ЫСҚА ТАРИХИ МАҒЛҰМАТ
Жан ауруларына алғашқы түсініктер беру әдетте Гиппократ есімімен байланысты. Оның берген түсініктемелері қарапайым материалистік сипатта болды. Атақты ежелгі грек дәрігері былай деп санады, адам денесіндегі барлық аурулар, басты төрт сұйықтың: қанның, сілекейдің, қара және сары өттің тепе-теңдігінің ауытқуынан болады. Гипократ еңбектерінен жан ауруларының тұқым қуалап берілуі туралы мағлұматттарды табуға болады.
Адамның психикалық қызметінің нормасы және патологиясын анықтауға бақытталған әрекеттерді философтардың еңбектерінен де көруге болады.
Платон, адамның барлық психикалық қызметі адамның басында болады деп тұжырымдады. Аристотель «О памяти и воспоминаниях» кітабында мынадай жағдайларды баяндады: Адамдар жалған бейнелерді «шындық ретінде қабылдады», дертті қорқыныштар жағдайларын «патологиялық адамжегіштікке» санады. Келесі ғасырлар жан аурулары туралы ешқандай жаңалықтар әкелмеді. Тек 300 жылдан кейін рим азаматы Авл Корнелий Цельс психикалық аурулар жөнінде қысқаша, жүйелі ілім ашты. Цельс дәрігер де, философ та болған емес, ол тек өзінің өмір сүру кезеңінде барлық бағытта барынша толық энциклопедияны жасауымен белгілі болды. Медицина бөлімінде Цельс психикалық ауытқулар классификациясын жүргізді. Ақылдан адасу 3 түрге бөлінді: френит- психикалық жеңіл қозудан бастап күшті тітіркенгіштік жағдайына жететін жедел басталатын қызба; меланхолия – жай басталатын бірінші жағдаймен салыстырғанда ұзақ жүретін, қайғымен көрінетін және қара өттің жайылуына байланысты туындайтын жағдай; бұл жағдайда адамды ақыл ойы мен қабылдау сезімі алдайды.
Цельс бұл ауруларды емдеу жөнінде құстыратын дәрілер, аштық, ауруды ұрып соғуды, байлауда ұстауды ұсынды. Рим империясының күйреуі және феодализмнің дамуы кезінде ғылым мент философияның дамуы өте баяулап қалды, тіпті тоқтап қалды. Ғылымда дін мен сенімнің ықпалы ауқымды болды және психиатрия да оның ықпалынан тыс қалмады.
Егер орта ғасырлар психиатрияның салыстырмалы түрде дамуымен бейнеленсе, ал XIV ғасырдың аяғынан бастап, XVII ғасырдың басына дейін діннің күшіне енген қатыгездік кезеңі болды.
Ұлы географиялық ашылулар кезеңі басталғаннан кейін шіркеудің беделі бірден төмендеп кетті. Психиатриялық көмек алғашта психикалық ауруларды қоғамнан бөлектеумен ғана шектелді. XVIII ғасырда психикалық ауруларға арналған мемлекеттік пансионат құрылды. Пансионаттарды аурухана деп атауға болмайтын еді. Ол өте қатаң, тіпті түрме тәртібін сақтаған ерекше орын еді. Науқастар ешқандай ем қабылдаған жоқ, нашар тамақ берілді, лас және салқын жерде отырды, оның үстіне бақылаушылардан жүйелі түрде таяқ жеп отырды. Психиатрия ғылым ретінде дамығанымен, іс жүзінде жаны күйзелгендерге ешқандай көмек көрсетілген жоқ. Кейбір дәрігерлер мен оқымыстылардың психикалық ауруларға арналған пансионаттардағы патшалық құрған тәртіпті әшкерелегенімен ұлы француз көтерілісіне дейін іс жүзінде жағдай өзгерген жоқ.
Францияның бірінші үкіметінің нұсқауымен 1891 жылы психикалық аурулармен айналысатын комиссия құрылды. 1792 жылы комиссияның рекомендациясымен Бисетр ауруханасына (сол кезеңдегі Франциядағы аса ірі ерлерге арналған психиатриялық аурухана) бас дәрігер болып Филипп Пинель тағайындалды. Бисетрде Пинель жаны күйзелгендерге тұтқындар есебінде емес емдеу орнының пациенттері ретінде қарауға тырысты. Оның бұйрығымен әуелі Бисетрде, артынан Сальпетриерде (әйелдер психиатриялық ауруханасы) аурулардан шынжыр алынып тасталды. Пинель жаны ауыратындарды емдеудің тұтас методикасын жасап шығарды. Осы методикалар және басқа да медицинаның теориялық сұрақтары Пинельдің атақты «жан дерті жөніндегі трактат» деген кітабында жарық көрді.
Англияда жаны ауыратындардың жағдайында айтарлықтай өзгерістер XIX ғасырдың 40-50 жылдарында ғана болды. Аурулар жағдайының жақсаруының инициаторы Джон Конолли болды және кей тұстарда ол Пинельден де асып түсті. Пиннель бұғауды алып тастады, бірақ көнбіс көйлектерді (смирительные рубашки) қалдырды, ал Конолли оларды доғарды, ешқандай ығыстырмау принципін қойды.
Психиатрияны оқыту мәселесі медицинаның басқа пәндерімен салыстарғанда үлкен кідіріспен шешілді. Психиатрияның университеттерде міндетті пән ретінде оқытылуына қол жеткізуге бір ғасырға жуық уақыт кетті. Психиатрияны міндетті пән ретінде елемей келген бұл ұзақ жылдар сол кезде психиатрияны арнайы оқыту болмады дегенді білдірмейді.
Мыстандарды аулау және оларды отқа жағумен (олардың арасында жан дертімен ауыратындар көп болды) есте қалған орта ғасыр кезеңінде дәрігерлердің психиатриямен таныс болуға мүмкіндіктері болды. Ол кезде Салерн мектебі (Италия) атақты болды. Салерн мектебінде психиатрияны атақты Константин Африканский оқытты, ол «меланхолия туралы» трактаттың авторы. Бірақ, психиатрияны оқытудың арнайы жүйелі бастамасы деп XVIII ғасырдың соңын айтуға болады.
Психиатрияны арнайы және жүйелі оқытудың мұндай алғашқы тәжірибесі Солтүстік Бонифация госпиталінің директоры медицина академиясының профессоры флоренциялық Винченцо Киаруджи есімімен байланысты. Ол өзінің психикалық ауруларға арналған ауруханасында науқастарды физикалық ығыстыру тәсілін қолданбады, бұл сол уақыттағы прогрессивті қадам болатын. Ол психикалық аурулар туралы дәрістер оқыды және ол дәрігерлер мен кіші және орта медицина персоналдарын оқытуға үлкен көңіл бөлді.
Шамамен осы кезеңге ағылшын психиатры, Глазго профессоры Уильям Келленнің қызмет ету кезеңі сәйкес келді. Оның көптеген ізбасарлары болды. Ол психиатрия оқулығын жазып шығарды. Дәрігер-психиатрларды оқытудың аналогты мектептері Францияда ашылды. Сальпетриер психиатриялық ауруханасының қарамағындағы мектеп Еуропада ерекше танымал болды. Мектепті Ф.Пинель ашты. Ізінен онда оның шәкірті Ж.Эскираль жұмыс жасады. Оның дәрістер, науқастар демонстрациясы көп ұзамай Франциядан тыс жерлерге де кеңінен таралды және Сальпетриер ауруханасын психиатриялық ойлаудың Еуропалық орталығына айналдырды.
Психикалық сауаттылықтың таралуында XIX ғасырдың басында кезеңмен шыға бастаған арнайы ғылыми журналдар және оқулықтар мен нұсқаулардың маңызы зор болды. Олардың ішінен В. Гризингердің психиатриялық оқулығы ерекше аталып көрсетіледі. Психиатриялық тәжірибе кеңейіп, тәжірибелі мамандардың қажеттілігі өсті. Психиатриялық ауруханалардың жанындағы мектептер психиатрлардың қажетті мөлшерін дайындауға жағдайы болмады, сол кезде психиатрияны оқытудың ескі әдістері уақыт талабына сай емес деп танылып, оны өзгерту туралы мәселе өткір қойылды. Сол кезеңнен психиатрия басқа медицина салаларымен бірге университеттік қабырғаларда оқытыла бастады. Бұл жүйенің алғашқы инициаторларының бірі неміс психиатры Зольбриг 1861 ж. бастап Баварияда психиатрияның медицина курсының міндетті пәні ретінде оқытылуына қол жеткізді. Осылайша психиатрия жоғарғы оқу орнында басқа пәндермен қатар орын алды. Осындай жолмен психиатрия жүз жыл ішінде жеке психиатрлар оқытатын пән дәрежесінен медициналық оқу орнындағы міндетті пән деңгейіне дейін көтерілді.
Психиатрияның дамуында Мюнхен клиникасының қосқан үлесі ерекше. Мюнхен клиникасын 1903 ж. Э.Крепелин ашты. Көрнекті клиницисттің арқасында клиника Эскироль заманындағы Сальпетриердегідей үлкен атаққа ие болды. Мюнхен клиникасында білім жетілдіру курсы ашылды, оған түсу кез келген дәрігер-психиатр үшін үлкен абырой болып есптелді. Бұл дипломы бар және клиникалық тәжірибесі бар мамандарға білім берудің аса жоғарғы деңгейі болды. Бұл курстар қазіргі кездегі дәрігер квалификациясын жетілдіру институты сияқты еді.
Рессейдегі психиатриялық көмек дамуының ерте кезеңі батыс елдерінен айрықша болды. Психикалық аурулар ереже бойынша монастырьларда ұсталынды. Рессейде Батыс Европадағыдай қудалау болған жоқ. Сондықтан психиатрия тарихының көрнекті зерттеушісі Ю.В.Каннабах Рессейде меланхоликтер, шизофрениктер және параноиктер қудаланбағанын, мыстанға теңеліп отқа жағылмағанын жазды. XVIII ғасырдың басында Рессейдің бірқатар қалаларында психиатриялық ірі ауруханалар салына бастады. Ондай ауруханалардың бірі Мәскеулік Преображенск әйелдер психиатриялық ауруханасы болды (1809). Бұл ауруханалар тек психиатрия зерттеу орталығы ғана емес, сонымен бірге болашақ психиатрларға теория мен тәжірбиені оқыту мектебі болды.
Психиатрияны жеке университеттерде оқыту өткен жүзжылдықтың 30-40 жылдарында басталды.
Мәскеу университетінде психиатрия курсын профессор Х.Г.Бунге оқытты, Петербург медико-хирургиялық академиясында профессор П.А.Бутковский оқытты. П.А.Бутковский «Жан аурулары» деген бірінші орыс оқулығының авторы болды. Дегенмен, психиатрия медицина білімінде міндетті пән болған жоқ.
Земство реформасынан кейін психиатриялық көмектің дамуының жаңа мүмкіндіктері пайда болды. Земстволар ескі психиатриялық ауруханаларды жөнге келтірді және жаңаларын салды. Психиатриялық ауруханалар қаладан тыс салынды және жер көлемі үлкен болды. Земство психиатрлары П.И.Якоби, В.И.Яковенко, П.П.Кащенко т.б. психиатриялық көмектің дамуына көп үлес қосты.
С.С.Корсаков психикалық ауруларды тәрбиелеуде және оларға рухани жақындауды тәжірбиеге енгізуде үлкен роль атқарды. Психиатриялық ауруханалар жетіспеді. Сонымен қатар, психиатриялық койкалар ретсіз бөлінді. Ресейдің Европалық бөлігінің ірі қалалары психиатриялық койкалармен жақсы жабдықталды, ал орта Азия, Сібір, Закавказье аудандарында психиатриялық стационарлар іс жүзінде болған жоқ.
Психиатрияны міндетті сабақ ретінде оқыту Ресейде 1867ж басталды. Петербургтегі әскери-медициналық академияда психикалық ауруларға арналған клиника ашылды. Оны орыстың тұңғыш психиатрия профессоры И.М. Балинский басқарды. Ол клиника қабырғасында емдеу жұмыстарымен қатар, кең көлемде оқытушылық қызмет атқарды. 1871ж. И.М.Балинскийдің орнына клиниканы 1893ж. дейін басқарған И.Г.Мержевский келді. Осы уақыт аралығында И.Г. Мержевский 50-ге жуық дәрігер-психиатр дайындады
Олардың 11-і профессор-оқытушы дәрежесіне көтерілді. И.Г.Мержевскийдің басшылығымен жиырма алты диссертация және 150 ғылыми еңбек жазылды. Бұл орыс психиатриясының жаңа ғана дамып келе жатқан кезі болатын. И.Г.Мержевскийдің клиникасы сол кезде орыс ғылымының және тәжірбиесінің негізгі қайнар көзі болатын. М.Г.Мержевский өлімінен кейін кафедраны В.М.Бехтерев басқарды. Ол неврология мен психиатрияның дамуына және өзінің объективті психология жасау туралы идеясының іске асуында ғылыми тұрғыдан да ұйымдастыру тарапынан да көп еңбек сіңірді. Обьективті психология кейін рефлексология деген атақ алды. Оның орнын өзінің шәкірті В.Л.Осипов басты. Ол клиникалық психиатрияны құруға үлкен үлес қосты.
XIX ғасырдың аяғы отандық психиатрияның қарқынды дамуымен ерекшеленді. Қазан университетінде психиатрияны оқыту 1866 жылы ақ басталған болатын. 1885 жылы В.М.Бехтерев психиатрия профессоры болып тағайындалды.
Мәскеу университетінің медицина факультетінің жеке патология және терапия курсынан, психиатрия мен невропатология бөлініп шықты, және оларды оқыту профессор А.Я.Кожевниковке тапсырылды. Ол соңынан Мәскеулік неврология мектебінің негізін салушы даңқына ие болды. Бірақ психиатрияны оқытудың қиындықтары да болды. Университетте психиатриялық клиника болған жоқ, сондықтан да психикалық ауруларды клиникалық демонстрациялау сирек болатын. Психиатриялық клиника ашылды. Психиатрия кафедрасын және клиникасын басқару С.С.Корсаковқа тапсырылды.
