Пайдаланылан дебиеттер

Азастан республикасы Білім жне ылым министрлігі

Академик Е. А. Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университеті

Филология факультеті

аза дебиеті кафедрасы

 

Баяндама

Таырыбы: Фонетика. Тіл дыбыстарыны акустика-артикуляциялы ызметтері

 

Орындаан:

Тексерген:

 

Араанды – 2016

 

Мазмны

Жоспар

 

1. азіргі аза тіліні фонетикасыны нысаны мен міндеттері

2. Дыбысты аккустикалы ызметі.

 

 

Фонетика гректі фоне деген сзі негізінде олданыса еніп алыптасан. Фонеманы маынасы – дыбыс, н, дауыс. Фонетика – тіл ылымыны, тілдерді дыбысты жйесін зерттейтін саласы. Ол тіл дыбыстарын, оларды рамын, тілдегі дыбыстарды згеру задылытарын зерттейді. Тілдегі лексикалы жне грамматикалы былыстар тіл дыбыстарымен, тілді дыбысты жйесіндегі фонетикалы задылытармен байланыста, арым-атынаста болады.
аза тілінде дыбыс деген сзді маынасы р трлі. Дыбыс деген ым тек тіл дыбыстарына ана айтылмайды, бізді оршаан ортаа тн былыс. Жалпы дыбыс болу шін мынадай ш трлі шарт керек: 1) дыбыс шыаратын дене; 2) дыбыс шыаратын денені озалыса келтіретін кш; 3) ауа толырлы кеістік. Сйлеу тіліні дыбыстарыны пайда болуына да осындай ш трлі шарт керек: 1) дыбыс шыаратын дене- сйлеу мшелері, 2) озалыса келтіретін кш - кпеден шыатын ауа, 3) кеістік – тыныс мшелері, тама, уыс мшелері. Тіл дыбыстарыны тілдік емес дыбыстардан негізгі айырмашылыы – оларды адамны сйлеу мшелері арылы жасалатындыында.
Сйлеу мшелері дегеніміз – тіл дыбыстарын жасауа атысатын дыбыстау мшелері. Тіл дыбыстары дыбыстау мшелері арылы жасалады. Сйлеу дыбыстарын жасаудаы дыбыстау мшелеріні ызметін артикуляция дейміз. Сйлеу мшелері – сйлеу органы немесе дыбыстау аппараты деп те атала береді. Сйлеу мшелеріні тіл дыбыстарын жасау ызметі адам жаратылысында, туа пайда болатын биологиялы асиет емес, за мерзімдік жаттыу нтижесінде, зін оршаан ортадан, мірден йренетін осымша ызметі. Адамны сйлеу органы ш бліктен трады. 1. тыныстау аппараты; 2. кмей (тама, желбезек) дауыс шымылдыы деп те аталады; 3. мрын уысы мен ауыз уысы.
Фонема туралы тсінік. Тілдегі сздер бір-бірімен маыналары мен дыбысталуы жаынан ажыратылады. Мысалы, аза тіліндегі тас пен тес, тоз – тез деген сздерді р баса сздер екендігін, оларды маынасы мен дыбыстарыны р баса болуына арап ажыратамыз. Маына мен дыбысталуыны р баса болуы сздерді формаларында морфемаларды да ажыратады. Тіл білімінде дыбысты осы ызметіне орай фонема деген ым пайда болды. «Фонема сздер мен оларды дыбысты формаларын ажырататын рі арай блшектеуге келмейтін дыбысты единица». Фонемаларды зерттейтін ілім фонология деп аталады. Тілдерді дыбыс жйесі р трлі болады. Олардаы дыбысты сапасы да бірдей емес.Кейбір дыбыстарды немесе оларды ерекшеліктеріні бір тіл шін мні айрыша боса,екінші бір тіл шін оны айтарлытай мні болмайды.Мысалы:ырыз,неміс,ойрат тілдерінде дауысты дыбысты ыса не созылыы айтылуыны сз маынасын ажыратуа сері яни фонетикалы асиеті болса,орыс,аза,татар тілдерінде оны ешбір сері болмайды.Фонема дегенімізде тіл дыбыстары,біра ол тіл дыбысы боланда сзді жігін згертіп,морфемаларды жігін ажырататын дыбыс.Фонологияда дыбысты зерттейтін фонетика да екі трлі пн емес.Тіл туралы ылымны бір бтін саласыны екі жаы. Тркі тілдерде дауыссыздарды жуан жне жіішке болуы дыбыстара байланысты болады. Сз рамындаы дауысты жуан болса, онымен тіркесе айтылан дауыссыз да жуан трде айтылады. Керісінше, дауысты жіішке болса, оан тетелес дауыссыз да жіішке болып келеді. Мысалы: сан – сн, сол – сл, ар - р т.б. Біра тркі тілдерде дауыссыз дыбыстарды фонемалы асиеті жо.
Ал орыс тіліндегі дауыссыздарды асиеті тркі тілдердегі дауыссыздардан басаша болып келеді. Орыс тілінде белгілі жадайда дауыссыздарды жуан немесе жіішке айтылуыны сз маынасын ажырататын асиеті бар. ата мен я дыбыстарды да маына ажырататын асиеті бар.
Сздерді айтылуы мен жазылуы бірдей емес. Кзбен кріп отыран яни жазылан тілді – сзді атесіз жазу жне жазыландай етіп оу, сйлеуді ролін тмендетпейді де, кемітпейді. Ал шындыында, сйлеу, айту – жазудан крі маыздыра. Басасын былай ойанда, кез келген адам алдымен сйлеуге жаттыып, йренеді де, содан кейін барып жазуды йренеді. Сз дыбыстардан ралады. Біра дыбыс болан жерді брі де сз болып алыптаса бермейді. Сзді фонемалы дыбыстар ана райды. Сз бен дыбысты арасында зады бірлік бар. Бл задылы дстрлік принципке сйенеді. Сз бен дыбысты бірлігі мынада: 1. сз болмаан жерде дыбыс жйесі жо. 2. дыбыссыз сз жо. Дыбыс – сзді материалы. Тілдегі сйлеуді е кіші блшегі - сз болып табылады. Ал дыбыса келсек, ол мейлі жала болсын, мейлі крделі болсын маынаа ие бола алмайды. Біра дыбыс сзді маынасын ажыратуа рал болады. ріп – дыбыстарды жазудаы табасы. азіргі аза жазуындаы рбір ріпті зінше пішіні формасы бар. Сз ішінде рбір ріпті екінші ріптен жігі крініп трады. ріп кейде жеке дыбыса сйкес келсе, кейде бір ріп – бірнеше дыбыстардан (ю, я) ралады. Ал кейбір ріптерді (ь,ъ)дыбысты мні болмайды. ріп пен дыбысты бірнеше трлі айырмашылыы бар: 1. ріп дыбысты тек шартты трде табалаумен бірге, ааз бетіне, не жазуа келетін баса зата тсіретін белгі боландытан, оан дыбыс мшелеріні атысы жо, сондытан ол лаа естілмейді, тек кзбен круге келеді. 2. ріп былмалы емес. немі бір белгімен табаланады, біра ол шартты белгі екенін есте стау керек.
Тіл дыбыстары сздер мен морфемаларды ажыратуа ызмет ететін болса, бл – фонеманы да негізгі ызметінен саналады. Тілімізде сздерді маыналары мен формаларын ажырата алатындай дыбыстар тобы – фонемалар бар. Мысалы ат, ет, от, т секілді сздерде бірыай т дыбысы бар. Дауысты дыбыстарды серімен т дыбысы бірде жуан, бірде жіішке, бірде еріндік, бірде езулікболып біршама ауытушылыпен, ерекшеліктермен айтылады да, ызметіне арай бір ана фонема деп танылады. Бір дыбысты айтылуындаы мндай ауытушылы аллофон делінеді. Демек сз - дыбыс емес, фонемадан ралады.
аза тілінде дыбыстарды айтылуындаы ауытуларды сзді маынасы мен формасына сері жо деуге болады. Сондытан дыбыс пен фонема біріні орнына бірі синоним ретінде олданыла береді.

Дыбысты аккустикалы ызметі. Аккустика дегеніміз дыбысты зерттейтін физиканы бір саласы.(akustikos - естілу)
Акустикалы трыдан аланда дыбыс андай да болсын бір денені белгілі бір ортада теселіп озалуыны нтижесінде пайда болады да, лаа естіледі.Дыбыс тетін орта-ауа кеістігі.Акустика дыбыстаы тмендегі белгілерді ажыратады:

1)Дыбыс ыраы.
2)Дыбыс кші.
3)Дыбыс уені.
4)Дыбысты созыылыы.

Дыбыс ыраы уаыт млшеріні ішіндегі дірілді санына байланысты болады.Дірілді саны нерлым кбейе берсе дыбысты ыраы сорлым кшейе береді.Адам лаы бір секунд ішінде 16-дан,20000-а дейінгі дірілді нтижесінде пайда болан дыбысты ести алады.Сйлеу дыбысты кші кпеден шыан ауа кшіні дауыс шымылдыына тсетін ысымымен айындалады.Сйлеу дыбысты ыраы дауыс шымылдыыны зындыы жне оны ысылу алпына арай айындалады.
Тіл дыбыстарыны трлері. Тілді барлыында да тіл дыбыстарды екі топа бледі.Дауыстылар мен дауыссыздар.Негізгі орта белгісі оларды буын рау ызметі. Дыбыстарды дауыстылар мен дауыссыздар деп топтастыранда оларды акустикалы жатары мен физиалогиалы жатары да еске алынады.Акустикалы трыдан араанда дауыстылар мен дауыссыздарды бір-бірінен ажырату музыкальді н (тон)жне салдыра негізделеді.Дауыстыларда н басым болады.Дауыссыздарда салдыр басым .Осыан орай я немесе санор дыбыстарды дауыстыларды немесе дауыссыздарды атарына тікелей теліп ою те иын.Физиологиалы трыдан алып араанда дауыстыларды айту стінде шыан ауа бірінші, кедергіге шырамай еркін шыады; екінші, дыбысталу мшелеріне кш тспей, оны алпы жайдары болады; шінші, ауа баяу шыады (а,о,у). Ал, дауыссыздарды айтанда фонациялы ауа бірінші, кедіргіге шырап, тосауылмен айтылады; екінші, тосауылдан ту кезінде дыбысталу мшелеріне кш тселеді; шінші, ауаны шыу арыны кштірек болады. Сонымен дауыссыз дыбыстар 2 топа блінеді. нді жне нсіз (салдыр) дыбыстар. Салдыр дыбыстар я жне ата деген 2 топа блінеді. Дауссыз дыбыстарды жйесі консонантизм деп аталады.
Дауысты дыбыстар жйесі вокализм терминімен аталады. Дауысты дыбыстара тн артикуляцияа тн ерекшелік оларда музыкальды нні болуы.Дыбыстарды классификациялы 2 трі бар. Оны 1-физиологиялы классификация; 2-акустикалы классификация. Физиологиялы классификация акустикалы классификацияа араанда лдеайда олайлы. Дауыстылар сйлеу мшелеріні негізгі ш тріні атысымы мен алпына арап, атап айтанда 1- тілді алпына; 2- ерінні алпына; 3- жаты ашылу алпына арай топтастырылады.

1. Тілді арты тадайа арай жиырылып, бктелікіреп айтылуынан жуан дауыстылар жасалады (а,о,,ы т.б.), ал тілді тадайды алдыы жаына жаындап айтылуынан жіішке дауыстылар жасалады (,е,й,і, т.б.).
2. Ерінні атысуына арай еріндік жне езулік болып блінеді (о,,,,у - еріндік).
3. Жаты ашылу алпына арай дауыстылар ашы жне ыса болып блінеді.
4. ыса (,,ы,і).
Тілде келте, ыса, созылыы дауыстылар да болады.

 

Дауысты дыбыстар кестесеі

Ерінні атысына арай Иекті (жаты) атысына арай Тілді атысына арай
Еріндік дауыстылар Езулік дауыстылар Ашы дауыстылар ыса дауыстылар Жуан дауыстылар Жіішке дауыстылар
О, , У, , А, , Ы, І, (Э) А, , О, , Е Ы, І, (И), У, , А, О, (У), , (И) , , , І, Е, (И), (У)

Бл кестедегі и, у дыбыстары сз немесе буын ыайына арап бірде жуан, бірде жіішке болып айтылады. Тіліміздегі жала дауысты фонема э боланымен, аза сздерінде е жазылатындытан, кестеде бл фонема е (э) трінде крсетілді.
Дауыссыз дыбыстар (Консонантизм)

Дауыссыз дыбыстарды артикуляциялы ерекшелігі: а) дауыссыздарды айтанда кпеден шыан ауа йтеуір бір кедергіге шырайды. ) дауыссыздарды айтанда н бсе, солын болады. б) дауыссыз фонемалар буын рай алмайды. в) дауыссыз фонемаларды айтанда дауыс шымылдыы баяу дірілдейді яни пассив атысады.

Дауыссыз дыбыстар дегеніміз - кпеден шыан ауаны кедергіге шырап шыуынан жасалатын дыбыстар. азіргі аза тілінде 25 дауыссыз дыбыс бар: б,в,г,,д,ж,з,й,к,л,м,н,п,р,с,т,(у), ,ф,х,ц,ч,ш,,.
Дауыссыз дыбыстарды айтанда кпеден шыан ауа сйлеу мшелеріне сотыып, одан салдыр пайда болады. Сондытан да дауыссыз дыбыстарда нге салыдр араласады.

Дауыссыз дыбыстар кестесі
ата дауыссыздар я дауыссыздар нді дауыссыздар
П,ф,к,,т,с,ш,щ,х,ц,ч Б,в,г,,д,з,ж, Р,л,,й,у,м,н,
Айтылу ерекшелігіне байланысты
Шыл Ызы
п,б,т,д,,к,г,ч,ц;
в,ф,г,,з,ш,щ,ж,х,

Сонымен жалпы фонетика дегеніміз - тіл дыбыстарыны жйесін, жасалуы мен ерекшеліктерін, р трлі сипаты мен бір-бірімен тіркесу зандылытарын зерттейтін тіл біліміні бір саласы.

 

Пайдаланылан дебиеттер

 

1. Аханов К. Тіл біліміні негіздері. А., 1978.

2. Мырзабеков С. аза тіліні фонетикасы. – Адматы, аза университеті,1993

3. Хасенов . Тіл біліміне кіріспе. Астана: Ер-Дулет,2007