Ежелгі шыыс философиясы

Кіріспе

Философия ылыми кзарасты бастауы ретiнде б.з.д. Ш- . алыптасты, осы кезден бастап адамзат лем туралы, ондаы зiнi орны мен тадыры туралы рационалды кзараса сйене бастады. лемнi рационалды тсiндiрiлуiне е алаш адам жасаандар, дние рылымы туралы ерекше iлiмдi тудырды. р дуiрдi, р заманны кiлi з философтарын шыарды. Алашы кезде философия мифологияа байланысты болды. Философия бiр жаынан мифологияа, екiншi жаынан ылыма атысты дамыды. мiр срудi мнi неде? Болмыс деген не, деген сияты сратарды талдады. Философия пайда болан кезден бастап-а, дниеге кзарас та алыптасты, оны дамуы бiр логикаа сйендi.

1. Шыыс философиясы – сыни кзарас ретiнде б.з.д. 4 мыжылдыты соында Египет, Вавилонда б.з.д. VIII-VI . ндi, ытайда алыптасты. Дниетанымда оам дамуы нтижесiнде прогрессивтiк, атеистiк, консервативтiк, мистикалы баыттар дниеге келдi.

2. Антикалы философия – мифология жне жаадан дамып келе жатан ылыми болжамдара негiзделдi.

3. Орта асыр. Дiнге байланысты болды, оны аыл-оймен длелдеуге тырысты.

4. Жаа дуiр философиясы (реформация) – жаратылыстану ылымына сйенiп адам тадырын, оны iшкi дниесiн зерттеудi ала ойды.

6. Философия барлы ылымдарды дiстемесі ретіндегі рлiн сатап алды. Гегель философиясыны негiзiнде, ХIХ-ХХ . марксизмде философия пнi туралы тсiнiк алыптасты.

 

 

Ежелгі шыыс философиясы

Е кне философиялы ілімдер Ертедегі Шыыс мемлекеттерінде – ытай мен ндістанда, Вавилон мен Египетте пайда болды.Ежелгі Шыыс философиясы тарихи философиялы процесте дербес зіндік ерекшелігі бар баыт.Алашы философиялы ойлар алашы астрономия, космология, математика iлiмдерiмен жне ескi мифологиямен тыыз байланысты. Философия оамды сананы ерекше формасы ретiнде лi бекiне ойан жо болатын. Шаруашылы талаптары наты ылымдарды дамуын ажет еттi. Вавилон математиктерi алгебра мен геометрияны бастауын жасады: квадратты тедеулердi шеше білді, азiргi уаыт лшемдерiн ойлап тапты (саат, минут, секунд, т. б.), абыздарды мифтiк дайлар туралы iлiмi (теогония) – дниенi пайда болу iлiмiне (космогония) ласты. дайлар атасы – Ай, дайлар – жлдыздар, болып саналды. Кн соларды сндiретiн, лiм келетiн злымды кш делiндi. Ай лiп, айта тiрiлетiн шпес мiрдi бейнеледi. Оларды мгi алмасуы – жасылы пен злымды кресi ретiнде сипатталды. «Жлдызды» космогония – астрологиялы iлiмдi тудырды, оны мнi лi кнге дейiн саталып отыр.

Осы кзарастара арсы сыни атеистiк ойлар туды, ол Вавилонны аса крнектi деби мрасы – «мiрдi мнi туралы л мен оны иесiнi айтысы» ебегі. Оны мыт болан авторы дiни аидаларды сынап, о дниедегi мiр шiн дайлара рбанды шалуды аылсызды дейдi. Мифологиялы мазмндарды дiни емес, философиялы трыдан тсiндiру бiртiндеп се тстi. О дниедегi мгi мiрге сенудi сынап, ебектi жеккрушiлiктi жойып, осы дниедегi мiрдi тзетуге шаыратын шыармалар тарала бастады. Сондай ебектi бiрi – «Арфист леi» о дниеден айтан ешкiм жо, ол туралы адамны сезiмi мен аылы да еш дерек келтiре алмайды, сондытан ол ертегiлерге сенудi тотатып, жер бетiндегi мiрiмiздi тзейтейiк делінді.

Ежелгi Египет мраларында стихиялы материалистiк кзарастар да кездеседi. Ондаы «барлы тiршiлiк салын судан пайда болды» деген пiкiр, грек алымы Плутархты айтуынша, кейiн Милет мектебiн ран Фалес философиясыны негiзгi идеясына айналды

ндi мен ытайды рухани туысандастыран буддизм, ол б. з. д. II асырда ана ытайа ендi. Кптеген философия тарихын зерттеушілер антикалы Батыс, Ежелгi ндi жне ежелгi ытайды ш ртрлi, бiра теп-те рухани дние ретiнде арайды. Б. з. д. II мыжылдыында солтстiк ндiстана кшпендi мал шаруашылыымен шылданатын тайпалар оныстана бастады. Олар Орта Азиядан, Ираннан, Волга бойынан келгендер деген де пiкiрлер бар. Олар здерiн арийлытар деп атады. нді философиясы бiздi жыл санауымыздан 3 мыдай жыл брыны Ежелгi ндi жерiнде ауымды оам ыдырап, оны орнына лды оам алыптаса бастаан кезде пайда болды.

ндiнi философиялы ойы сияты ытай даналыы да те ерте кездегi мдени абаттардан з бастауын алады. Мифологиядаы “Ян” жне “Инь” туралы кзарастарды ежелгi ытай ойшылдары дниетанымды ыма айналдырды жне оны “ци” ымымен толытыра отырып (б.з.д. VIII-V .), “У-син” концепциясын (б.з.д. V-III-бес тпкi элементтер туралы iлiм) дамытты. Бл кзарастар Лао-Цзыдi (б.з.д. VI-V .) “Дао де Цзин” деп аталатын ебегiнде жарын крсетiлген. Лао-Цзыдi пiкiрiнше, дао—бл аламды задылы. “Цимен” бiрге дао лемдегi заттарды дамуы мен згеруiне ыпалын тигiзедi. лем алуантрлi жне немi згерiсте. Адам, даостарды пiкiрiнше, Даомен бiрiгiп, жерге тн баыныштылытан тылуы ажет (7.37).

Кун Фу-Цзы, аыздарды айтуынша Лао-Цзыды рмет ттып, оны гiмелерiнен лкен неге алан. Бiра Лао-Цзы Даоны ттып, жоары ойса, ал Кун Фу-Цзы “асыл тектi ер мiнездi” е басты асиет ретiнде санап, “жэнь” мселесiне лкен кiл ойды. Конфуций пiкiрiнше, жэнь—бл гумандылыты идеалды атынасы. Жэнь асыл тектi адама тн барлы жасы асиеттердi жинатайды. Жэнь—бл аыл-ой, жрек, адамгершiлiк парасат. Жэньнi арасында адам ешандай злымды жасамайды, жердегi адамдар мен барлы тiршiлiк иелерiн жасы крiп, халы пен оама ешандай зиян келтiрмейдi. Егер жэнь—бл гумандылы болса, ли—бл адамдар арасындаы атынастар мен байланыстардаы йлесiмдiлiк. Ли—бл зге адамдара деген рмет, бл iзгi iлтипат жне сыпайыгершiлiк. Кун Фу-Цзыдi айтуынша “жэнь” жне “ли” адамгершiлiк пен рметтi зара байланысыны алышарты. Парасаттылыа жеткен адам—бл адамгершiлiктi жне трбиелi адам. Парасаттылыа жету музыка мен поэзияны мегеру арылы жзеге асады. Онсыз леуметтiк аидаларды игеру ммкiн емес. Конфуцийдi идеялары ытайды рухани мдениетi дамуына зiнi зор ыпалын тигiздi. Сонымен, ертедегi ндi жне ежелгi ытай философиялары (сiресе, дао i лiмi) адамды тiкелей болмыспен бадарластырады, адамны леммен йлесiмдiлiгi мен ттастыына ндейдi.

Антикалы философия

“Антикалы философия” деген термин мы жылдан аса тарихы бар грек-рим философиясын бiлдiредi. “Антика” сзiнi латын тiлiнен аударанда “кне” деген маынаны бiлдiретiнiн ескерсек, бл жалпы философиялы ой дамуыны бастапы кезеiн аартар едi. Ал хронологиялы шеберiне келер болса, антикалы философия зiнi бастауын б.з.д. VII-VI асырдан алып, ал оны аяталуы б.з. 529 жылы император Юстинианны барлы христианды емес философиялы мектептердi ресми трде жаптыран датасымен байланыстырылады. А.С.Богомоловты айтуынша оны iшiндегi ш iрi кезедi айындауа болады: антикалы философияны алыптасуы немесе Сократпен аяталатын ерте классика (б.з.д. VII-V .); классикалы грек философиясы (б.з.д. V ); эллиндiк-римдiк философия (б.з.д. - б.з. V ). Ал Дж.Реале мен Д.Антисери антикалы философия дамуыны тмендегiдей жетiлдiрiлген жйесiн сынады:

1. Б.з.д. VI жне V асырлар аралыын амтитын физис жне космос мселерiмен айналысан натуралистiк кезе. Мны кiлдерi атарына иониялытар, пифагоршылдар, элеаттар, физик-плюралистер жне физик-эклектиктер жатады.

2. Адам болмысыны мнiн айындаумен тыш айналысан гуманистiк кезе. Бл кезенi басты кiлдерi—софистер жне Сократ. 3. Сезiмнен тыс лемнi ашылуы жне негiзгi философиялы мселелердi органикалы трде арастыран Платон мен Аристотельдi лкен синтезi кезеi.

4. Александр Македонский жорытары дуiрiндегi эллиндiк мектептердi—кинизм, эпикуреизм, стоицизм, скептицизм жне эклектицизм баыттарыны дуiрi.

5. Антикалы дниетанымды ойыны дiни дуiрi - неоплатонизм жне оны модификацияларыны айта жандану кезеi.

6. Христианды ойды алыптасуы жне грек философиясыны категориялары трысында жаа дiннi догмаларын рационалды алыптастыру кезеi.

Элейден шыан ойшылдарды жаашылдыы былайша сипатталады: космологияны онтологияа (болмыс теориясына) згерту, зiндiк философиялы категорияларды ойлап табу (“болмыс”, “болымсызды”, “ойлау”), диалектикалы тсiлдi енгiзу мен пайдалану арылы (Зенонны ататы апорийлары) философияда длелдеудi ажеттiлiгi мен оны тсiлдерiн олдануды (абсурда келу принципi) мойындау. Зенонны аргументтерi зiндiк задылыты кш-уатын бекiтетiн берiлген тжiрибеге кмн келтiретiн логосты позициясын кшейтуге баытталан. “Кiшi физиктер” немесе физик-плюралистер—Эмпедокл жне Анаксагорды кзарастары элеаттарды осы апорийларын шешуге мтылумен байланысты болды.

Антикалы философия тарихындаы ерекше орынды софистер (Протагор, Горгий жне т.б.) алады. детте, оларды теориялы трыда трлаусыз, аиата жету жолындаы шынайылыты орнына жеке мдденi ойлаушылар жне таы да баса кнлармен айыптайды. Софистер з заманыны талабын дрыс ып, оан форма мен дауыс бердi. Олар аа рпаты дстрлi ндылытарымен анааттанбаан жастарды арасында лкен табыс пен олдауа ие болды. Оларды Сократпен оса “грек аартушылары” деп те атайды. Софистер дстрдi орнына рух еркiндiгiн жариялап, брыны леуметтiк кестенi бзып, оны орнына трбие мселесiн алдыы орына ойды. Бл мдениеттi брыныдай тек тадаулыларды арасында ана емес, оамны барлы абатына кеiнен енгiзуге жадай жасады.

Сократ та софистер секiлдi зiнi басты назарын адам табиатына аударанымен оймай, адамны мнi—аыл-ойа негiзделген белсендiлiк жне адамгершiлiк бадар станан рекет ретiндегi оны жаны деген тйiнге тоталады. Белгiлi бiр маынада Сократ ндылытарды дстрлi жйесiнде ткерiс жасады. Байлы, да, билiк, денсаулы, слулы з табиаттарында ешандай игiлiкке жатпайды, бiра олар тек ылыммен, таныммен жне дрыс пайымдаумен басарыланда ана наыз игiлiкке айналады. Сократ бойынша таным игiлiктi iстi, айырымды ылыты ажеттi алышарты (“Жасылы—бл бiлiм”). Сократ сондай-а баытты жаа ымын да алыптастырды: адам з баытыны да, баытсыздыыны да стасы.

Б.з.д. IV асыр Греция шiн "жоары классика" дуiрi болып табылады. Бл дуiрде антикалы философиялы ойды айшыты крiнiсiн беретiн екi философиялы жйе – Платон жне Аристотельдi философиялы жйелерi алыптасты. Сократты е лама шкiртi жне Академияны негiзiн алаушы Платонны iлiмi р дегейлi жне р алуан ырларымен ерекшеленедi