Пайдаланан дебиеттер тізімі
Азастан Республикасыны сырты экономикалы саясаты.
Жоспар
Жоспар
Кіріспе
Негізгі блім
Пайдаланан дебиеттер
Кіріспе
Жас туелсіз азастан Республикасы шін сырты саясаттаы негізгі мселе мемлекеттер мен лемдік ауымдастыты оны дербес, туелсіз мемлекеттік рылым ретінде тануын, оны территориялы ттастыын, халыаралы істердегі ыты субъектілігін тануын амтитын легитимділік проблемасы болды. азастан Республикасы туелсіздікті 10 жылы ішінде осы трыда біркатар табыстара ол жеткізді. Б-а мше болып абылданды, лемні негізгі мемлекеттеріні барлыымен дерлік дипломатиялы байланыстар орнатты. азастан Республикасыны табысты легитимделуі біратар ішкі жне сырты жадайлара ммкіндік туызды.
Біріншіден, КСРО-ны лауы, осы алып мемлекетті жойылуы азіргі кездегі лемні басты мемлекеттеріні кіметтері тарапынан о былыс ретінде абылданды. КСРО лааннан кейінгі оны территориясында пайда болан туелсіз мемлекеттерді баса мемлекеттерді кіметтері, Б жне оны рылымдары тез арада таныды. "
Екіншіден, ел басшылыыны бастамасы бойынша азастан Республикасы туелсіздігіні аны ыты негізі алыптасты. 1990 жылды а з а н ы н д а аза Кеестік Социалистік Республикасыны Жоары Кеесі мемлекеттік туелсіздік туралы Декларацияны абылдады. Осы жатты негізгі ережелері азастан Республикасыны мемлекеттік туелсіздігі туралы Конституциялы занда, 1993 жылы Конституцияда жне жалпыхалыты референдум арылы кабылданан 1995 жылы Конституцияда дамытылан жне натыланан. Осы жаттарда азастан Республикасыны сырты саясатыны негізгі принциптері крсетілген: ашыты, бейбітшілікті жатау, тату кршілік, те серіктестік, арулы кшті бірінші болып олданудан бас тарту, баса елдерді ішкі істеріне араласпау, ядролы арусыз ел мртебесі, екіжаты жне кпжаты келісім негізінде, сондай-а Б жне оны рылымдары шеберінде абылданан барлы халыаралы міндеттерді орындау.
шіншіден, азастан Республикасыны халыаралы беделін ктеру жне оны легитимділігі экономикалы жне саяси реформаларды табысты жргізуге: оамды мірді мемлекеттен тыс жне дербес болуына, демократиялануына ммкіндік береді. Осы экономикалы жне саяси процестерді негізінде азастанды оамды консолидациялау азастан Республикасын халыаралы аренаа іргелі жалпы адами ндылытарды (нары жйесі жне баламалы айырбас, тату кршілік жне кш олданбау, тланы ытары мен адір-асиеті, хдлыаралы келісімдер нормаларыны басымдыы жне т.б.) танитын те ыты серіктес ретінде алып шыты.
Тртіншіден, лемдік ауымдастыа кіруде азастан Республикасыны ішкі саяси тратылыы ерекше мнге ие болды. Осыны нтижесінде азастанды леуметтік ауымдастыа, алдыы атарлы елдерге жаындататын инновациялы мселелерді жзеге асыруда берік болатын елдегі леуметтік жадайды болжауа болады.
азастан Республикасы туелсіз мемлекет ретінде сырты саяси ызметті наты принциптері негізінде ызмет етуі жне мдделерін халыаралы аренада бейнелейтін жеке сырты саяси ндылытары мен басымдытарын жобалауы керек.рине, осы сырты саяси принциптер, ндылытар мен басымдытар лемдік ауымдасты шін деструктивті болмауы шарт. Олар халыаралы атынастар принциптеріне жне халыаралы ы нормаларына айшы келмеуі ажет. азастан Республикасыны туелсіз мемлекет ретіндегі легитимделуінде, оны негізгі сырты саяси принциптерін, ндылытары мен басымдытарын жобалау мен дамытуда елді алашы Президенті Н..Назарбаевты крнекті рл атарандыын ескере кеткеніміз жн.
азастан Республикасы азіргі лемні ірі мемлекеттеріні мдделері астасып жатан крделі геосаяси кеістікте орналасан. Бл жадай "мемлекет басшысы мемлекетті ішкі жне сырты саясатыны негізгі баыттарын айындайтын, ел ішінде жне халыаралы атынастарда азастанны атынан кілдік ететін е жоары лауазымды тла" (азастан Республикасы Конституциясыны 40-бабы) болып табылатын ел Президентінен саяси ерік пен бастаманы, ойластырылан жне салматы рекетті, превентивті шешімдер мен шараларды абылдау абілеттілігін талап етеді. Осы трыда Р президенті Н.Э.Назарбаев тарапынан сынылан еуразиялы идеясы ерекше мнге ие. Бл идея ТМД мемлекеттеріні интегративтік ммкіндіктерін, яни ТМД шеберіндегі интеграияны, сондай-а экономикалы жне сырты саяси мдделері еуразиялыа жаын баса елдерді атыстырылуын амтиды. азіргі еуразиялы идея ркениет дамуыны тйінді желілерінде мемлекеттерді жан-жаты ынтыматастыы шін аса ке геосаяси кеістікті руды кздейді. Еуропа мен Азияны жаластыратын тарих жне дстрлі кпір ретінде азастан еуропа елдерімен де, азия елдерімен де зіні экономикалы байланыстарын кеейтуге ке ммкіндіктерін алады. Р Президенті Н..Назарбаевты еуразиялы идеясы бізді болмысымызды геосаяси, экономикалы, тарихи, леуметтік-мдени, этникалы шындыы болып табылады. Осы негізде Р кіметі Президентті басшылыымен екіжаты жне кпжаты келісімдерді, азастанды шекараны е бойында тынышты пен атыыстарды болдырмауды амтамасыз ететін зімен кршілес барлы елдермен келісімшарттар жасауды алыптастыру бойынша белсенді саяси ызметтер атаруда. азастан еуропа елдеріні барлыымен дерлік дипломатиялы атынастарды жола оя отырып ОБСЕ, НАТО трізді еуропалы мемлекетаралы йымдармен де байланыс орнатты. азастанны НАТО-мен біріккен жаттыулар ткізу шін скери блімдерді дайындау бойынша жеке ынтыматасты бадарламасы бар. Бл азастанды скери контингентті Б бітімгершілік акцияларына атыстырылуына ммкіндік береді. азастан шін сырты саяси басымдытарды арасынан Ресеймен мемлекетаралы байланыс ерекше мнге ие.Ресей империясыны ол астында, одан кейінгі кплтты мемлекеттік рылым КСРО-ны рамында болан азастан тарихи жне дстрлі трыда аграрлы-шикізат кзі болды, сондытан Орталыа, метрополия ретіндегі Ресейге экономикалы туелді еді.
Осы жадай азастанны шаруашылы инфрарылымыны Ресейге толытай туелділігіні алыптасуына алып келді жне оны салдары экономикалы трыда оны Ресейге, оны ішкі проблемаларына атыстырады. Ресейдегі экономикалы тоырау мен иындытар соан сйкес бізде де крініс тауып отырады. Ресейдегі экономикалы жандану бізді экономикамызды да оректендіреді. Осы жадайлардын барлыы мемлекетті туелсіздігін амтамасыз етуді шынайы негізі — кпвекторлы сырты саясатты алыптасу ажеттілігін тудырады. Біра бізді сырты саясатымызды ресейлік векторы кп позиция жаынан басымдыа ие. Осы ахуал азастан Президенті Н..Назарбаевты рдайым назарында жне ол келісімдер, шарттар, масаттар трізді дипломатиялы акцияларда крінеді. Кптеген халыаралы проблемалар бойынша азастан мен Ресей бірттас немесе жаын позиияларда болады.
азастанны сырты саясатында здеріні тарихи тадыры, этномдени ндылытары бойынша туыс халытар мір сретін Орталы Азия аймаы ерекше орын алады. Блар тркі тілдес збекстан, ырызстан, Тркіменстан, сонымен атар Тжікстан мемлекеттері. Халытар арасында алыптасан осы тарихи байланыстар, тарихтын, мдениетті, тілді ортатыы елеулі дрежеде осы мемлекеттерді жаындата тседі. Бл халыаралы аренада бірттас, келісілген позиция трысынан крінуге ммкіндік береді. азастанны сырты саясатыны ерекше аспектісі Кытай екендігі сзсіз. ХР-мен досты, тату кршілік атынасты жола ою — азастан басшылыыны сырты саясатыны аса маызды проблемасы. Осы саладаы бізді міндеттеріміз — ытаймен арадаы шекараны делимитациялау, оны ауіпсіздігін амтамасыз ету, сауда-экономикалы шарттара отыру, мдени айырбасты дамыту. ытай —бл жаын кршілікте тран, тез дамып келе жатан аса ірі этно-демографиялы массив, ядролы держава, супердержава ретінде XXI асырда халыаралы атынастарда басты рлдерді атарады. азастан Республикасыны басшылыы жргізіп отыран сырты саясатта азіргі лемні басты мемлекеттері де назардан тыс алмайды. АІСДІ, Германия, Англия, Франция жне баса еуропалы мемлекеттер е алдымен, ммкін болатын инвесторлар мен сауда серіктері ретінде ызытырады, осындай ызыушылы Азияны алдыы атарлы елдері ндістан, Жапония, Отстік Корея, Пкістан, Тркия, Ирана да артуда. азастан осы елдерді барлыымен дерлік здіксіз дамып отыран сырты саяси байланыстарды, дипломатиялы атынастарды жола ойды.
азастан Республикасыны басшылыы Ауанстан, Таяу ШЫІЫС, Балан елдері трізді "дадарысты айматара" да назар аударады. азастанны бл жерлерде жеке геосаяси мдделері жо болса да, біз осы "дадарысты айматарды" лемге тудырып отыран ауіптілігін сезінеміз. Сырты саясатты жзеге асыруда Р Президешіні басшылыымен рамына сырты істер министрлігін, елшіліктер мен консулдытарды амтитын атарушы орган — дипломатиялы ызмет жмыс жргізеді. азастан Республикасыны басшылыы ыса мерзімні ішінде табысты жмыс істеп жатан Дипломатиялы ызметті кра алды. Бл азастан Республикасыны билік рушы элитасы мегерген ксіптік ызметгі жаа трі. Осы рылымда жмыс істеу ксіби білікгілік пен білімді талап етеді жне бл міндетті азастан элитасы табысты трде атарып отыр деп толы сеніммен айтуа болады.
азастан Республикасыны сырты саясаты белсенділігімен, тепе-тедік сатауа мтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы схбат жргізуге талпынысымен жне кпжаты ынтыматастыа баытталандыымен ерекшеленеді. Халыаралы аренада мемлекетіміз зіні тарихи, геосаясатты жне экономикалы факторларына байланысты кп асырлар бойы сырты саясатын халыаралы ынтыматасты, кршілес мемлекеттермен татуласты жне оларды айматы бірттастыын рметтеу принципіне негіздеп жргізіп келеді. азастанны зге мемлекеттермен те ылы жне екі жаа да тиімді арым-атынас руа дайындыы оны бгінгі кні дипломатиялы байланыс орнатан шет мемлекеттерді саныны кптігімен длелденіп отыр. 1991 жылы туелсіздік алан сттен бастап, бізді республика лемні 130 мемлекетімен дипломатиялы арым-атынас орнатты. Кптеген себептерге байланысты Орталы Азия мен азастан аймаы лем саясатында азіргі кезде ерекше назара ие. азастан екпінді даму арыныны арасында ipi транслтты корпорацияларды, зге мемлекеттерді лкен ызыушылыына ие. Бл тсінікті де, азастан Орталы Азиядаы географиялы сипаты бойынша е ipi мемлекет болып табылады, оан оса экономикалы даму арыны бойынша бізді мемлекет айматаы кшбасшы. Осы ретте елімізді болашата даму ммкіндіктеріні мол екендігін ескере кету керек. Бгінгі кні азастанды сырты саясат басымдылыы е алдымен Ресей, ытай, АШ, ЕО, Орталы Азия аймаындаы кршілес мемлекеттермен, ислам лемімен те ылы арым-атынас руга баытталып отыр. Бл трыда 2006 — 2007 жылдары аталмыш мемлекеттермен жне айматармен екі жаты байланыс едуір ала басты. Ел мддeciнe атысты бірталай маызды жата ол ойылан мемлекет басшылыыны Вашингтон, Мскеу, Брюссель, Лондон, Бейжі, Каир, Тегеран, Ташкент, Бішкек жне таы да баса мемлекеттерді астаналарына ресми сапарларыны орытындылары да осыны айатай тсуде. Осылайша мeмлeкeтiмiздi лемні жетекшi державалары мен кршілес ТМД мемлекеттepi арасындаы стратегиялы серіктестігі жаа дегейге ктерілді деуге болады.
азіргі кезде азастанны кп асырлар бойы туысанды, мдени, саяси жне экономикалы, арым-атынаста болып келген кршілес Орталы Азия мемлекеттерімен ынтыматастыы ерекше cepпін алып отыр. Айматы е ipi мемлекеті ретінде ана емес, экономикасы едуір ала басан азастан айма бойынша кршілес елдермен тыыз арым-атынас орнатуа ызыушылы білдіруде. Бізді мемлекетімізді ендігі жердегі арынды дамуы аталмыш республикалармен алыптасатын арым-атынаспен де тыыз байланысты. Сол себепті азастан Орта Азиялы Ода ру идеясын ала тартып отыр. Бл бірлестікке азастаннан баса айматы збекстан, ырызстан, Тжікстан жне Трікменстан сияты мемлекеттері де кipyi ммкін. 2006 - 2007 жылдар аралыында Орталы Азия мемлекеттері президенттеріні Астанаа іс-сапарлары барысында жне азастан басшылыыны аталмыш айма мемлекеттеріне ресми сапарлары барысында мемлекетаралы, саяси-экономикалы жне леуметтік-мдени арым-атынастарды дамуына негіз болатын маызды екі жаты келісімдер абылданды. Бл жаттар азастанны кршілес мемлекеттерімен байланысын ныайта тсіп, Орта Азиялы Ода идеясын жзеге асыру шін айтарлытай серпін беріп отыр.
азастанны сырты саясатыны басты баыттарыны бipi Ресеймен арым-атынас болып табылады. Бл мемлекетпен бізді ел кп жылдар бойы тыыз арым-атынаста болып келеді. зара блісіп жатан мемлекеттік шекараны зындыыны зі 7591 шаырыма созылып жатыр. Мемлекетаралы достасты екі бipдeй президентті жне екі ел халыны зара тыыз байланысы арасында дамып отыр. азастан мен Ресей арасында отын-энергетикалы кешен, клік жне коммуникация, скери-техникалы жне ораныс нерксібі caлалары бойынша байланыс орныан. азастан-Ресей арым-атынасыны бірттас спектрі кптеген екі жаты жаттар жне келісімдермен реттелуде. Екі жаты арым-атынаспен оса екі бipдeй мемлекет айматаы скери-саяси жне экономикалы сипаттаы кптеген айматы йымдар шеберінде зара белсенді рекеттесуде. Сз тиегі болып отыран Туелсіз Мемлекеттер Достастыы, Еуразиялы Экономикалы ауымдастыы, Шанхай Ынтыматасты йымы жне жымды ауіпсіздік туралы келісім йымдары. 2012 жылы азастан мен Ресей зара дипломатиялы арым-атынас раныны 20 жылдыын атап теді.
Бізді мемлекетімізді таы да бір кршілес елмен арым-атынасы серпінді даму стінде. Бл - ытай Халы Республикасы. Жыл сайын екі ел арасындаы тауар айналымы сіп, экономика, мдени-гуманитарлы ынтымактасты салаларында кптеген ipi жобалар жзеге асырылып отыр. дайы арым-атынас арасында екі ел басшылылыыны арасындаы байланыс ныайып келеді.
Оан оса азастанны Америка рама Штаттарымен байланысы жылдан жыла ныая тсуде. азастан Республикасыны Президенті Н.Назарбаевты 2006 жылы АШ-а ресми сапары азастанды-американды ара-атынасты дамуына жне ныая тсуіне септік еткен маызды шара болды. Сапар барысында екі ел арасында болан сындарлы схбаттар кезінде ауіпсіздік, терроризммен крес, энергетикалы саладаы байланысты дамуы жне азастан Республикасындаы жоары технологиялы, инновациялы ндірістерді дамыту процесіне американды компанияларды ат салысуы талыланды.
азастанны ислам лемімен арым-атынасыны тередей тcyi турасында 2006-2007 жылдар аралыында бл байланысты арындылыы байаланын атап туге болады. 2007 жылы Р Президенті Н.Назарбаев Мысыр, Иордан, Катар, Сирия, Біріккен Араб мірліктерінде ресми сапармен болып айты. Ал азастана Мысыр Президенті X.Мубарак жне Иордания королі Абдалла II келді. Бны брі бізді елімізді жне ислам мен араб лемі арасындаы арым-атынасыны жаа дегейге ктерілгендігіні бірден-бір белгісі болып табылады. Мысала 2007 жылды араша айында Елбасыны Сирия Араб Республикасына ресми сапары елеулі оиа болды. Бл бізді ел Президентіні араб жне мсылман лемінде ыпалы зор Сирия мемлекетіне деген алашы сапары болды. Бл мемлекет территориясында азастанны тарихына тікелей байланысы бар лы ламалар жерленген. Олар аза даласынан шыан бгінде Дамаскіде жерленген лы алым, аартушы бу Насыр л-Фараби мен аты аыза айналан олбасшы, мірші Слтан Бейбарыс. Осы ретте тарихи жне мдени мраларды рдайым сатап, дріптеген азастанны Дамаскідегі л-Фараби кесенесін салуа жне Слтан Бейбарысты кесенесінде жндеу жмыстарын жргізуге аржы бліп отырандыы да кездейсоты емес. Бгінгі кні республикамыз лем ауымындаы зекті Батысты жетекші мемлекеттері мен ислам лемі арасындаы «Батыс — мсылман лемі» диалогын дамыту идеясын ала тартып отыр, зірше бл сырты істер министрлері дегейінде жзеге асуда. азастан аталмыш идеяны лем діндерін біріктірген жне дінаралы схбат руа ммкіндік берген зіні халыаралы тжірибесіне сйене ортаа салуда. Бан мысал мемлекетімізде 2003, 2006 жне 2009 жылдарда ш рет ткен жне халыаралы дегейде жоары бааа ие болан лем жне дстрлі діндер басшыларыны съезі. Б Бас Ассамблеясыны 62-i сессиясында сйлеген сезінде Р Президенті Н.. Назарбаев болаша съезді Б аясында ткізілуі туралы сыныс жасады.
Соы жылдары азастан Еуропа Одаына мше елдер арасындаы арым-атынас едуір ала басты. Бл ретте мемлекетімізді ЕО-мен «ЕО штігі — Орталы Азия елдері» диалогы шеберіндегі ара-атынасын атап ту ажет. «ЕО штігі — Орталы Азия елдері» аясындаы соы кездесу 2007 жылды кктемінде азастан Республикасыны Елордасы Астана аласында тті, оны барысында ЕО-ны Орталы Азиядаы 2007-2013 жылдара арналан стратегаясы талыланды. Сол жылды 30 маусымында Берлин аласында Еуроодаты Орталы Азияа атысты Стратегиясыны тсаукесер рсімі тті. Демократиялы реформалар нтижесінде ол жеткізілген азастанны саяси, экономикалы жетістіктерін халыаралы ауымдастыты мойындауы жне лемдегі энергетикалы ауіпсіздікті амтамасыз етудегі бізді республиканы ыпалыны cyi мемлекет басшысы Н.. Назарбаевты ТМД Траасы ретінде 2006 жылы Санкт-Петербургте ткен G-8 саммитіне атысуа ммкіндік берді. Саммит аясында Н.. Назарбаев лемдік жне айматы державаларды басшыларымен кездесіп, олармен болан схбат барысында екі жаты жне кпсалалы ынтыматастыа байланысты кптеген мселелерді талылады.
Республиканы сырты саясаты стратегиясында брыны кеес кеістігінде болып жатан интеграциялы процестер ерекше орына ие. Бізді мемлекет брыны КСРОреспубликаларыны басым блігін бірлестірген Туелсіз Мемлекеттер Достастыын сатап, оны дамыту турасында біршама ic атаруда. 2006 жылды мамыр айынан бастап 2007 жылды азан айына дейін азастан ТМД-да траалы етіп Достастытаы интеграциялы процесстерді дамуына жаа серпініс берді. Траа ретінде азастан ТМД йымыны жалпы тиімділігін арттыру масатында Достастыты реформалау бойынша Концепцияны жасап, ТМД мше баса елдерді талылауына салды. 2007 жылды азан айындаДушанбеде ткен ТМД саммиті барысында аталмыш Концепция абылданды. 2007 жылды маусым айында Санкт-Петербургте ткен Достастыа мше мемлекеттер басшыларыны ресми емес саммитінде азастан Президентіні сынысы республикамызды ТМД йымыны ажеттілік дегейін арттырудаы таы да бір айтарлы адамы болды. азастан басшысы ендігі жерде Достасты кшбасшылары жылына бip ккейкесті мселені арастыруды сынды. Бірінші болып ТМД мемлекеттеріні бріне орта зекті мселе кші-он таырыбы арастырылды. Ал 2008 жылы ТМД Траасы ретінде азастан клік жне коммуникация мселесін талылауды сынды. Брыны кеес кеістігінде экономикалы беделі жоары азастан мемлекеті Еуразиялы Экономикалы ауымдастыа мше жетекші мемлекет болып табылады. Аталмыш йыма азастаннан баса ТМД-ны бес мемлекеті мше. Олар Ресей, збекстан, ырызстан, Беларусь жне Тжікстан. Бізді республикамызды экономикалы ммкіндіктері мен белсенділігі бл йымны даму арынына айтарлытай септік етуде.
Халыаралы коамдастытаы елімізді позитивті образыны алыптасуы жне оны халыаралы мртебеге ие болуы сырты саясатты жргізудегі республика басшылыыны крегендік шешімдерімен ммкін болды. Бл трыда ядролы аруды таратпау, діни экстремизмге арсы тру, лем діндері арасында толерантты арым-атынас ру мселелерін атап туге болады. Осыны негізінде еліміз айматы, жне аламды ауіпсіздік мддесі турасында халыаралы аренаа з бастамаларымен шыуа ммкіндік алды. Мысал ретінде азастанны Еуропадаы ауіпсіздік жне Ынтыматасты йымына (ЕЫ) брыны кеес кеістігіндегі елдерді кшбасшысы ретінде траалы етуге 2003 жылы з кандидатурасын сынуын атап туге болады. Соы жылдары азастан осы масата ол жеткізуде тиянатылы пен ажырлы танытты. Траалыа сынылан бізді мемлекетімізді кандидатурасын азастанны халыаралы ауіпсіздік турасында сіірген ебегін баалаан кптеген мемлекеттер олдады. азастанны ЕЫ-да траалы етуге з кандидатурасын сынуыны бір ceбeбі бізді мемлекетімізді аталмыш йымды азіргі тада оны кеестігінде пайда болан pi кбейіп келе жатан трлі ауіпке ттеп бере алатын кшті, pi тиімді йым ету болып табылады. азастанны ЕЫ траалы етуге мтылысыны ортындысы 2007 жылды араша айында Мадрид аласында ткен ЕЫ-на мше мемлекеттерді Сырты icтep министрлері Кеесіні абылдаан шешімі болды. Бл шешімні нтижесінде азастан 2010 жылы ЕЫ траа болуда. Мадрид рылтайыны шешімі халыаралы оамдастыты азастанны туелсіз мемлекет ретінде соы 18 жылда ол жеткізген жетістіктеріні маыздылыын мойындааныны бірден бір длелі болып табылады. Бл ретте азастанны аталмыш халыаралы йымны траасы ретінде халыаралы ауіпсіздікті амтамасыз етуге баытталан зекті мселелерді шешу турасында бірталай сыныс жасай алатындыын айтып кету керек. ауіпсіздікті амтамасыз етудегі азастанны салматы тжірибесі халыаралы дегейде лкен ызыушылыа ие болып келеді жне де ЕЫ дамуына жаымды серпіліс беретіндігі аны. йткені ЕЫ-на траалы ету - бл азастанны Еуропа ауіпсіздігі айматы жйесіне интеграциялануыны, йымны бас мшелерімен жалпы еуропалы зекті мселелерді шешу турасындаы те ыты схбатты жаластыру ммкіндігі болып табылады. азастан дипломатиясыны ipi жетістіктеріні бipi азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты Азиядаы зара Ыпалдасты жне Сенім Шаралары жніндегі Кеесті (АСШК) жию идеясыны жзеге асаны болып табылады. Аталмыш идеяны азастан басшысы 1992 жылды азанында айтан болатын. Бл кезден бepi азастан АСШК мше мемлекеттер басшыларыны саммитін 2002 жне 2006 жылдары екі мрте ткізіп лгерді. Бл басосулар халыаралы дегейде лкен бааа ие болды. 2006 жылды 17 маусымында Алматы аласында ткен АСШК II саммитінде Азиядаы ынтыматасты пен ауіпсіздік негізгі мселелерін форум атысушылары біріге шешетіндігі сипатталан декларация жне де аталмыш йымны хатшылыы жайлы келісімге ол ойылды. азіргі кезде АСШК-не азиялы 20 мемлекет мше, 7 мемлекет жне 3 халыаралы йым баылаушы дрежесіне ие. Аталмыш форумны жмысы Азиядаы тратылы пен ауіпсіздікті ныайтуа баытталан, бл йым бейбіт схбат жне Азия рлыындаы крделі геосаясатты мселелерді шешу алаына айналды. ЭСКАТО-а мше 62 мемлекеттен 400-ден астам делегат атысан Алматы аласында ткен Азия мен Тыны мхиты мемлекеттеріні Экономикалы жне леуметтік комиссиясыны (Б ЭСКАТО) 63-i сессиясы азастан мен бкіл Орталы Азия шін маызды шараа айналды. Бндай дрежедегі шара Орталы Азияда тыш рет ткенін атап ту ажет. алыптасып келе жатан халыаралы жадайда халыаралы жне айматы йымдармен арым-атынасты орнату ерекше маыза ие болып келеді. Оларды басты ызметі ауіпсіздік саласымен байланысты. Осындай йымдарды бipi Шанхай Ынтыматасты йымы болып табылады (ШЫ). 2001 жылдан бастап азастан Республикасы Шанхай Ынтыматасты йымын (ШЫ) ру бастамасына ат салысты жне де дл осы йым аясындаы ызметі сырты саясаттаы негізгі баыттарды біріне айналды. азіргі кезде ШЫ азастан, ырызстан, ХР, Ресей, Тжікстан жне збекстанны басын осып отыр, ал бл йымдаы баылаушы мемлекеттерге Моолия, Иран, ндістан жне Пкістан кіреді. ШЫ шеберіндегі диалог арасында азастан саяси, сауда-экономикалы жне гуманитарлы салалар бойынша кптеген мселелерді шешуге баытталан сындарлы схбат жргізу ммкіндігіне ие жне де бл йым аясында терроризм, экстремизм жне сепаратизммен кресуде кш жмылдыру мселелері талыланады. ШЫ саяси тратылы жне ауіпсіздік амтамасыз етудегі маызды рлі оны халыкаралы дегейдегі беделді йыма айналуына септік етті.
Жоарыда айтып кеткен фактілер азастанны туелсіздік жылдар ішінде сырты саясатын белсенді жргізетін ныайан, сенімді мемлекетке айналандыын крсетіп отыр. Бл мемлекет басшылыыны сырты саясатты дрыс жне тиімді жргізуіне байланысты ммкін болып отыранын атап кету керек. Экономикалы жетістіктеріміз де осыны аартады. Туелсіздік жылдарында республикаа $50 млрд. клемінде тікелей шетелдік инвестиция йылан. Мемлекетті алтын валюта оры траты кбеюде. 1995 жылдан 2005 жыла дейін алтын валюта орыны клемі 9 есеге кбейіп, Р Статистика жніндегі Агенттікті мліметі бойынша $15 085 млн. раан. 2002 жылды наурызында АШ азастана «нарыты экономикалы мемлекет» деген дрежені берді. Бл республика жргізген нарыты реформалар жемісіні белгісі. Бкіллемдік экономикалы форум жария еткен 2006-2007 жж. лемдік бсекелестік индексіне сйкес азастан Ресей, Тркия мемлекеттерін озып 56 орынды иемденді. Бл тізім бойынша Р Орталы-Азия мемлекеттері арасында кшбасшы. Кеейген экономикалы ммкіндіктер республика алдында жаа сырты саяси масаттар ойып отыр. Сарапшылар кзарасы бойынша азастанны арынды дамып жатан экономикасы «тратылы экспортері» ретінде бкіл айма экономикасыны дамуыны катализаторы болуы ммкін. Бл ретте азастандытарды зияткерлік ммкіндігі мен мемлекетті табии байлытары негіз бола алады. Мнай мен газды лкен орлары бар республика болашата алыптасып келе жатан аламды энергетикалы ауіпсіздік жйесінде маызды рл атаратын лемдік нарыа кмірсутегін жеткізетін жетекші мемлекетке айналуы бден ммкін.
Мемлекетті сырты саудаа араласу ауымына байланысты сырты сауда саясаты екіге блінеді:
1. Еркін сауда саясаты (Фритредерлік). Ішкі нарытарды шетелдік капитал мен ызметтерге ашуды кздейтін жне экспорт пен импортты шектемейтін іс-рекет.
2. Протекционистік сауда саясаты (оранышты). Ішкі нарытарды шетелдік тауарлардан орауа баытталан жне импортты шектейтін рекеттер.
Бл екі саясатты зіне артышылытары мен кемшіліктері бар.
Еркін сауда саясатыны артышылытары: бсекелестікті ынталандырады; монополияны шектейді; ндірісті тиімділігі жоарылайды; баалар тмен; тауар тадау ммкіндігі артады; халыаралы ебек блінісі жасара тседі; елдер бір-бірімен жаын-дасып, ынтыматастыы артады. Кемшіліктері: лтты экономиканы шетелдік бизнесті теріс серінен орауды болмауы; ішкі нарытарды жаулап алу немесе демпингті орын алуы; сапасыз німдерді ткізілуі жне т.б.
Протекционизмні артышылытары: сауда балансын тепе-тедікке келтіреді; демпингтен орайды; лтты ндіріс салалары-ны суін ынталандырады; жас салаларды орайды. Кемшіліктері: ндірісті тиімділігі тмендейді; баалар седі; тауарды тадау ммкіндіктері тарылады; халыаралы ебек блінісіні артышы-лытары олданылмайды; экспортты атынастар зіледі.
Сонымен, фритредерлік саясат сырты сауданы ешандай кедергілерінсіз елдер арасындаы тауарлар мен ызметтерді еркін озалуын жатаса, ал протекционистік саясат лтты ндірісті олдау шін елге шетелдік німні келуін шектеуді арастырады.
Сырты сауданы мемлекеттік реттеуді негізгі дістері тарифтік жне тарифтік емес дістер болып блінеді. Сырты сауданы реттеуді тарифтік ралдарына кедендік баж салыы мен тарифтік квота жатады. Тарифтік емес ралдара квоталау, лицен-зиялау, еркін экспортты шектеулер, жасырын жне аржылы діс-тер, экономикалы емес дістер жатады.
Мемлекеттер арасындаы сырты сауданы реттеуді жне ндіріс факторларыны зара озалысын азіргі уаытта Халыаралы валюталы ор, Дниежзілік сауда йымы, Дниежзілік банк жне Біріккен лттар йымы жзеге асырады.
Сондай-а, сырты сауданы мемлекеттік реттеу бір жаты, екі жаты жне кп жаты болуы ммкін.
азастанны сырты сауда саясаты.
азастанны сырты сауда саясаты мемлекетті экономикалы саясатыны рамдас блігі ретінде сырты секторды реттеуге баытталан іс-шараларды жзеге асыруды арастырады. Бл жерде мемлекетті сауда саясаты ішкі жне сырты жадайларды згерісі-не бейімделіп, жаандануды артышылытарын максималдауа жне одан болатын ытимал ауіп-атерлерді азайтып отыруы тиіс.
азіргі уаытта, сырты сауда саясатында екі негізгі міндет айындалып отыр:
1. Отанды тауарларды бсекелік абілеттілігін ктеру жне отанды ндірушілерді орау.
2. Ттынушыларды орау жне йымдастырылан сауданы дамыту шін жадайлар жасау.
азастан Республикасыны кіметі сырты сауда саясатын жргізу кезінде келесідей ралдарды олданады:
1. Кедендік-тарифтік ралдар, бл импортты жне экспортты кеден баждарын олдануа негізделеді.
азастанды кедендік-тарифтік саясатты руды тактикасы андай да бір нім нарыыны жадайын траты трде баылап отыру, нарыты жадаятына жылдам бейімделу жне тиімді протекционизмді амтамасыз ету ажеттілігінен шыады.
Мндай жадайда, отанды ндірушілер шін олайлы бсекелік ортаны жасау масатында кедендік баж салытарыны максималды млшерлемелері дайын бйымдара ойылады, орташа млшерлеме-лер жинатаушы бйымдара, ал тменгі млшерлемелер шикізата жне леуметтік маызы бар тауарлара белгіленеді.
Кеден баждары млшерлемелеріні згеруі жне бекітілуі сырты сауда тиімділігіні крсеткіштеріне, лемдік нарыты жадаятына жне Кедендік Ода пен Еуразиялы Экономикалы ауымдастыты шеберінде азастан Республикасы абылдаан міндеттемелерге, сонымен атар азастанны Дниежзілік сауда йымына кіру дерісіне туелді болып табылады.
Кптеген жадайларда импортты кеден баждары млшерлеме-леріні дегейі отанды тауар ндірушілерді бастамасымен згеріп отыратындыын да айтып жн.
Жалпы аланда, азастанны кедендік-тарифтік саясаты еркіндікке негізделген. Іс жзіндегі импортты кеден баждарыны орташа дегейі 10,6 %-ды райды.
Сауда-экономикалы атынастарды дамыту шін олайлы жадайларды жасау масатында азастан Республикасыны кіметі жекелеген жадайларда жеілдетілген кедендік-тарифтік тртіпті олданады.
ТМД шеберінде келісілген еркін саудаа сйкес осы елдерден азастан аумаына кіретін тауарлара кедендік баждар салынбайды. Сондай-а, республикада ндірілмейтін тауарлара жне лтты жеілдіктер жйесін олданатын дамуы тмен елдерде (47 мемлекет) жретін біратар тауарлара кеден салытары салынбайды. Дамушы елдерге (104 мемлекет) де 75%-а дейін тмендейтін импортты кеден баждарыны млшерлемесі трінде жеілдікті тртіптер арастырылады. Бдан баса, экспортты ынталандыру масатында экспортты кеден баждары млдем олданылмайды десе де болады. Кеден салытары салынатын экспортты тауарларды тізімі тым шектеулі, олара тері, жн, мнай німдеріні жекелеген трлері, ара жне тсті металл німдері жатады.
2. Тарифтік емес ралдар, бл антидемпингтік шаралар, орау шаралары,
2. Нетарифные – все прочие меры (антидемпинговые меры; компенсационные меры; защитные меры; запреты или ограничения, в том числе количественные; квотирование; государственная монополия на вывоз и (или) ввоз товаров; лицензирование, техническое регулирование).
Нетарифные меры регулирования формируются исходя из экономической политики Казахстана, защиты экономической основы суверенитета Республики Казахстан, выполнения международных обязательств Республики Казахстан, защиты внутреннего потребительского рынка, в качестве ответной меры на дискриминационные и другие шаги извне, ущемляющие интересы казахстанских производителей.
Валюта жне халыаралы валюта жйесі
Валюта – бл халыаралы есептеулерде олданылатын аша ралдары.
Валюталы жйе деп халыаралы есептесу ралдарын олдануды саясаты мен тжірибесін айтады. Адамзат баласыны даму тарихында валюта жйесіні бірнеше трлері орын алды. Солара тоталып тейік.
1. Алтын стандарт (1879-1934 жж.). Валютаны бл жйесі шін алтын монеталарды еркін басып шыару жне оларды айналыма жіберу, банкноталарды алтына (ймалара жне монеталара) айырбастау былыстары тн болды. Алтынды сырта шыаруа жне оны сырттан келуге рсат етілді. Айналымдаы ашаны саны ресми алтын орымен аныталып отырды. Ал алтынны баасы тіркелген болып табылды. Алтын стандарт жйесі аша айналымыны тратылыын амтамасыз етеді, тлем балансыны жадайын автоматты трде реттейді.
Алтын стандарт жйесіні алай жмыс істейтіндігін тсіндіру шін біз мынадай мысал келтіреміз. Айталы, АШ пен Англияны тлем балансында тапшылы орын алды. Американ-дытар Англиядан тауарларды кп импорттады, ал сол елге тауарларды аз экспорттады. Бл жадайда тлем балансыны тапшылыы алтынмен жабылады. АШ елінен алтын сырта аылады. Бл елде ашаны саны азаяды. Тлем абілеттілігі бар сраныс азайып баалар да тмендейді. Бл дрыс па, лде дрыс емес пе? Дрыс, йткені АШ тмен баамен з тауарларын экспорттау абілеттілігін жасартады. Ал шетелден тауарларды импорттау шектеледі, себебі алтынны Англияа кптеп келуі сол елде ашаны санын кбейтеді. Англияда баалар седі, тауарларды экспорттау иындатылады. Алтын стандарт жйесі тлем балансыны жадайын осылайша автоматты трде реттейді.
Алтын стандарт жйесіні осындай артышылыы бола тра, оны кемшілігі ретінде мемлекетті араласуын шектеу арастырылады. Ішкі экономикалы даму тлем балансы жадайына толы баынышты, яни сырты экономикалы байланыстара туелді болып табылады. Бл жйе тек алтын бар боланда ана жмыс істейді. Егер андай да бір ел алтынды ндірмесе немесе оны сырта жіберіп алса, онда сол ел алтын стандарт жйесіне атысудан шет алады.
Сонымен, алтын стандарт жйесі бір жаынан, аша айналысыны тратылыын амтамасыз етеді жне инфляциялы былысты болдырмайды, ал екінші жаынан, экономиканы лемдік нарыа туелді етеді, ішкі экономикалы саясатта тадау еркіндігін шектейді.
Бл жйені жаымды жатарын алдырып, теріс жатарын жою шін алтын девиздік жйе немесе бреттон-вудты валюта жйесі пайда болды.
2. Бреттон-вудты валюта жйесі (1944-1971 жж.). Алтын девиздік деген атауды алыптасуы ааз ашалар-девиздерді лемдік валюталар ызметін атара бастауынан орын алды. Бл жйе кезінде ішкі экономикалы саясат лі де болса тлем балансыны жадайына туелді болды. Алтын жйені негізі ретін-де жмыс істей берді. Біра алтынды мазмны бар бір ана валютаны рлін АШ-ты доллары атарды. Ал алан валюталар доллара, содан со доллар арылы алтына теестіріліп отырды. АШ-ты Федералды резервтік жйесі (ФРЖ) баса елдерді орталы банктерімен келісім жргізуде 1 троя унциясына 35 доллар болып бекітілген баа бойынша алтынды сатып алуды жне сатуды жзеге асырды.
Валюталы баамдар тіркелген болды. Валюталы атынастар Халыаралы валюталы ормен (ХВ) баыланып отырды. ХВ- міндеттеріне мыналар кірді: валюта баамдарын тратандыру шін несиелер беру, аржы жйесін сауытыру бойынша сыныстар жасау, валюталы паритеттерді баылау. Алтын девиздік жйені пайда болуы мемлекеттерді ішкі экономикалы саясатыны туелсіздігін кшейте тсті.
Алтынды, ХВ- несиелерін пайдалану арылы валюта баамын стап труа болды. Біра, е бастысы тлем балансыны жадайын лтты валюта баамын згерту есебінен ана жасартуа болады. Алтын стандарт бл ралды олданбады. Ал алтын девиздік жйе лтты мемлекетке валюта баамын 10%-ды паритет аралыында згертуге ммкіндік берді.
70-жылдарды басында бреттон-вудты жйе дадарыса шырады. Валюталарды тіркелген айырбас баамдарын стап тру ХВ-а мше-елдерді бірыай экономикалы саясатты жргізіп отыруын талап етті. Алайда бл ммкін болмады. ртрлі елдерде инфляция арыны шарытап мселелер кбейе тсті. Жйені жмыс істеуін амтамасыз ету шін алтынны сынысы жеткіліксіз болды.
Алтын девиздік жйені арама-айшылытары оны жаа валюталы жйеге – басарылатын былмалы валюта баамдары жйесіне ауысу ажеттілігіне алып келді.
3. Басарылатын былмалы валюта баамдары жйесі (Ямайкалы валюталы жйе) (1971 ж.). Жаа валюталы жйеде оны алтынмен байланысы за жзінде жойылды. Ешандай да валютаны алтынды мазмны болмайтын болды жне алтына айырбасталмайтын болды.
Валюта жйесін реформалау долларды резервтік валюта ретінде шеттетуге баытталды. лтты валютаны жымды валютамен ауыстыруды ажеттілігі туындады. азіргі заманы лемде екі жымды валюта орын алып отыр: арнаулы зара арыз ытары (SDR – Special Drawing Right – специальные права заимствования) жне еуропалы валюта бірлігі (еуро).
SDR – бл Халыаралы валюталы ора атысушы елдерді зара есеп айырысуы шін осы ор 1969 жылы йымдастыран материалды формасы жо жымды валюта лшемі. СДР-ды баалау рамында доллар – 42%-дан, батыс еуропалы аша бірліктері (стерлинг фунты, франк, марка, олар азіргі уаытта еуро) – 45%-дан, йена – 13%-дан ралатын валюта «оржыны»1 негізінде жзеге асырылады.
Еуро – бл Экономикалы жне валюталы одаа мше болып саналатын 12 елді жымды валютасы. Еуроны теориялы негіздерін Нобель сыйлыыны иегері, отайлы валюта зонасы лгісін рушы Роберт Манделл болып табылады. Еуроны рекет ету тртібі Еуропалы Одаты Орталы банкімен аныталады. Баса елдерді еуровалюталы одаа осылуы шін біратар шарттарды орындауы ажет. Біріншіден, мемлекеттік бюджет тапшылыы ЖІ-ні 3%-нан аспауы тиіс. Екіншіден, мемлекеттік арыз клемі ЖІ-ні 60%-нан аспауы керек. шіншіден, инфляция дегейі зіні минималды дегейінен тек 1,5% аралыында ана аса алады.
Сонымен, жаа валюталы жйе былмалы валюта баамдарын енгізеді. лтты экономиканы сырты экономикалы байланыстара бейімделуі валюта баамын згерту арылы жріп отырды. Аталмыш валюта жйесінде валюта баамдары нарыты кштер арылы былып ана оймай, мемлекет арылы да олар басарылып отырады.
Сондытанда, валюта баамдарыны тратылыы лтты экономиканы бірлесіп реттеу шараларына жгінуі тиіс. Ал валютаны трасыздыы экономикалы рылымны бзылуыны крінісі болып табылады.
Тлем балансыны рылымы.
Тлем балансы белгілі бір уаыт аралыында шетелдік мемлекеттерге тленген жалпы тлемдер мен шетелдік мемлекеттерден алынан жалпы тлемдер арасындаы айырманы білдіреді. Тлемдерге алтын, тауарлар мен ызметтерді ны, туризмнен келген табыстар мен шыындар, капиталды трлері мен инвестициялар, пайыздарды, дивидендтерді жне несиелерді тлеу жатады. Егер тсімдер тлемдерден асып кетсе, онда тлем балансыны жадайы активті болады немесе тлемдер тсімдерден асып кетсе, онда тлем балансы пассивті болып соында оны тапшылыы орын алады.
Тлем балансыны жадайын валюта баамы анытайды.
Тлем балансыны рылымына келетін болса, ол аымды операциялар балансынан жне капитал озалысы балансынан ралады. Аымды операциялар балансы з кезегінде сауда балансынан, ызметтер балансынан жне трансферттік тлемдер балансынан ралады. Ал капитал озалысы балансы за мерзімдік жне ыса мерзімдік капитал салымдарыны келуі мен кетуін білдіреді.
Тлем балансыны жадайы лтты экономиканы рекет ету сапасыны аса маызды крсеткіші ретінде крінеді. Мемлекет оны жадайын мият адаалап отырады. Шыындарды табыстардан артып кетуі лтты валютаны беделіне нсан келтіріп, оны нсыздандырады. Ел арыза тап болады, кейін оан ызмет крсетіп айтару керек болады. Ал табыстарды шыындардан жйелі трде артып кетуі ел шін олайлы боланымен, ол баса ріптес-елдерді тлем баланстарыны тапшылыына алып келеді.
Егер тлем балансы капиталды шетелден тарту есебінен жасартылса, онда бл болашата біратар келесіз жадайлара алып келуі ммкін (арыз, шетел инвестицияларына табыстарды айтару). Сондытанда, табыстар мен тлемдерді теестіруді е тиімді баыт деп санайды.
Валюта баамы оны ревальвациясы жне девальвациясы арылы тлем балансыны жадайына айтарлытай сер етеді. Оны тмендегі кестеден круге болады. Ревальвация – бл валюта баамыны баса валютаа араанда ктерілуі. Девальвация – бл валюта баамыны баса валютамен салыстыранда тмендеуі.
Кесте 15.1
Ревальвация мен девальвацияны тлем балансыны жадайына сер етуі
Сауда балансына сері Капитал балансына сері Тлем балансына сері
Валютаны ревальвациясы Экспорт
Импорт
орытынды: нашарлайды Экспорт
Импорт
орытынды: нашарлайды Нашарлайды
Валютаны девальвациясы Экспорт
Импорт
орытынды: жасарады Экспорт
Импорт
орытынды: жасарады Жасарады
Егер валютаны ревальвациясы тлем балансын нашарлата-тын болса, онда ол не шін жргізіледі деген зады сра туындайды. Бл мжбрлі шара болып табылады. Ревальвацияны жргізуді ажеттілігі экспорты импортынан асып кеткен елдерде туындайды. Мндай асып кету баса ріптес-елдерде сауда балансы тапшылыыны орын алуын білдіреді.
Валютаны девальвациясын тлем балансыны тапшылыын (импортты экспорттан артып кетуі) кріп отыран елдер жргізуге мжбр болады.
азастанны Дниежзілік сауда йымына кіру мселесі
Дниежзілік сауда йымы (ДС) бастапыда Екінші дниежзілік соыстан кейін тарифтер мен сауда жніндегі Бас келісім (ГАТТ)1 йымы ретінде рылып, кейіннен 1995 жылы з атауын осылай згерткен. азір ДС-ны рамында 153 мемлекет мше болып саналады. ДС-а мше-елдерді лесіне лемдік жиынты сауда айналымыны 95%-ы тиесілі.
ДС зін оан мше-елдер арасындаы зара сауда-экономикалы арым-атынастарды йымдастыру, кеестер мен келіссздер жргізу арылы ерікті трде сауда-сатты рсаттарын беру шін ажетті халыаралы форум ретінде жмыс істейтін йым деп таниды. ДС-а мше-елдер зара сауда тарифтерін жне импортты кеден баждарын ысартуа, тауарлар мен ызметтерді саудалау бойынша операцияларды жзеге асыру кезінде тарифтік емес шектеулерді олданбауа міндетті. Бл іс-рекеттер олара артышылы береді, йткені сауда кедергілерін ысарту тауарлар мен ызметтерді арзандауына жне сол арылы ДС-а атысушы елдер халыны л-ауатын ктеруге жадай жасайды, сонымен атар йымны ережелері инвестициялара деген ол жетімділікті де арттырады. ДС ызметіні негізінде жатан ты идеяларды тартымдылыы, ондаы елдерді халыаралы саудадан тыс кру алаулары соы уаытта, біратар елдерді осы йыма мше болып абылдану кезегінде трандыын наты айатайды. Ол кезекте рине азастан да бар. Ресей болса 2011 жылды аяында осы йыма мше болып лгерді.
азастан азіргі уаытта ДС-а кіру шін екі жаты келіссздерді белсенді трде жргізіп келеді. Келіссздер негізгі трт баыт бойынша жргізіліп жатыр:
1. Тауарлар нарыына жол ашуды келіссздері ДС-а мше-елдермен импортты кеден баждарын шектеуді максималды дегейін анытауды жне малдауды арастырады.
2. ызметтер нарыына ол жеткізу бойынша келіссздер, оларды масаты болып азастанды нарыа ызметтерді шет елдер тарапынан жеткізу шарттарын келісу табылады.
3. Ауыл шаруашылыы бойынша кп жаты арнайы келіссздер. Бл жнінде ауыл шаруашылыын іштей олдау клемін, тарифтік орауды дегейін жне экспортты субсидия-ларды шамасын амтамасыз ету шарттарын арастырады.
4. Жйелі мселелер бойынша келіссздер. Блар арылы ДС-а мше мемлекеттермен валюта жйесі, тлемдер, инвестициялы тртіп, мемлекеттік меншік жне жекешелендіру, баа саясаты, бсекелестік сияты экономикалы саясатты крделі мселелерін шешу арастырылады.
азастан шін ДС-а кіру шыындарды да, пайданы да алып келеді, сондай-а, оны мселесімен атар келешегі де зор болып табылады. лемдік шаруашылыа, соны ішінде ДС ?>