оршаан орта факторы адам денсаулыына сері.

азіргі кезде биосфераны ластаушыларды негізгі кзі. Табии ортаа кн сайын, саат сайые нерксіпті газ тріздес, сйы жне атты алдытары тсіп отырады.

Осы калдытардаы р трлі химиялы заттар ауаа, суга жне топыраа тсіп, бір трофикалы тізбектен екіншісіне те отырып, соынан адам организміне келіп тседі

Бкіл жер шарыда осы ластаушы заттарды тспеген жері жо деп айтуга болады. Тіпті ешандай нерксіп орыдары жо Антарктиданы алайы. Бл жерде адамдар кішігірім ылыми станцияларда трып, ылыми баылаулар ана жасайды. алымдар осы заманш нерксіптерді р трлі улы затгарын осы Антарктидадан да тапан. Олар бл жерге баса жерлерден ауа ааындарымен келіп тскен.

Табии ортаны ластаушы заттар р турлі болып келеді. Ол заттар зіні табиатана, шоырлануына жне адам организміне сер ету уаытына арай. р трлі жаымсыз _; нтижелер туызады. Осындай заттарды ыса мерзімде болса да адама сері;— адам-ны басын айналдырады, сысын келтіреді, тамаын жыбырлатып, жтелтеді Егер адам ррганизміне осындай улы затгар кп молшерде сер етсе атты уланып есінен танады, тіптен ліп кетуі де мумкін. Ондай улы заттара ірі онерксіптк алаларды стіне желсіз кндері жиналан ара ттіндер немесе нерксіптік ксіпорындарды алдытары мысал бола алады. Электр станциялары, трлі-тсті металл діретін зауыттар, химиялы жне мнайды кайта дейтін ксіпорындар атмосферага лкен ттін шыаратын мржалар аркылы кптеген адам организміне зиянды улы заттарды ауаа шыарады.

азіргі кезде ауаны ластайтын улы затгарды 150-ден астамы белгілі. Бл заттар ауада кн сулесіні серімен бір-бірімен реакцияа тсіп, жаа косындылар тзеді.

нерксібі дамыан елдерде ауаны ластаушы улы затты бірі ккіртті ос тотыы (80з) коксохимия зауыттарымен, тау-кен ндіру жне целлюлоза-агаз нерксіптеріні жмысы нтижесінде ауаа шыарылады. Олар ауада ылалды серінен ккірт ышылына айналады. рамында ккірт кышылы бар тман немесе ыладды ауа адамны, жануарларды тыыс жолдарыны кілегей абаттарына, терісіне сер етеді. жне сімдік те кп зардап шегеді. Ауадаы ккіртті сутек адам организмін улап ана оймайды, сонымен атар адамдарды жйке ауруларын туызады.

Ауадаы фторлы сутек те улы. Азытлікті рамыдаы фторлы сутек адамды,жануарларды стырып тё жаман ауру туызады. Хлорлы сутек пластмасса алдытарын жаканда пайда болады. Осы газбе тыныс аланда; адамы тыныс жолдарыны кілегейлі абыын закымдандырып, кпені ісік ауруын туызады.

оыр кмірді жауды нтижесінде: ауаа кл: блініп шыады. Ол ауылшаруашылыы ;мен орман сімдіктеріне сер етеді. сіресе, ккніс, жеміс-жидек сімдіктеріне де зиянын тигізеді Ластанан сімдікпен оректенген жануарларды , адамдарды организмдерінде физиологиялы згерістер болады.

Цемент зауыттарынан шыан цемент шадары топыракта калий, кальций, магний элементтеріні кбеюіне себеп болады. Ал фосфор зауытына жаы жерлерде фосфорды млшері кбейеді,;рамында мырыш пен орасын бар металлургия зауытыы калдытары да те улы сер етеді. Осындай улы заттар жиналан сімдікпен адам не жануар оректенгенде оларды денсаулыына ауіп тнуі мумкін.

Организмні осы улы заттара тзімділігі р адамнны зіні жее басыны гигиенасына байланысты, е алдымен денсаулыы- жасы мен жынысына байланысты болып келеді.

Аталан улы заттара балалар,арт адамдар жне денсаулыы нашар ауру адамдар те сезімтал еледі.

Улы заттар адам организміне біртідеп жйелі турде жинала берсе, онда созылмалы улануа шырайды. Оны басты белгілері: адамны тез шаршаыштыы немесе немі шаршап тратыны, сезімі, йы басуы немесе йысыны ашуы,,бейжайлы, мыт-шаты, кіл-куйіні тез згеруі, зейініні тмедеуі. Улы заттар адамдарды ан айналым мшелеріне, жйке жйесше, бауырьша р трлі сер етеді. Улы химиялы осылыстар адамны рбір органдарыны созылмалы абынуына, жйке жйесіні згеруіне, адам рыыны дамуына, жас нрестені ауру болып тууына келіп соады.

Дрігерлер адамдарды р турлі аллергиялы аурулары, кпе демікпесі, атерлі ісік ауруларыны болуы сол айматы экологиялы жадайымен тыыз байланысты екенін анытап отыр. Сонымен катар, хром, никель, бериллий, бензопирин, асбест, трлі улы химикаттар сияты таы баса нерксіп алдытары —канцерогендік заттар болып табылады. Оларды адамдарда атерлі ісік ауруларын туызатындыы аныталды. Егер ткен асырда балаларды атерлі ісік аурулары сирек болса, азір балаларды арасында ол ауру те жиі кездесіп отыр. Ал, химиялы заттармен ластану нтижесіде брын кездеспеген жаа аурулар пайда болуда.

Адам денсаулыына зиян келтіретін улы химиялы заттарды атарына темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі ттініні рамына 4 мыа жуы химиялы заттар кіреді, оларды кбі улы заттар. Оларды ырыа жуыы атерлі ісік ауруын туызады. Темекіні уы сонымен атар оланы созылмалы ауруын туызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жтеледі. Темекі шегетін ата-аналарды жаа туан нрестелеріні организміде улы газ бірінші жылы оларды канында бірнеше саата дейін болады. Есірткі заттары да олка, кпені атерлі ісік ауруларын туызады. Кптеген органикалы еріткіштер: авиациялы, желім, бензин, эфирі еріткіштер мен аэрозольдер буланып ауаа шыарылады. Егер осы заттарды буы кп млшерде организмге тссе жйкені, миды, асазанды жне кпені ауруын туызады. Кейде ол лімге де келіп соуы ммкін.

Ендігі жерде біз, оршаан ортаны азіргі замана наты -проблемаларына тотамаламыз.

азіргі кезде бізді оршаан ортаны ластаушы кздері тмендегідей топа блінеді:

Физикалы ластану — радиоактивті заттар, электромагнитгі толындар, жылу, шулар жне тербелістер.

Химиялык ластану - коміртегі німдері, кірт, кмірсулар, шаиыды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы осылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар.

Биологиялы ластану — ауру оздырыш бактериялар мен вирустар, рттар, карапайымдылар, шектен тыс кбейіп зиян келтіретін жндіктер.

Эстетикалы зиян —_табиатты айталанбас слу ландшафтарыны бліуі, орма-тоайларды жойылуы, т.б.

-Биосферадаы ластану процесін 3 кезеге блеміз:

1)ластаушы заттарды таралуы;

Лаастаыш заттарды биологиялы топтануы немесе орлануы.

Адам баласыны организмі жоарыдаы ластаушы заттарды абылдаан кезде белгілі бір дегейге (млшерге) дейін ана ктере алады. Ал, зиянды заттарды одан рі организмде кбейе тсуі денсаулыты бзып, ауруа шалдытырады.

1. Кміртегі оксиді (СО2) жне монокосид (СО). Жалпы отын жаан кезде кміртекті екі -газы тзіледі. Ееуі де ластаыш газдар. Оны^: бірі кміртегі диоксиді ~- улы емес ал монооксид улы болып келеді, Ол адамны аныдаы гемоглобинмен те тез ососылып зиянды оспа тзіп ару туызады.

Соны жылдары атмосферадаы кміртегі оксидтері тез кбейіп сімдіктерде жретін фотосинтез процеса жылдамдатуда. Нтижесінде, кміртегі оксиді рбір 10 жыл сайын 2 %-ке сіп, атмосферада жылу эффектісін туызуда. Ал, жылу эффектісі з кезе-гінде жер шары климатыны орташа температурасын ктеріп, трлі экологиялы апаттарды (мхиттарды ктерілуі, ауа райыны згеруі, кауіпті циклондар мен цунамилар, шлейттену, рттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталан газдармен атар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар кн сулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кеістігіне кететін зын толынды жылу сулелерін ткізбей, кмір ышыл газдарыны ызып жалпы атмосфераа шегінде жылу процесін тездетуде.

Жер шарыны осылайша жылып етуі дниежузілік мхиттарды денгейін 1,5 метрге ктеріп, планетамызда "топан су" аупін туызары-сзсіз.

Егер тама не су арылы радиоактивті заттар адамны ішкі органдарына тссе, онда адама 25-30 г активтелген кмір, 50 г ккірт кышыл барийді немесе 25-30 т балшы суын ішкізеді. Адсорбент радиактивті заттарды ана ткізбей сііріп алады. Одан рі 15-20 минуттан со 2-3 лирт су беріп стырып, асазанын жудырады. Осыдан со таы да адсорбент беріп, іш айдайтын дрімен ішек-арнын тазалатады. Адам баласы сулемен атар р трлі жараат алса (кйік, сыны, т.б.) онда е алдымен жараа р трлі миробтар тспейтіндей етіп алашы кмек кр-сетіледі. Ксысы келіп, басы аурып, басы айналанда этапирзин немесе аэрон таблеткаларын береді. Суле аланын біле салып 3-4 сааттан со тетрациклин, биомицин береді, сонымен атар сульфадемизин, этазол, фталозол сияты дрілерді де береді. Егер ішіне ан йылан жадайда тез имыл жасатпай 5% хлорлы кальций ертідісін 4 саат сайын бір ас асытан беру керек. Суле аурумен ауыран адамдара сорпа, р трлі жеміс шырынын немесе кп су ішкізу керек Аздап тз осылан су беріп, ауруларды аз-аздан жиі таматандыру керек.

Адамны іс-рекеті нтижесінде биосфераны радиациялы ластануы те лкен ауіп тудырып отыр. Казіргі кезде радиоактивті заттар те ке олданылуда. Осы элементтерді тасымал-дауда болатын немрайдылыты нтижесінде те кшті радиациялы ластану болады. Мысалы, атом аруын сынатан тізу биосфераны радиациялы ластануына келіп соады. Жиырма-сыншыы асырды екінші жартысынан бастап, трлі атом электр станциялары, мз жарыш кемелер, ядролы ондырылары бар сгуір айытарды ке трде пайдалана бастады. нерксіп пен атом энергиясын пайдаланатын мекемелер дрыс жмыс істегеде оршаан ортаны радиоактивті нуклидтермен ластануы те аз млшерде болады. Осы атомды энергияны пайдаланатын мекелерде авария болан кезенде жадай згеше болады. Радиациялы ластану нтижесіде тскен радиоактивті шгіділерді зі бірнеше мыдаан километрге дейін таралады. азіргі кезде скери нерксіпті радиоактивтік алдытарын сатау мен жою мселесі тр. Ол алдытар жыл санап оршаан орта шін аса ауіпті бола тсуде.

Радиоактивтік ластану ткен асырды 40-шы жылдары уранны ыдырау реакциясы ашыланнан бастап пайда болан. Атом энергиясына американдытар соыс масатында, ал 1945 жылдан брын Кеес дуірінде оны бейбіт масатка пайдалана бастады. Атом энергиясын пайдалану кезінде сатандыру шаралары оса жргізіледі. йткені, атом ондырылары жмыс істеу кезінде, адам міріне кауіпті радиоактивті шлак тзіледі. Ал оны залалсыздадыру оай шаруа емес. Радиоактивтік алдытарды теізге, мхита, зенге тастауа рсат етілмейді. рине, бл жадай кейбір капиталистік елдерде саталмайды. Мселен, Ирландия жаалауы азір ядролы йіндіге айналан. Жыл сайын мхит тбіне радиоактивтік алдытар тасталып жатыр. Кптеген дамыан елдерде атом нерксібі ксіпорындарда белгіленген санитарлы нормаа дейін радиоактивті заттарды концентрациясын азайтатын тазарту ондырылары салынан. алдытар баллондара салынып цементтеледі де, арнаулы жерлерге тасталады. Атом энергетикасыны мселедері миллиондаан адамдарды ойландыруда. Атом электростанциядаы аппараттара немрайды арауа болмайды, оларды ойламаан жерден апатка шырауы — объективтік шыды. Соларды бірі - Чернобыль ядролы апаты. Чернобыль апаты айналадаы орта мен халыты денсаулыына атты сер еткен, атом энергиясындаы ешуакытта болмаан апат. Чернобыль апаты кезінде атмосфераа 50 МК радиоативті заттар шыарылан жне ауданы 3000 км болатын жерге таралан.

Бізді республиамызда Семей ядролы сына аймаы жайында тоталып кетейік: Мда 40 жылдан астам уаыт ішінде 500-ден астам жер асты жне жер бетінде трлі жарылыстар бо-лып жарылан заттарды уаты-Чернобыль апаты кезіндегі жарылыш заттарды уатынан бірнеше мы есе асьш кеткен. Осы жарылысты 27-сі атмосферада, 113-і жер бетінде, ал аланы жер астында жргізілген. Оларды радиоактивті алдытары жарты миллион адама зиянын тигізгені белілі болып отыр. Семей полигонынан баса азастан жеріде 27 р трлі термоядролы сынатар ткізілетін скери полигондар боланын жасыруа болмайды. Олар негізінен Батыс Казахстандаы Азыр, Тайсойан, Нарын полигондцары.

Кделікті трмыста да трлі трмысты техникалардан, компьютерлерден, рентген аппараттарынан да суле алады. Мысалы, адам баласы телевизор араудан бір жылда 0,5 мбэр суле алса, компьютер мен рентген аппараттарынан бір жылдц 370 мбэр суле алады.

Атмосфераны озон абатыны жаруы кн радиациясы сулесіні жер бетіне ту аупін туызуда. Міне, осы кезде ядролы энергияны пайдалану адамзат алдыда кптеген мселелерді шешуді талап етуде.

оршаан ортаны биологиялы ластануы

Табии ортада хямиялы жне радиациялы ластанулардан баса адамдар трлі ауру туызатын биологиялы ластаушылар да кездеседі. Биологиялы ластаушылара ауру туызатын микроорганизмдер, вирустар, рттар, арапайымдар жатады. Олар ауада, суда, топырата, тірі организмдерді жне адамны организмінде кездеседі

Жер бетіндегі 1500000 жануарларды 50000 жуыы паразиттік тіршілік етеді, соны ішінде 500 дей трі адам паразиті болып есептелінеді. Адам паразиттеріні кбісі ауру тудыратын жндіктер. Иесіні денесінде тіршілі етуіне арай паразиттер: уаытша жне траты болып блінеді. Уаытша паразиттер иесіні деесінде тама керек боланда ана пайда болады. Оларга сліктер, кеелер, масалар, брілер жатады. Ал траты паразиттерді тек азы шін аа емес тіршілі ететін ортасы. Олара безгек плазомиді, аскаридалар, ышыма оздырыштары жатады.

Микробтарды ауру оздыруына ажетті бірден бір шарт -адам организмні лсіреуі, оны орансыз алуы. Дені сау организмге тскен микробтар сіп-нуге: айрыша жадай керек. Эволюциялы згерістер арасыда микробтар адам организмінде де белгілі клеткаларда сіп ніуге бейімделеді. Мысалы, безгек оздырышы тек каны эритроцитінде се алады. Сол сияты тек ішек арынны шырышты сілекей абыында суге бейімделген, тек сол абыа жеткенде ана ауру шаыра алатын тырыса, антышак, іш сзегі микробтары баса жерлерде ол ауруларды тудыра алмайды.

Тіршілік етуге бейімделген клеткалара микррорганизмдерді жетуіне арай жпалы ауруларды таралу жолдары бірнеше трге блінеді.

1) ауадаы тамшылар кмегімен тарау, яни жкпалы аурларды тыныс жолдары арылы жууы, ал сыркат ткіргенде, жтелгенде, сйлегенде ауру оздырыш микробтар шашырап. Ауамен бірге зі бейімделген тыныс жолдарыны шырышты сілекей абыына жетеді. Осылай тарайтын ауруларды -ауалы-тамшылы аурулар тобы деп атайды. Олара тымау, ызылша. шешек аурулары жатады.

2) - ауыз арылы тарау, яни микробтардьщ ішек-ары жолдарына тсуі. Ал оздырыш микробтар болса оршаан ортаа лкен жне кіші дрет арылы шыады. Бл жолмен ішек арында болатын жпалы аурулар тарайды. Олара антыша, тырыса, сальмоеллез, полиомелит жатады. Бл ауруларды оздырыштары жейтін таам, ішетін су арылы ішек арынны шырышты сілекей абыына жетеді.

 

 

ОРЫТЫНДЫ

Адамзат баласы осы кезде брын - сонды болып крмеген орасан кп ылыми табыстарга жетіп, техника мен технологияны дамыта тсуде. Оларды ттенше трде дамуы биология ылым-дарына тікелей байланысты. Ол жаратылыстану ылымдарыны крнекті салаларыны бірі. Оны басты міндеттері жер бетіндегі тіршілікті пайда болуын, оны эволюциялы жолмен дамуы зерттеу. Биология жерді тіршілік иелері адамдар мен жануарлар сімдіктер мен неше трлі кзге крінбейтін микроорганизмдер лемін зерттейді. Алынан мліметтерді негізінде сигнал хабарды дл тіркейтін сезімтал машиналар мен механизмдер шыару жмыстарын жргізеді.

Кейінгі кезде биологиялы ылымдар орасан зор ілгерлеп, ала басты. Осы уаыттын ішінде тіршілік дниесі адамдар, жан-жануарлар, сімдіктер лемі туралы кптеген тсінігіміз бар. Тірі организмдерді пайда болу жолдарын, биохимиялы процестерін білеміз. Біра кптеген биологиялы кріністерді пия сырлары лі кнге дейін з шешімін тапан жо.

Адамзат баласын кім жаратты, и болмаса, эюлюциялы жолмен маймылдардан тарадыма, бл туралы биология ылымдарында наталы ылыми жолмен алынан фактілер те аз. Азы-тлікті синтетикалы жолмен діру тсілддері толыымен шешілмей келеді. Егер азы-тлікті синтетикалы жолмен ндіргенде миллиодаан бас малддарды союдан аман-есен сатап алар едік. Бл те лкен гуманистік принцип. Тірі табиаттаы биологиялы кріністерді моделдеу трлері аныталмай отыр. Неше трлі экологиялы проблемалар, сіресе, радиациялы экология з турысынан шешімдерін тапан жо. Осы жоарыда айтылан проблемалара байланысты жоары оу орындарында биология, экология гылымдарын оытуды мн-жйі не біраз тоталып ткеді біз жн крдік. азастан Республикасы бойынша кзіргі кезде 70 жоары оу орыцары бар. Олардын ішіде аты лемге йгілі аза еліні е бірінші оу орыдарынын бірі Алматы мемлекеттік университеті бар. Кейінгі жылдары оан аза халыны лы аыны ойшысы Абайды есімі берілген. Зер салып арап отырсаныз, Абай атындаы мемлекеттік университеттін су жолдары р кезеде р илы боланын байайсыз. сіресе университет басшыларыны бейнесі, жмыс істеу стилі айрыша кзге тседі. Бір жылдары университетті басаруа іскерлік ммкіншіліктері аз, адамгершілік сезімі тмен адамдар басар ды. Олар мір зацарын бшмегендіктен университеттен кетіп тыды.