Экологиялы факторларды сер етуіні кейбір задылытары.

Организмге атысты факторларды серінен бірнеше жалпы задылытарды бліп крсетуге болады. Ондай задылытара оптимум ережесі, шектеулі факторлар ережесі, факторларды зара сері ережесі жне т.б. жатады.

1. Экологиялы даралы ережесі – бейімделушіліктері бойынша бірдей, бір-біріне жаын трлер болмайды. Мысалы, Spalax (слепыш) топыраты бедерлеуіштерімен азса, Talpa (кртышан) орды аятарымен азады.

2. Бейімделуді салыстырмалы туелсіздігіні ережесі – организм бір фактора жасы икемделген болса, баса фактор организмге кері сер етуі ммкін. Мысалы, су шаяны су тбінде мір сріп тірі организмдермен жне алдытармен оректенеді. Біра ол суды ластануына те сезімтал болып келеді.

3. Оптимум ережесі. Кез-келген факторды организмге о сер ететін шектері болады. Факторды жоары немесе тмен дрежедегі сері организмге теріс етеді. Мысалы, ылалды тапшылыы немесе шектен тыс кп млшері сімдікті дрыс суіне кері сер етеді.Организм тіршілігі шін аса олайлы экологияллы факторды белсенділігі оптимум немесе экологиялы факторды оптимум аймаы деп аталады. Оптимум аймаынан тыс, организмні тіршілігіне ауіпті немесе луіне алып келетін пессимум аймаы жатыр.

рбір организм, тр шін зіні оптимум жадайлары бар. Ол тек р трлі жадайда орналасан р трге жататын особьтар шін ана емес, бір организмні ртрлі даму стадияларында да р алай болады. Тр шін оптимумны андай дегейі олайлы болуына байланысты оларды жылу сйетін жне салын сйетін, ылал сйетін жне рашылыты сйетін жне т.б. деп бледі. рбір тр шін зіне тн шыдамдылы шектері болады. Ал организмні белгілі бір орта факторыны жаымсыз сер- ыпалына шыдамдылы абілетінтзімділік дейді. Белгілі бір фактора атысты организмні мір сре алатын тзімділік нктелеріні арасын организмдердіэкологиялы валентгілігі (толеранттылыы)деп атайды.

4. Шелфорд ережесі.Факторды е тменгі немесе е жоары мндерінен асып, организмні тіршілігін тотатуы туралы ымды ылыма 1913 жылы американды зоолог В.Шелфорд енгізді. Бл максимум заында немесе толерантты (тзімділік) заындакрсетілген.

Кейде мны Шелфорд ережесідеп те атайды:

- организмдерді белгілі бір ортада орналасуы немесе тіршілік етуі, организмні белгілі бір шыдамдылы (толеранттылы, латыншаtolerantia - шыдам, тзім) шектері (диапазон) бар кешенді экологиялы факторларына байланысты. Организм тек осы минималды (е тмен) жне максималды (е жоары) мндердін аралыында ана мір сре алады.

Шыдамдылы немесе тзімділік шектерін экологиялы валенттілік деп те атайды. Экологиялы валенттілік - организмдерді орта факторларыны белгілі бір шамадаы згерісіне тзімділігі, яни трлерді оршаан ортаа бейімделуі. Организм орта жадайыны ауытуына нерлым тзімділік крсетсе, оны экологиялы валенттілігі де сорлым жоары болады. В.Шелфорд заыны практикалы маызы зор. Трлерді тіршілігін сатау шін экологиялы факторлара шектен шыып кетуге ммкіндік бермей отайлы белдемде стау ажет. Бл задылыты адамны тірі табиатпен арым-атынаста болатын барлы шаруашылы салаларында (сімдік, мал, орман, т.б.) стаан те дрыс. Оптимум заын олдану кейде иынга тседі, себебі р факторды, р трді зіне ана тн отайлы млшері болады. Бір трге жасалган жасы жадай екінші бір тр шін пессимум болуы немесе тіпті шектен шыгып, те иын жадай тудыруы ммкін. Мысалы, +20°С-та ысты жаты маймылы тоатын болса, солтстікте тіршілік ететін тлкі керісінше ыстытайды. Кріш суда сетін болса, бидай Бл жадайда тіршілігін жояды.

В.Шелфордты толеранттылы заын кейін американды алым Ю.Одум (1979 ж.) бірнеше ережелермен толытырды:

- организмдер кейбір факторлара ке ауымды (яни, толерантты диапазондары ке) жне баса факторларга тар ауымды тзімділікте (яни, бас а факторлара атысты толеранттылы диапазоны аз) болуы ммкін;

- экологиялы факторлара толеранттылыы жоары (диапазондары ке) организмдер детте табиатта ке таралан;

- егер тр шін бір экологиялы факторды сері оптималды болмаса, тзімділік шектері баса экологиялы факторлара да згеріп, тмендеуі ммкін. Мысалы, топыра рамындаы азотты млшері аз жадайда асты тымдастарды рашылыа тзімділігі тмендейді, сйкесінше топырата азот жеткілікті жадайа араанда ылалды кп ажет етеді. В.Шелфорд заы ашыланнан кейін кптеген зерттеу жмыстары жргізіліп сімдіктер мен жануарларды, сонымен атар адамдарды да тіршілік ету шектері аныталды. Экологиялы толеранттылыа байланысты организмдер екі типке блінеді.

Эврибионттар (грек. eurys – ке, ауымды жне bіontos – тіршілік ететіндер) – сырты орта факторларыны ауымды трдегі згерістеріне бейімделе тіршілік ететін сімдіктер немесе жануарлар. оыржай белдеулердегі рлыта мекендейтін жануарларды кпшілік трлері температураны, ылалдылыты, Кн радиациясыны, т.б. оршаан орта факторларыны едуір ауымды згерістерін елемей тіршілік ете береді. Эврибионттарды сырты орта факторларыны ауымды трдегі ауытулара бейімделуі оларды жоары дегейлік тзімділігімен немесе оларда болатын морфофизиологиялы механизмдер арылы аныталады. Мндай бейімделушілік белгілер мен асиеттер арылы Эврибионттар здеріні ішкі орта жадайларыны гомеостазын белсенді трде сатай алады. Эврифагтар - ртрлі азытармен оректене беретін организмдер, эвритоптар - р трлі тіршілік орталарында ке таралан организмдер.

Стенобионттар (грек. stenos – тар жне bіontos – тіршілік ететіндер) – тек белгілі бір орта жадайларында ана тіршілік ете алатын организмдер.

5. Факторларды зара сері. Организмдерді бір экологиялы фактора атысты оптималды мндері жне тзімділік шектері баса факторларды андай кшпен сер етуіне байланысты згеруі ммкін. Бл задылы факторларды зара сері деп аталады. Мысалы, ылалды ауамен салыстыранда ра ауада ыстыты жеіл ктеруге болады.

6. Минимум ережесі немесе Либих заы. Неміс химигі Юстус Либихты тжырымдауынша німділік е аз млшердегі зата байланысты. Бл тжырымдаманы минимум ережесі немесе Либих заы деп атайды.

Бл за ауыл шаруашылыы тжірибесінде есепке алынады. Мысалы, топыратаы фосфор млшері норманы 20 пайызын, ал кальций норманы 50 пайызын раса, онда фосфор жетіспеушілігі шектеуші фактор болып табылады. Бл жадайда топыраа рамында фосфоры бар тыайтыштар осылады. Осы за туралы крініс беретін рала химикті аты берілген. Бл – «Либих бшкесі». Бшке татайларыны зындытары бірдей емес. Сондытан оны толтыран кезде су е кіші татайдан аып бастайды.

Шектеулі фактор тек абиотикалы фактор болмауы да ммкін. Мысалы, інжірді отаны Жерорта теізі, ал тозадатушы – арасы болып табылады. Калифорнияа жерсіндірілген інжір тозадатушы араларды алып келгенше жеміс бермеген.