Жалпы мыс туралы тсініктеме

Дние жзінде 70-тен астам тсті металл балытылады. Оларды 14 сала ндіреді. Оларды барлыы осылып тсті металлургияны райды. Тсті металдарды кп блігі аз уаыттан бері ана пайдаланыла бастады. ылыми-техникалы революцияны нтижесінде олар кеінен олданыса тсті. Реактивті шатар, арыш кемелерін, атом реакторларын жасау шін ерекше асиеттері бар, млдем жаа конструкциялы мателиалдарды ажет етті. Ондай асиеттер тек тсті металдарда ана бар. орасын, никель жне алайы жемірілуге (коррозия), титан ыстыа тзімді келеді, ал кміс, мыс жне алюминий жоары электр ткзгіштігімен ерекшелінеді. Сондытан, оларды олдану аясы те ауымды: медициналы аспаптар мен материалдардан бастап крделі электроника мен ядролы техника осы металдардан жасалады жне р металл «з ксібін тапан». Адамдар металдарды ішінде алашы болып мысты рудадан тез еритін, оай блінетін боландытан ерте кезден олдана бастаан. Ескі замандарда негізінен алайы мен мыс осындысы нтижесінде ола алынып, ару-жара дайындалан. Бл адамзат тарихында ола дуірі ретінде белгілі. Мысты латынша Cuprum атауы Кипр аралына байланысты онда бізді заманымыза дейінгі ІІ мыжылдыта мыс рудниктері олданылып балытылан. Страбон жазбаларында мыс Эбвей жеріндегі Халкида аласыны атымен Халкос деп аталан. Осы сзден ескі грек тілінде мыстан жне оладан жасалан заттар, сталы ндіріс, сталы заттар мен ймалар атаулары шыан. Мысты екінші латыншы атауы AES (санскр, ayas, гот тілінде air, неміс тілінде err, аылшынша ore) руда немесе рудник дегенді білдіреді. Еуропа тілдеріні нді-герман теориясында олданылып, орысты «медь»(полякша miedr, чех тілінде – med) ескі немісше smida (металл) жне shmied (ста, аылшынша smith) сздерінен шыарады.рине, бл сздерді тбірлеріні туыстыына дау жо, біра та бл екі сзде гректі рудник, копь деген сзінен бір-біріне байланыссыз трде шыан. Осы сздерден басада туыс атаулар шыан – медаль-медальон(французша medaile). Орысты ескі жазбаларында мыс жне мыстан жасалан деген сздер кездеседі. Алхимиктар мысты Венера (Venus) деп атаан. азастанда да мндай атаулар ерте заманннан бар. Оларды атауларын ерте кезде мір срген ата-бабаларымыз ойан, жне де осы кнге дейін сол аттарын сатап алан. Мысалы: Мыстау, Мыстбе, Жезді таы баса сол сиятылар. Кптеген тсті металдардан сапасы жнінен бастапы материалдардан да асып тсетін орытпалар жасалады. Мысты алайымен (ола), мырышпен (жез), никельмен (мельхиор), алюминиймен (дюралюминий) орытпалары брыннан олданылып келсе, ал берилий оласы ТР дуірінде пайда болды.

 

• Мыс пайланылатын орындар те кп. Атап тетін болса

• Электротехникада мыс - зіндік те тмен кедергілік асиетіне сйкес (кмістен кейін) мыс, электротехникада кшті кабельдер де басада трде олданылады. Мыс сымдары энергия сатайтын орамдарда жне кшті трансформаторларда олданылады. Бл шін металл те таза болуы тиіс оспалар электрткізгіштігін тмендетіп жібереді, мысалы, мысты рамында 0,2 % алюминий болан жадайда электрткізгіштігі 10 %-а тмендейді.

• Мысты таы бір асиеті – те жоары дрежедегіжылу ткізгіштігі. Бл асиетіне сйкес жылу блінетін, жылу беретін жерлерде олданады. Блара суыту радиоторлары, кондиционерлер жне жылу радиоторлары жатады.

• те жоары механикалы мытылыына сонымен бірге механикалы деуге тез келетініне сйкес дгелек мыс бырлары сйытар мен газдарды тасымалдауа су бырларыны ішкі системаларында жылыту жйелерін газбен жабдытау, кондиционер рылыларында, суыту агрегаттарында пайдаланылады. Кптеген елдерде мыс бырлары осы жадайлар шін е негізгі болып табылады. Франция, лыбритания жне Австрияда имараттарды газбен амтамасыз ету шін. АШ, лыбритания, Швеция, Гонконгта сумен амтамасыз ету шін, лыбритания мен Швецияда жылыту шін олданылады.

• Мыс сонымен бірге архитектурада олданылады. имараттарды тбелері мен мадайшаларына мыстан жасалан аылтырларды пайдалану 100-150 жыла дейін жетеді.

• Жаын уаыттарда медицинада мысты бактерицитті асиетін пайдалану болжануда. Аурухана ішілік бактерияны таситын: есіктер, есік тталары, су бырлары, абат аралы орандар, керуетті бастары, столды беттері - барлы заттар ай жерге адам олы тиеді.Жне де:

• Ежелгі адамдар мысты тиын жасау шін олданан.

• Мыстан арулар, ралдар жне безендіру заттарын жасауа болады.

• Мыс кшті, жылуды жасы ткізетін жне тот басуа траты металл боландытан,тама істеу табаларын жасауда олданылан.

• Мыс электр уаты ндірісінде кнделікті ттынуда электр схемалары мен ткізгіштерін жасауда олданылады.

• Музыкалы аспаптар мен мсіндер жасауда олданылады.

• Мыс тот басуа траты жне жылуды жасы ткізетін боландытан, су жргізу жйелерінде жне жылыту ралдарын жасауда олданылады.

 

• Техниканы кптеген облыстарында мыс осылан ймалар кеінен олданылады. Оны ішінде е тараан трлері жоарыда аталан ола мен латунь бар. Екі ймада кптеген материалдарды негізгі аты болып айтылады. рамына мырыш пен алайыдан баса никель, висмут жне баса да металдар олданылуы ммкін. Мысалы, 16-18 асырда артилерияны о-дрісіні рамына мына негізгі ш металл кірген – мыс, алайы, мырыш. ару даярлау даярланан уаыты мен жеріне байланысты рамы згертіліп отыран. Бізді кезімізде скери нерксіпте латунь гильза жасауа пайдаланылады. Машина детальдарын жасау шін мысты мырышпен, алайымен, алюминиймен жне басада металдарды ймаларыны беріктігі шін олданылады.(мысалы, 30-40 кгс/мм2 ймада жне 25-29 кгс/мм2 та*а мыста). Мыс ймаларына (берилий жне алюминий оласынан баса) термиялылы деу жргізілмейді, оларды механикалы асиеттерімен за тозбастыы химиялы рамымен жне оны оспа рылысына сер етуімен аныталады. Мыс ймаларыны атадыы рыштан тмен. Мыс ймаларыны негізгі ерекшелігі тмен йкелу коэффициентіне иелігі. Сонымен бірге кптеген ймаларды жоары ткізгіштігімен жне электрткізгіштігіні коррозияа мытылыымен трлі орталарда олданылуына жол ашады. йкеліс коэффициентіні шамасы барлы мыс ймаларында бірдей. Біра механикалы асиетімен тозуа шыдамдылыы жне ртрлі ортада коррозияа шырауы ймаларды рамы мен рылысына байланысты. атадыы екі фазалы ймаларда иілгіштігі бір фазалы ймалардан жоарыра. Мыстыникель ймалары аша жасауда (тиын жасауда) олданылады, жне де «адмиралтиалы» ймаларда, кеме жасауда кеінен олданылады. Себебі теіз суыны коррозиясына шыдамдылыына байланысты олданылады.

Мыс сонымен бірге атты заттарды да рамына кіреді. Блар – айнау температурасы 590-880 °С бойынша металдармен жасы кірігу асиетіне байланысты ртрлі металдан жасалан мыты оспаларда пайдаланылады, сіресе, ртекті металдарды рамында быр арматурасынан бастап ракеталы двигательдерге дейін.

• азастанда мыс рудасыны аса бай орлары бар. Мысты мтастарды е ірі кен орны Жезазган. Жезазан кен орны ТМД бойынша бірінші, дние жзінде екінші орында. азастан мыс ндіру жаынан дние жзінде жетінші орын алады. німні 92%-ы шет елге шыарылады.

• Мысты кен орындарыны ірілері оырат, Бозшакл. Блардаы мыс ашы діспен азылып алынады, біра рудада металл млшері аз.