Кнігадрукаванне ў эпоху Асветніцтва

Лекцыя 6. Развіццё кнігадрукавання ў Новы і Найноўшы час

 

Кнігадрукаванне ў 16 ст.

 

У самым пачатку кнігадрукаванне хутчэй было працягам рукапіснага пісьма, чым яго абрынаннем, як мы ацэньваем змены цяпер, калі прайшоў час. Першым клопатам друкара была канкурэнцыя з перапісчыкам, ён імкнуўся зрабіць такія ж выдатныя творы, як і каліграфічныя кнігі. На старонках кніг пакідалася шмат месца для малюнкаў, якія павінны былі выканаць ілюстратары. Пры гэтым друкары імкнуліся як мага дакладней аднавіць старонкі манускрыптаў. Для гэтага прыдумалі вельмі складаныя загалоўныя літары, шмат розных шрыфтоў і знакаў.

 

Джон Дрэйфус пісаў:

“Когда встал вопрос об изготовлении первой напечатанной книги, нужен был такой замысел и такое качество исполнения, которые были не ниже, чем у манускриптов, - а их качество обычно было высоким, чтобы конкурировать с ними. Красота Библии, напечатанной Гуттенбергом, многим обязана великолепию почерка и украшений библий того времени, написанных вручную”.

 

Друкарні пачынаюць хутка пашырацца па ўсёй Еўропе.

 

Мануфактурныя кнігі колькасна і якасна адрозніваліся ад манускрыптаў. За першыя 50 гадоў кнігадрукавання еўрапейцы атрымалі ў сваё распараджэнне больш кніг, чым за дзве тысячы гадоў кніжнага рукапісання. У XVI стагоддзі выпушчана больш 242 тысяч назваў, у XVII стагоддзі - 972 тысячы, у XVIII стагоддзі - каля 2 млн. назваў; тыражы ўзраслі з 200-300 экз. у XV стагоддзі да 1000-1200 у XVII стагоддзі. Хоць паліграфічная тэхніка заставалася мануфактурнай (тэхналагічныя вынаходніцтвы Гутэнберга захаваліся ў друкарнях да канца XVIII стагоддзя) аблічча кнігі змянілася непазнавальна: кнігі, да афармлення якіх прыцягваліся лепшыя мастакі таго часу, сталі сапраўднымі творамі мастацтва. Удасканальваліся тэхналагічныя прыёмы набору, якасць ілюстрацый, тытульных лістоў, вокладкі. З'явіліся кнігавыдавецкія фірмы, якія падтрымлівалі высокія мастацкія і навуковыя стандарты сваёй прадукцыі.

 

 

З пачатку 16 ст. з’яўляюцца цэлыя дынастыі друкароў, да якіх далучаюцца гравёры, адліўшчыкі і тыпографы.

У Венецыі, калысцы Італьянскага Адраджэння, Альд Мануцый імнкуўся аднавіць самую прыгожую графіку з дапамогай літар з металу. Ён прыдумаў шрыфт “антыква”- “антычную літару”, якой карысталіся ў пачатку 16 ст. па ўсёй Еўропе. У памкненні аднавіць абрысы рукапісных літар, Мануцый натнхняўся почыркам Петраркі і стварыў “італіку” – элегантны наклонны курсіў. Пачолі ў трактаце “Пра боскую прапорцыю” канструяваў літары ў суадносінах з прапорцыямі чалавечага цела, якое знаходзілася ў геаметрычных рамках, падобна як на малюнку Леанарда да Вінчы.

 

Пры гэтым таннасць і даступнасць кнігі паступова раслі, што азначала дэмакратызацыю кніжнага рынка.

 

Манускрыпты прызначаліся для чытання ўслых непісьменнай аўдыторыі, друкаваныя кнігі разлічваліся на маўклівае чытанне "пра сябе". Адпаведна змянілася афармленне тэксту: з'явіліся назвы, разбіўка на часткі і часткі, спускі, палі, прабелы паміж словамі, маляўнічыя ілюстрацыі. Змянілася літаратурная мова і стыль выкладу, якія прыстасоўваліся да ўспрымання зрокам, а не слыхам. Кнігу сталі разглядацца не як дапаможнік для вуснай гаворкі, а як непасрэдная крыніца ведаў, што выклікала наступныя змены:

- з'явіліся паняцці арыгінальнасці, каштоўнасці, навізны зместу;

- паўстала аўтарскае права і паняцце "плагіят" (у XVIII стагоддзі);

 

Вялікая праблема кнігадрукавання 16 стагоддзя - кніжнае пірацтва ці контрафакцыя. Першым з гэтай праблемай сутыкнуўся італьянскі выдавец Альд Мануцый. Выдавец укладваў каласальныя сродкі, каб прыцягнуць мастака, замовіць шрыфты, прадумаць ілюстрацыі, а затым хтосьці выкарыстоўваў гэта яго выданне адзін да аднаго, а яшчэ горш у пагоршаным выглядзе, што кампраметавала выдаўца. У Англіі з'явіўся тэрмін капірайт. Цяпер гэта аўтарскае права, вылучнае права карыстацца сваім творам у якасці тавара. Тады ж (у прыватнасці ў Англіі) капірайт разумеўся як права ўласнасці ўладальніка (выдаўца) на рукапіс. Незалежна ад таго, якім шляхам яна да яго патрапіла. Часам гэты рукапіс быў не ідэнтычны аўтарскаму арыгіналу. Гэта тлумачэнне некалькі бліжэй да літаральнага значэння = права копіі. Т.ч. выдавец, які па-пірацку захапіў і паспеў першым зарэгістраваць у гільдыі кнігадрукароў свой тэкст - лічыўся юрыдычна законным уладальнікам рукапісу і ў любым судзе мог выйграць справу ў аўтара. Менавіта таму назіралася найпоўнае бяспраўе ангельскіх паэтаў, пісьменнікаў, пакуль Джон Мільтан не падпісаў першую дамову са сваім выдаўцом

 

-выпрацаваліся літаратурныя жанры і стылі выкладу, нормы літаратурнай мовы;

- утварылася чытацкая масавая сукупнасць, якая складаецца з незнаёмых адзін з адным людзей, што маюць агульныя погляды і інтарэсы (паводле ацэнкі М. А. Барга, доля пісьменных узрасла з 10% у XV стагоддзі да 25% у XVII стагоддзі);

- тыражаваныя ў сотнях асобнікаў кнігі пачалі "жыць сваім жыццём", незалежна ад аўтара ці перапісчыка.

 

Каралеўскі абсалютызм дрэнна спалучаўся з незалежнасцю і вольнасцю думкі тых эрудыраваных спецыялістаў, якія пакінулі латынь, і сталі друкаваць тэксты грэчаскіх класікаў на нацыянальных мовах.

 

Друкаваная кніга з самага пачатку зрабілася прыладай свецкай асветы. Толькі палова інкунабул адносіліся да рэлігійнай тэматыкі (значна менш, чым сярод сярэднявечных манускрыптаў), чвэрць - да мастацкай літаратуры, 10% - да юрыспрудэнцыі, іншыя - да іншых галін ведаў. У XVII стагоддзі не меней 2/3 кніг былі свецкімі па зместу, і гэта тэндэнцыя ўзмацнілася ў "асвечаным" XVIII стагоддзі. Трэба заўважыць, што шматлікія выдаўцы і друкары разглядалі сваю дзейнасць як форму барацьбы з невуцтвам і царкоўным абскурантызмам.

 

Гэты канфлікт прыводзіў да ахвяраў. Так, ліёнскі друкар Эцьен Доле быў спалены на вогнішчы ў Парыжы ў 1546 г. за публікацыі Рабле і найперш “Кіраўніцтва хрысціянскага воіна” Эразма Ротэрдамскага”, што выклікала гучныя пратэсты з боку інквізіцыі.

 

З XVI стагоддзя спачатку царкоўныя, а затым і свецкія ўлады пачалі разлютаваную барацьбу з ерэтычным вальнадумствам. У 1564 г. Ватыкан выдаў "Індэкс забароненых кніг", які, увесь час папаўняючыся, дзейнічаў аж да XX стагоддзя; была мабілізавана інквізіцыя. Нядобранадзейныя кнігі канфіскоўвалі з бібліятэк, кніжных крам і публічна аддавалі спаленню. Часам разам з кнігамі спальвалі іх аўтараў і выдаўцоў (успомнім Джардана Бруна). Цэнзура, судовыя пераследы, варварскае знішчэнне літаратуры і іншыя акты камунікацыйнага гвалту сталі нязменнымі спадарожнікамі кніжнай культуры з XVI стагоддзя да XX стагоддзя.

 

Адносіны кнігадрукавання і свецкіх уладаў таксама былі супярэчлівымі.

 

У 1535 г. Францыскам I была накладзеная панічная забарона на друкаванне якіх б там ні было кніг у яго каралеўстве - пад пагрозай смяротнага пакарання смерцю праз павешанне! Прычына самай гэтай забароны і таго, што яе немагчыма было правесці ў жыццё, складалася ў тым, што да гэтага часу ўсходнія межы яго дзяржавы былі акружаны кольцам пратэстанцкіх дзяржаў і гарадоў, якія выраблялі масавы паток кантрабанднай друкаванай прадукцыі.

Каралі і ўлады новага часу сталі выкарыстоўваць друк і для прапаганды сваіх ідэй і прыцягнення прыхільнікаў: Генрых VIII і яго прэм'ер-міністр Томас Кромвель выдавалі памфлеты у падтрымку англіканскай царквы; Рышэлье звяртаўся да паслуг перыядычнага друку.

 

У канцы 16 ст., калі Контррэфармацыя і інквізіцыя ўзялі верх, і сталі пераследавацца новыя ідэі, пратэстанцкая Галандыя стала “зямлёй абетаванай” для кнігі, тыпаграфій і друкароў.

Галандыя стала цэнтрам літаратуры, забароненай у іншых частках Еўропы.

 

Менавіта тут быў уведзены ў масавы зварот маленькі кніжны фармат, які прыдумаў яшчэ ў Венецыі Мануцый. Так нарадзілася кішэнная кніга.

 

Кнігадрукаванне ў эпоху Асветніцтва

У часы асветніцтва з’явіўся новы погляд на свет, адпаведна, змяніліся і патрабаванні да кнігадрукавання.

 

Пра выспяванне кніжнай культуры сведчыць зараджэнне слоўнікава-даведнікавай справы. Калі бібліяграфічны паказальнік ёсць "кніга пра вядомыя кнігі", то энцыклапедыя (даведнік, слоўнік) - гэта "кніга пра тое, што мы ведаем". У XVII і XVIII стагоддзях у Англіі і ў Францыі публікуецца цэлы шэраг слоўнікаў, лексіконаў, энцыклапедый, якія карыстаюцца шырокім попытам. Вышэйшым дасягненнем, адной з духоўных вяршыняў "стагоддзя Асветы" - XVIII стагоддзя, бясспрэчна, з'яўляецца знакамітая "Энцыклапедыя, ці тлумачальны слоўнік навук, мастацтваў і рамёстваў". Сямнаццацітомная Энцыклапедыя, якая ўключала 60 тысяч артыкулаў, была падрыхтавана і выпушчана ў свет ў 1751-1766 гг. Ажыццявіць у вельмі неспрыяльных умовах гэта каласальнае па аб'ёме выданне стала магчымым толькі дзякуючы невычэрпнай энергіі, таленту, дзіўнай працаздольнасці і арганізатарскім здольнасцям Дэні Дзідро (1713-1784), з пачатку і да канца які заставаўся галоўным ідэйным натхніцелем і выканаўцам усёй справы. Вядомая гістарычная роля Энцыклапедыі Д. Дзідро ў ідэалагічнай падрыхтоўцы Вялікай французскай рэвалюцыі 1789-1794 гг.

 

“Энцыклапедыя” Дзідро і Аламбера імкнулася не паказаць гірлянды і фрызы, а тэхнічныя табліцы. Галоўнай мэтай кнігі стала не ўпрыгожанне, а тлумачэнне. У 18 ст. інтарэс да кнігі змяніўся. Чытач ужо імкнуўся не атрымаць задавальненне ад кнігі, як аматар, колькі атрымаць інфармацыю. Каб лягчэй атрымаць інфармацыю, трэба было найперш зручна чытаць. Менавіта гэтай задачай пераняліся кнігадрукары эпохі Асветніцтва, пераняўшы новы стыль мыслення. З’яўляюцца новыя шрыфты, простыя і лёгка зразумелыя.

 

Наступны вялікі гістарычны этап — Французская рэвалюцыя — з пункту гледжання сродкаў камунікацыі павінен быў развівацца ў тым жа напрамку. У цэнтры новых каштоўнасцей, якія прапагандаваліся рэвалюцыянерамі, было абвяшчэнне суверэнітэту народа. Ён дазволіў, з аднаго боку, зрабіць "нацыю" агульнапрынятым аб'ектам новага культу, а з другога, вызначыць месца чалавечай асобы як суверэннай і адказнай істоты. Гэтае новае тэрытарыяльнае вызначэнне і раздзяленне прыватнай і грамадскай прасторы зрабіла сацыяльную камунікацыю неабходнай у якасці адзінага сродку, які дазваляў злучаць прыватныя прасторы асоб. Такое глыбокае ўзрушэнне сістэмы каштоўнасцей, услед за якім пасля рэвалюцыі з'явіліся ліберальныя дактрыны, што заваявалі англасаксонскі свет, мела для камунікацыі і яе сродкаў непрадказальныя наступствы.

Паколькі цяпер сацыяльная камунікацыя разглядалася як мост, што злучае прыватных асоб то яна павінна была мець і такую ж ступень свабоды, як і прыватная асоба. Адмена цэнзуры на пісьмовыя творы, свабода прэсы і думкі азначалі, што тое, што злучала людзей паміж сабой, надалей павінна было быць свабодным ад усякіх абмежаванняў, як і самі людзі. Да сацыяльнай камунікацыі прымянялася тое ж правіла, што і пры вызначэнні межаў прыватнай прасторы, і якое ў сціслай форме перадаецца славутым лозунгам рэвалюцыянераў: "Свабода індывідуума канчаецца там, дзе пачынаецца свабода іншых".

Новая свабода індывідуума-грамадзяніна мела на ўвазе выбар, і ім была інфармацыя. Такім чынам, доступ да сацыяльнай камунікацыі стаў асноватворнай неабходнасцю для новай дэмакратыі. Атрыманне інфармацыі перастала быць проста правам, за якое змагаліся народы, а ператварылася ў рэвалюцыйны абавязак, ухіляцца ад якога ў пэўныя перыяды было нядобра. Напрыклад, палітычная неадукаванасць у перыяд Тэрору хутка ператварала асобу ў аб'ектыўнага саюзніка Рэакцыі.

Рэвалюцыйнаму перыяду адпавядае беспрэцэндэнтная мабілізацыя ўсіх сродкаў камунікацыі, хоць сапраўдных тэхнічных навінак у гэтай галіне не з'явілася. Роля, якую адыгрывалі ў рэвалюцыйным працэсе брашуры, кнігі і газеты, вядомая, але трэба падкрэсліць уплыў, які мелі аратары і прамовы, калі трэба было мабілізаваць і заахвоціць людзей. У гэтых умовах не былі выпадковымі пастаянныя спасылкі пры стварэнні рэспубліканскай міфалогіі на Рым і яго каштоўнасці. На малюнках таго часу часта паказаны рэвалюцыянеры, якія прамаўляюць перад натоўпам, і гэтыя сцэны паўсталі ў свядомасці народа трывалымі сімваламі дэмакратыі. Ніякіх тэхнічных новаўвядзенняў у галіне камунікацыі не з'явілася, але былі ператвораны ў сродкі камунікацыі для выкарыстання ў рэспубліканскім духу традыцыйныя спосабы выразу. Пэльрэн заснаваў у

1790 г. фабрыку ў Эпіналі, якая выпускала гравюры, што выклікалі антыклерыкальныя настроі і ўслаўлялі адданасць нацыі і ўсе рэвалюцыйныя каштоўнасці. Справе рэвалюцыі служылі таксама прэса і тэатр. Нават вопратку выкарыстоўвалі ў якасці простага і непасрэднага сродку для таго, каб выказаць сваю думку і разам з тым паспрабаваць дабіцца яе прыняцця, напрыклад: фрыгійскі каўпак, кукарда, рэвалюцыйная уніформа і сістэматычнае выкарыстанне трох колераў сталі звычайнымі формамі сацыяльнай камунікацыі.

 

Кнігадрукаванне ў ХІХ ст.

 

Характэрная для XIX ст. індустрыялізацыя, што суправаджалася беспрэцэдэнтным развіццём тэхнікі ва ўсіх сферах, павінна была стварыць матэрыяльную базу росквіту сродкаў камунікацыі, асабліва пісьмовых, дзякуючы прагрэсу, дасягнутаму ў развіцці друку і тэлеграфа.

 

XIX стагоддзе - час трыўмфу капіталізму ў Заходняй Еўропе, які суправаджаўся трыма важнымі для сацыяльнай камунікацыі з'явамі:

- дзякуючы індустрыялізацыі матэрыяльнай вытворчасці, рэзка павялічваюцца вытворчыя магутнасці і прадукцыйнасць працы;

- адбываецца станаўленне нацый - шматмільённых паліэтнічных супольнасцяў, якія патрабуюць сродкаў кансалідацыі;

- узрастае адукаванасць і асвечанасць гарадскога насельніцтва, што прад'яўляе ўзрослы попыт на культурныя забаўкі, веды, інфармацыю. Войны і рэвалюцыі XX стагоддзя ператварылі сродкі масавай камунікацыі ў сродак кіравання народнымі масамі.

 

У першай палове XIX стагоддзя адбылася, можна сказаць, прамысловая рэвалюцыя ў паліграфіі. Кнігадрукаванне ўключае тры паліграфічных працэсы: выраб друкаванай формы, друкаванне тыражу, выкананне брашуравальна-пераплетных прац. Мануфактурная друкарня грунтуецца на ручной працы друкара, які выкарыстоўвае друкаваны станок, усталёўку для адліўкі літар, уласны спрыт і майстэрства. Індустрыяльная вытворчасць заснавана на механізаванні ўсіх паліграфічных працэсаў, зводзячы да мінімуму ўдзел у іх друкарскіх працаўнікоў. У гэтым складаецца прынцыповае адрозненне індустрыяльнага кнігадрукавання ад мануфактурнага.

 

Багаты ўраджай тэхнічных вынаходніцтваў змяніў гісторыю пісьменнасці. Да 1783 г., ручны прэс, які практычна заставаўся нязменным з часоў Гутэнберга, не мог выдрукаваць больш за 300 лістоў у дзень. У гэтым годзе французскі друкар Дзідо стварыў металічны прэс, які дазваляў між іншага і друкаваць кнігі вялікага фармата. Адначасова пачалося вытворчасць паперы ў вялікіх рулонах.

 

Наступны этап 1807 г. – друкарская машына з паравым рухавіком.

У пачатку 19 века Фрыдрых Кёніг механізаваў друкарскі станок. Ён працаваў паводле прынцыпу ручнога, але яго прадукцыйнасць была ўжо не 150, а 400 адбіткаў у гадзіну.

У 1812 г. друкарскі станок ўдасканалены, друк па прынцыпу “плоскасць на плоскасць” быў заменены прынцыпам “цыліндрам на плоскасць”. Першая такая машына была ўсталяваная ў Англіі немцам Кёнігам.

 

Праз некалькі гадоў быў атрыманы патэнт на плоскадрукавальную машыну з цыліндрам, які прыціскаў паперу да формы. Зараз ужо прадукцыйнасць 800 адбіткаў у гадзіну (друкарня лонданскай Таймс). Фарба наносілася кручэннем валіка і пазыка былі яшчэ некалькі ўдасканаленняў і яшчэ праз некалькі гадоў разам з Бауэром ён адкрыў першы ў свеце завод паліграфічнага машынабудавання. Гэты завод існуе і цяпер - Кеніг-Бауэр.

 

У 1819 г. было аўтаматызавана нанясенне фарбы з дапамогай ролікаў.

 

Поўнай перамогай друкарскай справы ў ХІХ ст. стала стварэнне ратацыйнай машыны, якая складалася з цыліндрычных элементаў. Першая сучасная друкарская машына, пабудаваная ў Філадэльфіі ў 1846 г., друкавала 95 000 экзэмпляраў у гадзіну. З часу 300 экзэмпляраў, якія друкаваліся за дзень з дапамогай ручнога прэса, мінула толькі тры чвэрці стагоддзя.

Курс на паскарэнне хуткасці кнігадрукавання, які быў распачаты ратацыйнай машынай, быў працягнуты вынаходніцтвам лінатыпа. Да 1872 г. тыпографы выбіралі літары ў касах, складалі з іх радкі, якія размяшчалі на наборнай досцы, потым сцягвалі іх у формы пры дапамозе вяровачак і драўляных дошчачак. Пасля таго, як тэкст быў надрукаваны, літары трэба было зноў вярнуць у касы.

 

Набор тэкста ішоў з хуткасцю 1200-1500 знакаў у гадзіну.

Са з’яўленнем лінатыпа (строкоотливная наборная машина) хуткасць набора вырастае да 6000-9000 тысячаў знакаў у гадзіну. Прынцып працы лінатыпа выглядае наступным чынам – наборшчык ударае на клавішы, набіраючы тэкст. З адмысловай крамы (металічнай матрыцы) літары ўстаюць на вярстатку (ужо не ручная, а частка машыны). Калі радок набраны, ён заліваецца расплаўленым металам і атрымліваецца суцэльнаметалічны радок гатовы ўжо да друку.

 

Развіццё каляровага друка было паскорана машынай для двубаковага друку, якая друкавала з абодвух бакоў ліста рознымі клішэ і рознай фарбай.

 

Паралельна ішло тэхнічнае пераўзбраенне папераробнай вытворчасці. У 1799 г. француз Луі Рабер пабудаваў першую папераробную машыну; у 60-е гг. навучыліся рабіць якасную паперу з драўніны, што значна патанніла вытворчасць і пашырыла яго маштабы. З'явілася яшчэ адна галіна прамысловасці - цэлюлозна-папяровая.

 

Змены былі рэвалюцыйнымі. Праз пяць стагоддзяў пасля свайго вынаходніцтва Гутэнберг быў бы моцна здзіўлены, што газеты, часопісы і камерцыйныя выданні звялі ролю кнігі да сціплай часткі ў вялізным аб’ёме друкаванай прадукцыі.

 

Такім чынам у першай палове XIX стагоддзі склаліся матэрыяльна-тэхнічныя магчымасці для інтэнсіфікацыі кніжнай вытворчасці. Імкліва ўзрастае і выпуск кніг. Напрыклад, у Англіі напачатку стагоддзя выпускалася каля 300 назваў кніг у год; 1828 г. - 1242 кнігі; 1857 г. - 5218 кніг; 1897 г. - 7516 кніг; 1914 г. - 1537 кніг (рост за стагоддзе ў 35 раз!). У ЗША тэмпы яшчэ вышэй: там выпуск кніг узрос са 120 назваў у 1823 г. да 13470 назваў у 1910 г., т. е. больш за ў 100 раз!

 

Індустрыяльная кніжнасць - перыяд завяршэння камерцыялізацыі і прафесіяналізацыі сацыяльна-камунікацыйных інстытутаў. Заняткі літаратурай і журналістыкай аж да 30-х гадоў XX стагоддзя лічыліся аматарскім "служэннем музам", высакародным “бессребренничеством”. А. С. Пушкін пісаў у адным са сваіх лістоў: "Литература стала у нас всего около 20 лет значительной отраслью промышленности. До сих пор она рассматривалась только как занятие изящное и аристократическое... Никто не думал извлекать других плодов из своих произведений, кроме успеха в обществе, авторы сами поощряли перепечатывание и искали в нем удовлетворение тщеславия". Вялікі рускі паэт стаў першым у Расіі прафесійным літаратарам. Свае сумневы і аргументы за і супраць ён яшчэ ў верасні 1824 г. выказаў у знакамітай "Гутарцы кнігапрадаўца з паэтам", які з'явіўся ў друку ў якасці прадмовы да першай часткі "Яўгена Анегіна". У ролі кнігапрадаўца тут выступае вядомы кнігавыдавец і кнігагандляр А. Ф. Смірдзін (1795-1857), які ўпершыню ў рускай літаратуры стаў плаціць аўтарскі ганарар. Так, Пушкіну ён плаціў па 10 рублёў за кожны вершаваны радок, за "Барыса Гадунова" заплаціў 10 тыс. рублёў, за "Яўгена Анегіна" - 12 тыс. рублёў.

У другой палове XIX стагоддзя літаратары і мастакі ўсё больш ператвараюцца ў службоўцаў па найму, падобна іншым спецыялістам. Ва ўмовах масавай камунікацыі залежнасць "вольных мастакоў" ад грашовага мяшка выявілася ў поўнай меры. Адгэтуль - трагічная тэма прададзенага за грошы таленту, якая была па-прароцку прадказана М. В. Гогалем у яго "Партрэце".

Знакамі станаўлення нацыі з'яўляюцца не толькі нацыянальныя мовы, але і такія праявы сталасці кніжнай культуры, як фармаванне нацыянальных бібліятэк і нацыянальнай бібліяграфіі. Нацыянальныя бібліятэкі - найбуйныя кнігасховішчы краіны, якія здзяйсняюць вычарпальны збор і вечнае захоўванне айчынных твораў пісьменнасці і друку; такім чынам яны сімвалізуюць дасягненні нацыянальнай культуры.

Храналагічна першай бібліятэкай нацыянальнай добрай якасці лічыцца Нацыянальная бібліятэка Францыі, заснаваная падчас Вялікай французскай рэвалюцыі (1789 г.) на базе нацыяналізаванай каралеўскай бібліятэкі. Найбуйнымі нацыянальнымі бібліятэкамі лічацца: утвораная ў 1792 г. Брытанская бібліятэка (раней - Бібліятэка Брытанскага музея, заснаванага ў 1753 г.); Нямецкая дзяржаўная бібліятэка, якая вядзе сваю гісторыю з 1661 г. і Нямецкая бібліятэка (Дойтче Бюхерай), створаная ў 1912 г. у Лейпцызе; Нацыянальная бібліятэка Італіі, заснаваная ў 1747 г. у Фларэнцыі; Нацыянальная іспанская бібліятэка (1712г.); у якасці нацыянальнай бібліятэкі ЗША выступае Бібліятэка Кангрэса, заснаваная ў 1800 г. у выглядзе ўрадавай бібліятэкі.

Нацыянальныя бібліятэкі ўзначальваюць бібліятэчныя сеткі сваіх краін. Яны размяшчаюць шматмільённымі фондамі айчыннай і замежнай літаратуры, з'яўляюцца цэнтрамі кнігаабмену, каталагізацыі, міжнароднага абанемента, ажыццяўляюць міжнароднае супрацоўніцтва.

Нацыянальная бібліяграфія таксама служыць нацыянальным знакам. У напалеонаўскай Францыі, у кайзераўскай Нямеччыне і ў царскай Расіі XIX стагоддзі бібліяграфічны ўлік айчыннай кніжнай прадукцыі ажыццяўляўся дзяржаўнымі ведамствамі з мэтай цэнзурнага кантролю. Іншым бокам, зацікаўленай і аператыўнай і поўнай бібліяграфічнай інфармацыі аб надрукаваных выданнях, апынуліся кнігагандляры, якія арганізоўвалі свае бібліяграфічныя выданні. Пры гэтым знакавая і культурна-гістарычная функцыі нацыянальнай бібліяграфіі, натуральна, выпадалі з выгляду. Заснаваныя нацыянальныя бібліятэкі часта бралі на сябе абавязку бібліяграфічнага цэнтра нацыянальнага значэння, але гэты клопат не быў для іх галоўнай і вызначальнай задачай.