Экономикалы дамуды тпелі моделі тн елдерді экономика-географиялыы жне геосаяси даму факторлары

Экономиканы тпелі моделі тн елдерді сырты экономикалы байланыстарын экономико-географиялы жне геосаяси факторлын зерттеуді теориялы мселелері

Экономикалы дамуды тпелі моделі тн елдерді экономика-географиялыы жне геосаяси даму факторлары

азастанны эконоомикалы трыда траты даму шін, ол жеткізген экономикалы крсеткіштерді, экономикалы даму жолы мен артышылытарды тадау, айматы интеграциялы процесстерді,сонымен атар ілемдік экономикаа интеграциялану (осылу) жолдарын саралау ажет.

экономиканы тпелі моделі тн елдерді сырты экономикалы байланыстарын экономико-географиялы жне геосаяси факторлын зерттеуді теориялы мселелері географияны жеке салаларыны алыптасан дрежесін саралайды, атап айтса оны зерттеу пні болып табылатын, экономикалы, кімшілік жне саяси география ,соы онжылдыта жиналан білімді теориялы синтездеуді ажеттілігіне тоталады.

Экономикалы жне саяси географияны «классикалы» мрааты Н.Н.Баранский, Н.Н.Колосовский, Ю.Г.Саушкин, А.Т.Хрущев, П.Хаггета жне басаларды ебектері арылы крсетілген. Осы ебектерді негізгі мні-ндірістік кштерді орналастыру мен ауматы-ндірістік жаадайларды йлестіруді жалпы задары мен задылытарын анытау болып табылады.

Географиялы кеістікте соы 20-25 жыл ішінде болып ткен згерістер, сіресе посткеестік мемлекеттер аумаындаы згерістер, бгінгі кнні ажеттілігіне арай сыни трыдан айта арастыруды талап етеді.

Экономикалы –географиялы жне геосаяси фактор арасындаы байланыстар аны зара рекеттескен, алайда зара байланыстылы баалау дрежесі иын міндеттерді бірі болып саналады. Орталы Азия аумаындаы елдерді экономикалы-географиялы жадайы бізді кзарасымыз бойынша, геогстратегиялы ызыушылы танытып отыран жетекші геосаяси ойыншыларды рекетіне байланысты.Орталы Азия , Чжао Хуашен –(ХР Фудан Университетіні Ресей жне Орталы Азия елдерін зерттеу Орталыынны директоры) айтуынша, ауматаы ірі державалы елдеріні белсенді рекеттеріні жалдмасына айналуда. Ресей,ытай,АШ; ЕО; Турция, Иран, Жапония жне ндістан сияты мемлекеттер з биліктерін лайтп, белсенді рекет етуде. Олар з масаттары мен кзарастары арылы Орталы Азияа тиесілі. Бл з кезегінде ОА елдерінде р трлі мемлекеттерді: лкен жне орташа болуына сер етті, ал лем бойынша ртрлі мемлекеттерді бір аумата орналасуы сирек кездесетін былыстарды бірі. Кптеген мемлекеттерді орналасуы Орталы Азия аумаына осымша мн мен маыз береді, ауматы ажеттілігін арттырады.

Сондытан да ,география ,оамды жне жаратылыстану ылымдарыны шекарасында орналаса отырып, з бойына жаратылыстанушылы жне оамды-экономикалы ,саяси и геосаяси былыстар жайлы маынаны жинайды.

Ескі геосаясат евроцентрлік кезеге сйкес келеді,сонымен атар Вестфильдік жйені инфрарылымына негізделді.Адамзат тарихында 20 асыр жзжылды та болан былыстар ішіндегі оиалара е аны кезе болды, яни ол соыстар, революциялы ктерілістер.Кптеген елдер мен мемлекеттер ,асырды басында , аграрлы жне аграрлы-ндірістік оамда мір срген, кейін индустриаландыруды ткен со, асырды соына арай индустриалдытан кейінгі жне апаратты оама ая басып танымастай згерді. 20 асырды таы бір маызды ерекшелігі ,асырды басында лы географиялы ашылулар заманында басталан лемдік кеістікті игеру мен осу процесі ,оныстану, яни ойкумендер аяталды. Евроцентрлік лем з шырау шегіне асырды басында жетіп, з орынын бкіл лемді амтыан кп полярлы лемге берді.

Кптеген алымдарды болжамы бойынша геосаясат, саяси ылымдар мен саяси география аралыында орналасан мселерді амтиды.Л.Кристоф ты пайымдауынша, геосаясат жне саяси георафия арасында ешандай айырмашылы жо, себебі олар зерттеу аумаы мен зерттеуді орта дістерін олданады. згешелік келесі жадайда, яни саяси география географиялы былыстара тоталады, ал геосаясат саяси былыстарды талдайды жне осы былыстарды географиялы крінісін беруге мтылады. Осы себептіде, саяси география мен геосаясатты ара жігін ажыратуа болады. Бірінші згешелік, мемлекеттерді кестікте арастыру, ал екіншісі керісінше, кеістікті мемлекттер арылы тану.

Жиырмасыншы асырды басында марксизм кзарасына негізделген ылыми-теориялы жне идеологиялы станымдар, геосаясат ты толыанды ылым екендігін мойындамады. азіргі заман шындыын тсіну шін ажет болан геосаяси білімні жетіспеушілігінен осы кзарас кп уаыт бойы негізгі кзарас болып келді. Дстрлі геосаси ойларды алыптасу мен эволюциясына келесі алымдарды ебектерінде крініс табады, олар О. В. Витковский, Р. Джонсон, А. Дугин, Н. В. Каледин, К. Плешаков, В. В. Разуваев, К. Э. Сорокин, С. С. Сатубалдин.

Осылайша, атап ткен жн он тоызыншы жне жиырмасыншы асыр тоысында брыны, жиі блшектік тсініктердін, білімдердін, пікірлердін принципті айырмашылыы- мемлекетті географиялы жадайларын дамыту шін леуметтік-экономикалы міріне сапалы сіміне оларды сері жайлы болды. Мндай крт секіру кездейсо емес, йткені оны негізінде трлі блшектенген білімдерді зіні жаа интегралды сапасына кшу ана емес ол арылы лем екі асырлар тоысында алдын ала айындалан, тере жне елеулі,е объективті згерістерге келді.

"Сонымен бірге жаа замана кшумен байланысты емес, кптеген асырлар бойы созылан трлі жеке тжырымдамалар: географиялы детерминизм, физикалы, жер кеістігі жайлы кзарастармен араласа, толытырыла отырып, здеріне алдымен саяси географиялы кескін алып, содан кейін –жиырмасыншы асырды туындысы- геосаясата айналан" [2].

Академик В. С. Пирумов зіні " лтты ауіпсіздікті мселелерін зерттеу діснамаларыны кейбір аспектілері "деген ебегінде, іргелі згерістер болып жатан азіргі заманы лемде геосаясат тжырымдамаларын кшейту ажеттілігіне назар аударады.В. С. Пирумов геосаясата мынадай факторларды жатызады: географиялы, саяси, экономикалы, скери, экологиялы, демографиялы, мдени, діни, этникалы [3].

 

Саяси географияны кілі В. А. Колосов азіргі динамикалы дуірде барлы брыны геосаяси тратылар – географиялы орналасу, ашыты жне геокеістік, ауматы орналасу, саяси жне скери-стратегиялы кштер жне т. б згерістерге шырайды деп санайды. Алайда, бл геосаяси факторларды, олар: географиялы, саяси, экономикалы, скери, экологиялы, демографиялы, мдени, діни, этникалы ттастай аланда маызыны азаюын білдірмейді. В. А. Колосовты пікірі бойынша, жаа геосаясатты мні- бл згерістерді тсіну 4].

С. В. Калесник географиялы білімдер жйесіне арнайы арналан жмысында атап ткендей, "кейде тжірибе, трлі ылымдармен ндірілген деректер рі, пайдалану олайлылыы шін біріктірілген бір жерде жинаталуын талап етеді; баса жадайларда кейбір белгілі бір мселелер жнінде немі кешенді трде бірнеше салаларын амтыан білім маызды болып табылады," [5].

Осылайша, геосаясатты ылым ретінде дамуындаы Н. К. Мукитановпен сынылан географиялы білімдерін барлы ш дегейінде: мазмнды, формалды жне формалданан білімдер маызды (ызыушылы тудыратын) географиялы аспект ретінде танылады [6].

азастанны соы 6-7 жыл экономикалы згерістерді жзеге асырудаы басты жетістіктері аржылы тратандыру, инфляция арынын тмендетуге келді.2000-2005 жылдары тіркелген ІЖ клеміні , жыл сайын айтарлытай суі 9-10% - а экономиканы барлы салаларында сім – нерксіпте, ауыл шаруашылыында, клік жне байланыс, сауда жне т. б. салаларда байалды. рине, азастанны лемні бсекеге барынша абілетті 50 мемлекетті атарына осылуы, тек ана экономикалы емес, геосаяси міндет ол азастанны жне шектес мемлекеттерді экономикалы-географиялы жне геосаяси факторларды дамуын тиісті баалауды талап етеді.

Бл з шешімін ктетін ылыми міндеттерді бірі.Бізді ойымызша, бл жерде саяси география синтездеу дістері мен тсілдерін олдануды, сондай-а азастанды ылымда жеткілікті дамымаан геосаясата атысты жаа баыттарын дамытуды ажет етеді.

Кез келген азіргі заманы мемлекетті сырты экономикалы байланысы, белгілі бір маынада дниежзілік шаруашылы жне халыаралы экономикалы атынастарды рамдас блшегі болып табылады..Сондытан лтты экономиканы сырты экономикалы секторы - бл мемлекетті дниежзілік ебек блінісіне тартылу дрежесін крсететін жне осы елді экономикалы даму дегейін крсететін зіндік индикатор.

Диссертациялы жмыста біз сырты экономикалы ызметті жалпы даму факторларын топтауа тырысты .Топтау келесідей болды:

Адами, шикізатты, аржылы ресурстарды айырмашылытары. лемде жыл сайын жмыс іздеп 25 млн. адам з орынын ауыстырады.Ебек ресурстары шектен тыс мемлекеттер: ндістан, ытай, Бангладеш, Пкістан, Нигерия жне басалар. Сондай-а: Батыс Еуропа, АШ, Таяу Шыыс, Отстік Америка сияты ауматар, осымша жмыс олдарыны легіне мтаж.Сондытан жмысшыларды бір елден,екінші елге орын ауыстыруы Халыаралы ебек йымымен реттелетін, сырты экономикалы ызмет дамуына себепші болатын объективті ажетті процесс.

Саяси арым-атынастарды сипаты. Сырты экономикалы ызметке екі ел арасындаы саяси арым-атынастарды, достыты ныайту ыпал етеді . Жне, керісінше, саяси конфронтация сырты сауда айналымыны крт тмендеуі мен экономикалы байланыстарды зілуіне келеді.

ылыми-техникалы дамуды ртрлі дегейі . Сырты экономикалы ызметті алыптастыруа елдер арасында студенттер, таылымдамадан тушілер, ылыми ызметкерлері, оытушыларды тжірибе ауысуа жіберу ыпал етеді; бірлескен зерттеулер, эксперименттерге атысу; геологиялы жне археологиялы экспедициялара; келісім-шарттарды орындалуын жргізу бойынша жобалы, ылыми-зерттеу жне конструкторлы жмыстар да о нтижесін береді.

лемдік экономикадаы сырты экономикалы ызметті дамуыны нтижелеріне келсілерді жатызуа болады:

- халыаралы ебек блінісін одан рі тередету ;

- интенсивті жне тиімді нтижелерімен алмасу;

- одан рі ныайту, саяси, ылыми, техникалы , мдени жне баса да байланыстар;

- нарыты экономиканы рушы лем мемлекеттеріні санын лайту,;

- транслтты корпорациялар мен концерндерді табысты жмыс істеуі

- елдерді валюталар ауымын толан, толы тімділігіне кеейту [7].

Жоарыда аталан сырты экономикалы ызметін дамыту факторларын талдай отырып, р трлі елдерді бастапы станымын, оларды баса елдермен ынтыматасты облысына сер етеді деген орытынды жасауа болады.

Орталы Азия аймаыны елдері арасында азастанны жасы ммкіндіктері бар, бл, е алдымен, олда бар демелі экономикалы суді амтамасыз ететін мнай-газ ресурстарымен байланысты.ол жеткізілген р трлі тыныс-тіршілік салаларындаы (экономикалы реформаларды аятау, нарыты институттарды), прогрессіне сйене отырып, азастан, бкіл Орталы Азияны озаушы кшіне айналып ірлік даму жне ыпалдастыты жаырта алар еді. сас кзарастарды, соы жылдары жетекші батысты мемлекеттер жне халыаралы йымдар білдіреді, арынды дамып келе жатан азастан , айма бойынша кршілеріне о сер ететін болады деп есептей [8].

 

Соы уаытта орталы азия жне Каспий ірлері Ресейді, АШты жне ытайды елеулі энергетикалы бсекелестік алаына айналан , е алдымен, жйе раушы жеке мдделері жзеге асырылатын жобаларын дамытуа ниетті.

Сол энергетикалы бсекелестік рістеген державаларды айма масштабындаы з баытын беріктендіруі мен зіндік «саласындаы мдделеріні» айындалуы жаа кезеіні геосаяси рекеттерін зектендіру кезеіне сйкес болуы ауіп туызады.

азастанны лемдік шаруашылыа интеграциялануы зара ынтыматастыты принциптері мен жаа экономикалы рылымдарда крініс табуы ажет.

азастанны халыаралы ебек блінісіне тередеуі жне сырты экономикалы байланыстарды кшейту, оны дамуына байланысты азіргі заманы рдістеріне ндіргіш кштерді серінен ылыми жне ылыми-техникалы процессті дамытудан объективті трде аныталады.

Посткеестік кеістікті геосаяси проблемаларын талдау кезінде геосаясат саяси факторлар физика-географиялы жне леуметтік-экономикалы ортаны жне оан сер ету мддесінде скери, экономикалы жне экологиялы ауіпсіздікті ашу жне зерттеу ммкіндіктерін белсенді пайдалануды з назарына баыттайтындыын ескеру керек . 1-суретте мемлекетті геосаяси жадайын анытайтын негізгі факторлар келтірілген.

Экономикалы-географиялы жадай, табии-климатты жадай, демографиялы факторлар, ресурспен амтылу, елді экономикалы даму дегейі, халыаралы ебек блінісіндегі орны, сырты экономикалы арым-атынастарды даму дрежесі

( 1-сурет- мемлекетті геосаяси жадайын анытайтын негізгі факторлар )

Сонымен атар, осы мселелерді шешу кбінесе ндіргіш кштерді орналастыру географиясына серін тигізеді. ндіргіш кштерді орналастыру контурлары азірді зінде айындалуда. Экономикалы белсенділікті тмендеуі экологиялы депрессивті аудандарда, келешегі жо экономикалы жне демографиялы атынастар аудандарында: Арал іріні біратар аудандары іле-Балаш аймаыны жекелеген аудандарында, Маыстау облысыны отстік-батыс блігінде Орталы азастан. Керісінше, нерксіп ндірісін жандандыру жреді, Батыс азастан, Шыыс азастан, Атбе, Алматы, Амола облыстарында байалады.. Сондай-а, ндірістік кштерді шоырлануы клік дліздеріні бойында жреді.Осылайша салалы жне ауматы рылымында ндіргіш кштер згереді .Осылайша салалы жне ауматы рылымы ндіргіш кштер згереді . Бірте-бірте геосаяси болмысына алыптасан ахуал, лемдік экономикадаы жадайлар ескерілетін кеістіктік рылымы ндіргіш кштерде трансформация жреді .Еуроазиялы материкте экономикалы-географиялы жадай жне айтарлытай экономикалы жне ресурсты леует пен 2000 жылы жоары су арыны орталы-азия ірі мен ТМД елдері арасында азастанды объективті трде кшбасшыларды бірі ретінде рлін айындады. 2-сурет крсеткендей жан басына шаандаы ЖІ клемі азастан Республикасында 13 001 $/адам райды.

азастан брыны КСРО- жиынты дегейі бойынша е соы орындарды иеленген. Бір ана санды келтіру жеткілікті : 1990 жылы ЖІ жан басына шаанда ре дегенде 600 доллара жеткен. 2014 жылды орытындысы бойынша бл крсеткіш шамамен. 20 есе скен.Жаанды имиджіне глдену кезеін амтитын 142 елді ішінде азастан 56 орынды иеленген – бл ТМД-ны баса елдерімен салыстырандаы е жоары крсеткіш. Адамды даму индексінде азастан Б-190 елді ішінде 56 орынды иеленіп отыр.

2-сурет – елдерді жан басына шаанда ЖІ крсеткіші бойынша рейтингі

Осылайша, Орталы Азия елдерінде, ТМД жне атап айтанда азастандаы леуметтік-экономикалы ахуал кбінесе геосаяси орталытар жне оларды геостратегиялы баыттылыымен аныталады .

Мндай жйе халыаралы арым-атынастарды жалпы клемін, рылымы мен баыттылыын, сырты экономикалы байланыстарын негіздейді . Мндай жйе халыаралы арым-атынастарды жалпы клемін, рылымы мен баыттылыын, сырты экономикалы байланыстарын негіздейді .Сонымен атар бл крделі процестерді елемеуге болмайды , лемдік шаруашылы байланыстар кптеген экономикалы-географиялы факторларды болуы ммкін немесе осы атынастарды жасартуы, не нашарлатуы инвестициялы климатты елдерде-реципиенттер жне біратар жадайларда тікелей немесе жанама трде маызды рл атарады .