-слре менн берг торора тырышмайар. Эш артынан китеп юалалар а баша айтмайар, айа уайлы крлр, шунда ояларын оралар.

Иклшеп кен йшлр мал-тыуар тоталар, бер ыйыры, башмаы, быауы, ике-с арыы м аты бар. Бер оя а м биш-алты тауы та ая атында йрйр. уыларыны ыалары бтнлй беленмй, иртнск тороп мул ына итеп ем ип - эше л бт.

айылай мер ти ткн икн! Йш ваытын ик тшр - аптырай, ул ваыттара бер-нис ген ай ткндй тойола уа. Кеше хтере йылдар айырмаын, кре, йшер, юалта, ыарта.

Яы ына йоонан торо ле ул, хужабик й кренмй, иртрк тороп тышта мал-тыуар менн булышалыр, ыйырын ауалыр...

Бгн нишлптер тшлнеп йоланы ле ул. Тшнд брелр менн аташты, урам эсендге этен ашап киткн, имеш, тип тшлнгн ваытында уянып китте. Тауы тшн тары кер, тигндй, нишлп ундай тш мейег кергндер - аламаы. Тыша сыты. Эте ни ихатала имен-ау йрп ята, ана, ойроон болап тора. Уа апылда ни булын таы? Тик шуныы бар: артайып китте ле Абай, уы ваытта урмана эйреп барыуы онотто, телге булманы. Эт ни хлен е беллре ле! Кп йылдар торо хемт итте инде ул Абай. Ваытында бер танышы блк иткйне был эт балаын Т ап-а булана Абай тигн исемде ушты. ыш кндре Абайы эйртеп унара сыа, тегенее ара кренмй юа сыа ла уя торайны. Блк итесе былай тигйне: “Был кск Кнбайыш Себер тоомонан, ханти-мансиары тап ошо тоомдо яратып кт, унара шп, е крере!” Тап шулай булды, берглп кпме тапыр унара сытылар, р ваыт бер-береен к арашы менн ген алашып эш иттелр. Таы шундай тоомло эт крк ине л бит, тик айан алаы бындай аыллы этте. Элп араны, яын-тирл тапманы - шуныы насар булды. Яынан эт алыра тигн уйы лл асандан бирле йшй, тик тоомо эт балаын алып айтып урайтыуан ни файа? Эшкинмгн урам этен м клдрп эйртеп йргнсе бер е йре ме арты. унарсыа тоомло м аыллы, ине к арашыдан алап, р хрктеде ктеп торан эт крк бит инде ул...

Уйар тулынына кмелеп тора торас унарсыны башында мере мейег килмгн м инмгн бер уй яралды. “лл бре балаын алып айтып, тереп, унар эте итеп трбилп арарамы? Тик килеп сыырмы икн ул эш? Шулай ы бер тырышып арара крк ине”.

Урам апаынан инеп килгн атыны унарсыны уйарын блдере.

- асан торо, атаы? Бере инеп уяттымы лл - тип ораны Глниса.

- ем уяндым, яы ына тором, - тип яуап бире Йноа - лл ыйыры ауып бтп ыуып кил ятаымы?

- Эйе.

- Нишлп мине уятманы, ем ыуыр инем ле! ыйыры ыуыу мине елкл бит. Таы ая-ула гимнастика, хрктт - бркт, тип буша йтмйрер ле.

- аташа-аташа йоланы бгн, шуа кр таы бер а ятып торон, тип уйлаайным, шуа уятманым, - тип яуапланы Глнисаы.

- Икенесе улай итм! Мотла уят! - Йноа м бер а уйланып торандан у былай тип тне:

- Глниса! Бгн ял кн, урмана сыып йлнйем ле. Бер-нис йоморта бешереп ерлп уй, ярты икмк, бер а май м то ерлп апсыа ал ле!

- Ата! Ата! Я кн урманда ним арайы? унар ваыты тгел бит!

- Мин унара сыыра йыйынмайым ле. Атауа бер бре ояы бар. Йыл да шулары арап айтыра тлнгнмен. Быйыл араан ю, балалары бармы икн, була - тыша сыара эшкингндрме икн - бына шуны белге кил.

- Улары ееш ерг ятып кттерг уйлайымы ул? ыуы тейереп тгрп кит - е насар булыр. Тшрг берй нм алыра онотма!

- Ю, ыуы тейм! Аас башына менм д уыш ваытындаы кеек оа ына ваыт арап тик ултырасамын. Ултырыра урын ерлп уйанмын мин унда. Шунан бте л кренеп тора торайны.

- Фотоаппаратыды алаымы?

- Был юлы алмайым. Бынан алда брелре ыытарын кп тшрм инде. Етеп торор! Тик брелре фоторттре йыйылан альбом саланып тик ята, берг л кркмй булып сыты.

- Брелре инн баша кешелр ярата тип уйлайымы лл? м балалары сн брелр тик йыртыс кейек кен бит. ин фотоаппаратыды ал! Берй ыы хл тшрп алып айтыры! Мин арамын, балалар, ейндр арар.

- Эйе шул. Ярай, булмаа, аппаратты алайым ле, блки, крге тейер.

Алды Йноа “ФЭД” фотоаппаратын, кркм л мылтыын араына таты м аы-тлек алынан апсыын тотоп урмана арай атланы.

Юлда баранда ошо матур кнг киннде ул. Бына айа ул ожмах! гр теге донъяла ожмах була - тап ошолай булыра тейеш! ене атеист икнен иен тшрп клп ебре.Башын ктреп ккк арап алды м артабан таы уйар тулынына бирелде. Эйе, был донъяны осо-ырыйы ю. ин атеисты-юмы барыбер асандыр был донъяны ниндйер бер кс яратан бит инде. Тик ул кст м балалары трлс атай: Тре, Алла, Йыан, лм, Донъя, Кк й, Космос, Бог, Вселенная, Мироздание - таы лл-ниндй исемдре бар. Нишлп алимдара ара йлшеп шулары бер исем менн ген атамаа? Млн, “Юары Кс” тип. Юары кс уны уйынса трл газ ушымталарынан торан, мейе ролен тгн, лкин ке булмаан бер илаи йбер булыра тейеш. Блки, бт лм, млн, йондоар, Ер, ояш шуны эсенд урынлашып йшйрер, тыуаларыр м ллрер! Тьф! Баш етмлек яа нишлп тшп китте ле ул? Барыбер был донъяны серен бер белеп бт алмаяса м Юары Кст л кр алмаяса - бына ошоноон ул бик яшы алай...

Кн ялтырап тора, еелт ген икн ел битте ыйпай, ошондай ил ваыттара лл-ниндй уйара тшп ките, ткндре барлара тотонаы. Бына ошондай я кн уыша алынып киткйне ул, шул мл нишлптер асы булып ик килеп тшт, йтере кис ген булып ткн хл-ваиа.

1942 йыл. Май айы.

Бына ына 18 йше тулып тте Йноаты. Колхозда эшлп йрй ине ле ул сата, бер кн повестка килтереп тотторолар. Китте райкк, унда килгндре берг йыйып, йн ашыу призывниктаран торан тркм ойошторолар м ййлтеп Магнита арай алып киттелр. Юла с кн китте. Артабаны “сфр” вагондар эсенд тте. Нийт, Мскн лл ни алы булмаан, башаланы кнъяында урынлашан Тамбов лкен килеп тутанылар. Бында яы частар т пункттары урынлашан икн. “е икенсе гвардия армияы составына керетелдеге”, - тип аарттылар м казармалара блеп, тйен карауаттары крттелр. Беренсе кндн к уыш уйындары башланып китте, кн-тн тигндй фронт тртиптрен, трл крш ысулдарына йрт башланылар. Немец тжрибле м ота уышсы, е унан да отара булыра тейешеге. гр шуны онотаы - башы аласаыы, тыуан илде алау сн тере яугирр крк, тип ат-ат туынылар. Шуныы учебкала ошаны уа: немец м совет автоматтарынан атып арау йыш абатланды, патрондары йллмнелр. Бее автоматтар барыбер уайлыра, ябайыра, шберк конструкциялы тойолдо буласа яугирг. Лкин уйламаанда автомат урынына мылты тотора, шуны менн уыш алып барыра тура килде. “Кеше каллай, Алаы Тл е телгнс урынлаштыра”, тигн мл ошо хлг тап килеп тора тгелме ле? Шулай шул, тап кил.

Ана ттеме-юмы сираттаы теелешеп торан ваытта полк командиры строй алдына килеп баты, рапорт абул итеп аландан у алдаттара орау менн мржт итте:

- Кто из вас на гражданке занимался охотой? Кто метко стреляет из ружья? Шаг вперед.

Бер-нис кеше ыайына Йноа та бер аым атлап, алара сыып баты. Келе ие: башаларан айырып алыуары буша тгел. Ала сыып баандары штаба йыйып былай тип алаттылар: “е - буласа снайерар. Ошо нрг йрте сн Мск атындаы “Н” пунктына ебрбе”.

Шулай иттелр . Тйен урын Мск атындаы урмандары эсенд урынлашан икн. Уыу менн практика алмашлап бара. Курс с айлы. Автомат урынына бында снайперара СВД мылтыын тотторолар м шунан атыра йрт башланылар. Мылтыты тулы исеме былай: “Снайперсая винтовка Драгунова с оптическим прицелом ПСО-1”. Оптик прицелында крест формаындаы арыс-торос торан ике ыыы бар, дрт тапыр урайта икн оптикаы, уныы ла ярай. Шп мылты, яындаы сп була - пуляны уны малай уртаына ына ултырта. гр атыу аралыын, пуля траекторияын др билдл - дошман инеке. Млн, 600 м алылытаы спк атанда пуля 63 см аара элг. Тимк кбкте тапырлап шул тиклем ктр белерг крк. Кбкте ктрм малайа тблгн пуля кендекте яында булан ерг барып ултыраса. Артабан анап сыарыуы ыйын тгел: биш й метр алылыа пуля - 52,5 см-а, 400 метр араа - 40,5 см-а, 300 метр аралыа 32,5 см “яылышып” аара элг. Шуа кр кбкте ктргнд аралы алылыын к менн ген лсп, яшы белерг крк. ыаы, шп орал, тик к ткерлеген м игерлекте тере - и миме. Снайпера шуны булмай. Таы р сооро, р кте, р емерелгн бинаны др улланып йшен белерг м оа ына ваыт ыбырламай ятыра йрнерг крк. бындай лттр Йноата электн бар. йткндй, снайперары бик кп лш нацмендаран (национальное меньшенство) тора. Тркмд аатар, ырыар, ханти-мансиар, яуттар кп, уры, белорус, украиндар а етерлек. Был исемлекте Себер яында йшп бында килгн баша трл халытар тулыландыры.