Ашаны функциялары мен аша агрегаттары

Жоспар

Аша нырыы

Кейнс кресі

LM ыйсыыны графигі

Аша дегеніміз – тауарды жалпы эквивалентіні тиянаталан трі, нны эквиваленттік формасы мен ттыну ны біте айнасан ерекше тауар. Яни аша - тауар ндіру мен оны айырбастау рдісінде баса тауарлардан блініп шыан ерекше тауар, оны айырыша ызметі - барлы тауарлара орта балама (эквивалент) ролін атару. Осыдан келіп ашаны жаппай кші болады. Ашаны оамдаы мнін К.Марк “жеке адам зіні оамды билігін де, оаммен байланысын да зіні алтасына салып жреді” деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айын крінеді:

Біріншіден, тек ашаа айырбастау арылы ана тауарлар оамды ебекті нтижесі екенін анытауа болады.

Екіншіден, р адамны ебектегі, яни оамды ндірістегі лесін де аша арылы анытауа болады.

Шіншіден, айырбас рдісінде ашаны делдалды етуімен тауарды ішкі айшылытары да шешіледі.

нерксібі ркендеген мемлекеттерде аша жиыны рамын анытау шін негізгі аша агрегаттарыны тмендегі жиынтыын пайдаланады:

М₁ – айналыстаы олма-ол аша (банкноттар, тиындар, ал кейбір мемлекеттерде азыналы билеттер) жне банктік аымдаы шоттардаы аражат (депозиттер) жатады;

М₂ – оан М₁ агрегаты жне мерзімді трт жыла дейінгі коммерциялы банктердегі мерзімді жне жина салымдары кіреді;

М₃ – оан М₂ агрегаты жне арнаулы несие мекемелеріндегі жина салымдары кіреді;

L – оан М3 агрегаты жне ірі коммерциялы банктерді депозиттік сертификаттары осылады.

Аша сранысын талылаанда екі тжырыма сйенеді:

монетарлы;

Кейнстік.

Классиктер аша сранысын мына тедеу арылы тсіндіреді:

МV=PY

M – айналымдаы аша клемі

V – аша айналымыны жылдамдыы

P- баа дегейі

Y - нім шыару клемі

 

Аша нарыы— бл ыса мерзімдік несиелік ралдарды, азыналы вексельдер мен коммерциялы ааздарды алып-сату тетігі. Бл нарыты облигация нарыынан ажыратып арастыру керек. Облигация берілгсн ашаны салыстырмалы баасы — бл облигацияларды пайызды млшерлемесі.

Бізді міндетіміз осы нарытарды рылымын тура анытау, бл жердегі маызды мселе оларды арасындаы зара байланысын табу. АD-AS лгісін арастыранда бл зара байланыс болжанан йткені тауар мен ызмет крсету бааларыны згеруі тікелей аша сранысына сер етеді.

Аша нарыында пайызды млшерлемені ауытуы жиынты шыындар шамасына сер етеді. IS—LМ лгісін е алаш рет Дж. Хикс (Хикс «кресі») 1937 жылы сынан.

А. Хансенні 1949 жылы шыан «Монетарлы теория жне азыналы саясат» атты кітабы арылы ол кпшілікке млім болды, содан кейін ол Хикс-Хансен лгісі деп атальш кетті.

IS—LМ лгісі (инвестиция — ор жинаы, намды тімділік — аша) — жиынты сраныс функциясын анытау шін ажетті, экономикалы факторды айындайтын тауар-аша тепе-тедігіні лгісі. Тауар жне аша нарытарында бір мезгілде тепе-тедік алыптасу шін, ажетті табыс клемі пен нарыты пайыз млшерлемесі R-ді тіркемесін табуа лгі ммкіндік береді.

Сондытан да, IS-LМ лгісі АD-AS лгісіні натыланан трі болып табылады.

Инвестициялар пайыз млшерлемесіні теріс функциясы, ал ттыну — наты табысты о функциясы екенін білеміз, демек жиынты сраныс тедеуі тмендегідей:

АD = С () + I (R)

Ал сыныс, Кейнсті айтуынша, мынадай болады. AS = С () + S ()

Тауар нарыындаы тепе-тедік жадайы келесі тедікті орындаанда ана орын алады.

I (R) = S ()

Берілген тедеуді Дж. Кейнс анытаан, ол тауар нарыындаы классикалы тепе-тедік жагдайы лгісінен басаша.

I (R) = S (R)

Тмендегі тедеу классикалы лгідегі тауар нарыындаы тепе-тендікті крсетеді. Бл тендеулерді айырмашылыы ор жинаы функциясыны аргументінде.

IS-LМ лгісіні негізгі тедеулері:

1) = С + I + G + Х_n - негізгі макроэкономикалы тепе-тедік. Мндаы:

2) С = а + Ь (-Т) - ттыну функциясы.

3) I = е - d • R - инвестиция функциясы.

4) Х_n =g - m^/ * – n*R - таза экспорт функциясы.

5) М/Р = к • - • R - ашаа сраныс функциясы.

 

Ашаны функциялары мен аша агрегаттары

Экономиканы ашасыз елестету ммкін емес. Аша деп тлем ралы ретінде пайдаланылуы ммкін кез келген нрсені айтады. р трлі даму кезедерінде адамзат аша ретінде р трлі тауарларды, яни тауарлы ашаны пайдаланан: мал, асыл тастар жне т.б.

Ашаны функциялары: айналым ралы, есептеу ралы, ндылыты сатау ралы.

тімділік – активтерді нын жоалтпауысыз олма-ол ашаа жылдам аудару ммкіндігі. Ашаны тімділік дрежесі бойынша ажыратады.

Аша агрегаттары – аша массасын анытайтын крсеткіштер:

М1 = Айналымдаы олма-ол аша (М0)+ Аымдаы депозиттер

Аымдаы депозиттерден ашаны бірінші талабымен алуа болады.

М2 = М1 + Шексіз рсаты бар мерзімді депозиттер

детте бл шаын мерзімді салынымдар.

М3 = М2 + Тіркелген мерзімі бар ірі депозиттер + банктік емес аржы институттарындаы шоттар

Аша агрегаттары р трлі елде трліше айындалады.

 

Ашаа сраныс

Адамдарды ашаны олында стаысы келетінін мынадай себептері бар: трансакциялы себеп, саты себеп, алыпсатарлы себеп.

Біра ашаны олында стау – оларды депозитте сатаанда алатын пайыздардан айырылу дегенмен бірдей.

Шынында адамдар ашаа емес, М/P ашаны наты алдытарына сраныс білдіреді, себебі ашаны млшері емес, сол ашаа сатып алынатын тауарлар мен ызметтер млшері маызды. Мндаы М – аша массасы, ал Р – баалар дегейі. Ашаны наты алдытарына сранысты функциясы блайша жазылады:

 

(М/Р)^D = L(r, ),

оны стіне r пайыз млшерлемесіне туелділік кері, ал табыстан – тікелей.

Аша айналысыны жылдамдыы (табыс бойынша) орташа есеппен аланда рбір аша бірлігі жылына неше рет жмсаланын крсетеді, яни

 

V = (P ^. Y) / M,

мндаы М - аша жиыны, P - баалар дегейі, Y - шыарылым.

Аша айналысыны жылдамдыы пайыз млшерлемесінен де, табыстан да тікелей туелді. Бл тедікті былайша жазып алуа болады

 

M ^.V = P ^. Y.

Бл тедік ашаны санды теориясыны тедеуі деп аталады. Ескерту: аша айналысыны жылдамдыын анытау – аша жиыны ретінде нені тсінуге болатынына туелді – М1, М2, М3? Сйкесінше V1, V2, V3 аша айналысыны жылдамдытары пайда болады. V1 жылдамдыы V2 жылдамдыынан тмен, йткені ол (V2) тратыра болып саналады.

 

Тауарлар жне игіліктер нарыындаы тепе-тедік жадайын сипаттауды екі трлі дісі бар. Бірінші – кейде ол макроэкономикада неоклассикалы кзарас деп аталады – баа нарыты тепе-тедік жадайа келетін рал деп жорамалданады. Мнда «баа» деп тауарлар мен игіліктер дегейлеріні ашалай бірлікте крсетілуі ана емес, сонымен атар пайызды млшерлеме, наты ебек аы арастырылады. Осындай жадайда наты жне аша секторлары бір-біріне ыпалын тигізбейді. Екінші – белгілі бір уаыт аралыында кейбір баалар згеруге бейім емес, мндай жадайда тепе-тедік жмысбастылы клемі есебінен жне жалпы ішкі нім клемінен ммкін болады. Бл осы кзарасты сынаан Дж.Кейнс атымен кейнстік кзарас деп аталады.

Екінші кзарасты жатаушылар пайымдауды баса жолын сынады. Оларда кейбір баа аз згермелі (белгілі бір уаыт аралыында) дегенге жол беріледі. Бл жадайда тепе-тедік айырбасталатын клем – тауарлар мен ызмет крсету (Ж) жне жмысбастылы клемі есебінен орнайды.

Бл кзарастар тбегейлі ртрлі орытындылара келуіне арамастан, олар бір негізін алаушы лгіге негізделді. Соысын талдауды екі графикалы ралдарымен синтездеуге болады: тауар нарыы мен аша нарыыны зара рекеттесуін крсететін IS-LM лгісі, ебек нарыы жне тауарлар мен ызмет крсетуді ндіретін жне оларды тауар нарыында сататын фирма іс-рекетін сипаттайтын сраныс – лгісімен.

Экономика жабы жне таза экспорт нлге те деп алайы, сонда Е жоспарланан шыыстарды, С ттыну, I жоспарланан инвестиция мен G мемлекеттік шыыстарды сомасы деп арастыруа болады:

 

E = C + I + G.

 

C=C(Y-T) бл ттыну олдаы табыса байланысты. Сонымен атар жоспарланан инвестиция дегейі тратандырылан ( = ), мемлекеттік шыыстар клемі мен салытар да траты: , .:

 

.

 

Осы тедеуден жоспарланан шыыстар Е табыс Y функциясы болып табылады.

E = Y.

Жоспарланан шыыстар табыс клеміне байланысты. Себебі табысты жоары болуы ттынуды жоарлануына келеді. сызыты иілуі ттынуа шекті бейімділікті (MPC) крсетеді.

Наты шыыстар = жоспарланан шыыстар,

Y = E.

Осы жадайда экономика тепе-тедікте болады. Осы тедеу макроэкономикалы тепе-тедік шарты. Бл тепе-тедік саталмаан жадайда игіліктерді кем ндіру немесе арты ндіру арасында экономикада инфляция немесе ндірісті лдырауы немесе жмыссызды пайда болуы ммкін.

Арнайы кейнстік теория жадайында инвестициялар І тіркелген шама болып саналады. Мндай жадай орын алуы ммкін, егер Орталы банк пайыз млшерлемесін згеріссіз стап алса. Сондытан, E=C(Y-T)+I+G жоспарланатын шыыстар графигіні клбеуі де MPC те (3.2 Сурет).

E=C+I+G жоспарланатын шыыстар сызыы C=C(Y-T) ттынушылы шыыстар сызыыны (I+G) шамасына жоарыа параллель трде жылжуы арылы шыарылады.

Кейнс кресі

 

андай жадайда экономика тепе-тедікке ол жеткізеді? Кптеген фирмалар шін тепе-тедікке ол жеткізуде ор басты орын алады.

E

С +I+G

E

С

Y

С+I

 

 

Жоспарланатын шыыстар сызыы

 

Мемлекеттік шыыстар мультипликаторы . Ол G мемлекеттік шыыстар немесе I инвестицияларды бір бірлікке арттырандаы Y_e тепе-тедік табыс дегейіні аншаа лаятынын крсетеді.

 

GEY

Салыты мультипликатор , Т салытардыбір бірлікке арттырандаы Y_e тепе-тедік табыс дегейіні аншаа азаятынын крсетеді.

T (Y-T) C E Y

 

Санды теориясы трысынан ашаа сраныс екі мотивке негізделеді. Бірінші мотив бойынша адамдар мен фирмалар ашаны тлем ралы ретінде ажет етеді.

Мміле жасау шін керекті аша клемі:

- тауар жиыныны клемі;

- баа;

- жиынты табыс;

- аша айналымыны жылдамдыына туелді болады.

лгіні ішкі айнымалылары:

(табыс), С (ттыну), I (инвестиция), Х_n (таза экспор), R (пайызды млшерлеме).

лгіні сырты айнымалылары:

G (мемлекеттік шыындар), М_s (аша сынысы), t (салы млшерлемесі).

Эмпирикалы коэффициентер:

(а, Ь, е, d, g, m', n, k, ) о мндер жне салыстырмалы трде араанда траты.

ыса мерзім кезеінде экономика ресурстарды толы амтылмаан жадайында болады. (*), баа дегейі Р траты (аныталан), ал пайыз млшерлемесі R жне жиынты табыс згермелі. Р = соnst траты йткені барлы айнымалылар атаулы жне наты мндері сйкес келеді.

за мерзім кезеінде экономика ресурстарды толы амтылан жадайында болады.

(=*), баа деейі Р згермелі. Бл жадайда айнымалы М_s (аша сынысы) атаулы шама болады, ал лгідегі баса айнымалылар - наты шама болады.

IS исыы тауар нарыындаы тепе-тецдікті керсетсді.

IS исыы баса факторлар траты болан кездегі (G,Т) пайыз млшерлемесі (R) мен жиынты табыс арасындаы байланысты крсетеді.

IS исыыны арапайым трі инвестициялар мен ор жинаы функцияларымен тыыз байланысты. IS исыыны бойындаы кез келген нктеде ор жинаы меи инвестицияны те екендігі крінеді.

А-суреттс ор жинаы функциясы бейнеленген. Табысты (нім клеміні) ₁-ден Y₂-ге суіне байланысты ор жинаы S₁-ден S₂-ге седі.

 

ор жинаы Пайызды млшерлеме

_{Табыс, нім клемі Инвестиция}

А-сурет -сурет

 

Пайызды млшерлеме

Табыс, нім клемі

Б-сурет

-суретте инвестиция функциясы бейнеленген, ор жинаыны суі пайыз млшерлемесін R₁-ден R₂-ге азайтады, ал инвестиция І₁-дсн І₂-ге седі. Бл жагдайда I₁=S₁, ал I₂=S₂ болады.

Б-суретте IS исыы бейнеленген, пайыз млшерлемесі тмен болан сайын, табыс дегейі (немесе жиынты сраныс) сорлым жоары болады. Егер пайыз млшерлемесі жоары болса, онда табыс дегейі (немесе жиынты сраныс) сорлым тмен болады. Жоарыда траты деп болжанан баса факторлар IS исыын не жоары немесе тмен озалтады. Мысалы, егер кез келген пайыз млшерлемесінде мемлекеттік шыындар сетін болса, онда жиынты сранысты суіне алып келеді. Мндай жадай IS исыын оа арай сіреді. Керісінше,

берілген пайыз млшерлемесінде салы млшері мен олда бар табысты тмендеуін кту жиынты сранысты тмендетеді, IS исыы сола арай озалады.

LM исыы аша нарыындаы тепе-тедікті крсетеді. LM исыыны графигі – аша сынысыны

(М_s) белгілі бір млшерінде аша нарыындаы тепе-тедікке сйкес келетін пайыз млшерлемесі мен жиынты сранысты арасындаы байланысты крсетеді.