Психотропты препараттардың терапиялық тиімділік шегі
Психотропты препараттардың көп түрлілігіне қарамастан олар 5 топқа топтастырылады: нейролептиктер, антидепрессантар, транквилизаторлар, психостимуляторлар мен психодизлептиктер. Сонымен қатар, нормотимиктер мен ноотроптарды жеке топқа бөледі. Аталған топ препараттарын ажырату 1969 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ғылыми тобы ұсынған жүйеге сәйкес келеді.
Нейролептиктер. Нейролептиктік препараттар психотропты заттардың негізгі тобын құрайды. Оған фенотиазин туындылары, раувольфин (резерпин және т.б.) препараттары, бутирофенон туындылары (галоперидол, триседил), тиоксантендер (хлорпротиксен) тағы да басқа қосылыстар жатады. Фенотиазин қатарындағы препараттарды оның алифатикалық туындылары (аминазин, тизерцин, терален), фенотиазиннің пиперазиндік туындылары (этаперазин, френолон), пиперидиндік туындылары (неулептил т.б.) біріктіреді.
Нейролептиктер әсерінің ең маңызды нәтижесі антипсихотикалық эффект болып табылады. Бұл эффект қозу, мазасыздық жағдайын, эмоциональды күйзелісті басу және таңдамалы түрде - сандырақ, галлюцинация, кататониялық және психоздың т.б. көріністерін әсерімен көрінетін препараттың жалпы седативті әсері арқылы қол жеткізіледі. Фенотиазиннің алифатикалық туындыларының седативті әсері өте күшті, сондықтан олар орталықтық-босаңсытушы нейролептиктер деген атау алды.
Аминазин мен тизерцин қабылдаған науқастарға әлсіреу, тежелу, кейде аффективті блокада дәрежесіне дейін жететін талпыныстардың төмендеуі, ұйқышылдық тән. Фенотиазиннің алифатикалық туындыларының бұл қасиеттері психикалық науқастар қозуын басуда жоғары эффект береді. Тизерцин депрессивті науқастардың қозуын тежеуде артықшылық көрсетеді, өйткені препараттың өзі депрессия шақырмайды және оны күшейтпейді. Қорқыныш сезімін басуда тизерцин сияқты, бірақ жұмсағырақ терален препараты әсер етеді. Бұл препараттар ұйқысыздық, абстиненция жағдайында алкогольді мотивацияны басу үшін және құсуға қарсы, ауру сезіміне қарсы қолданылады.
Бұл аталған әсерлер эффектін басқа да нейролептиктік препараттардан табуға болады. Олар алифатикалық туындылармен салыстырғанда үнемі әртүрлі дәрежедегі белсендендіруші әсер көрсетеді. Бұл әсер әсіресе терапияның бастапқы сатысында және аз мөлшермен қолданылса айқынырақ көрініс береді. Галоперидол, стелазин, триседил, мажептил қабылдаған науқастарда бастапқы кезеңде кейде жағдайдың өткірленуі байқалады, ол мазасыздық пен үрейдің күшеюімен көрінеді, бұл кезде препараттың антипсихотикалық әсері көрініп үлгермей, ынталандырушы әсері басым болады. Мажептил мен триседил сияқты препараттарды қабылдағанда науқастар белсенділігі тітіркенгіштікпен және эксплозивті реакциямен көрінеді. Жағдай емге аминазинді қосқанда тұрақтанады.
Нейролептиктермен курстық емдеу олардың негізгі қасиеттерін ескере отырып жүргізіледі. Фенотиазиннің алифатикалық туындыларының орталықтық-босаңсыту әсері болғандықтан, оларды күшті қозу жағдайындағы науқастарға тағайындаған дұрыс; ступор, апато-абулиялық жағдайдағы науқастарға оның әсері жоқ. Шизофренияның қарапайым формасымен науқастарға аминазинді тек уақытша, симптоматикалық ем ретінде ғана тағайындайды. Кейін басқа препараттарға көшу қажет. Егер нейролептиктерді антипсихотикалық әсерлерінің күші бойынша салыстырса, онда препараттар қатары былай орналасар еді: аминазин – трифтазин – галоперидол – триседил – мажептил. Антипсихотикалық әсері бойынша аталған аминазиннен мажептилге дейінгі препараттар жалпы және таңдамалы белсенділіктері бойынша өсе түседі.
Антидепрессантар.Бұл топқа моноаминоксидазаның ингибиторлары (нуредал, инджопан), әртүрлі химиялық заттардың үшциклдық туындылары (имипрамин, тримепрамин, анафранил, фторацизин, азафен, триптизол, нортриптилин,, амитриптилин), тетрациклдық препараттар (лудиомил, пиразидол, инказан), бензепин туындылары (новерил, инсидон) жатады. Антидепрессанттардың психотропты белсенділік спектрі олардың негізгі қасиеттерінің қосылысы арқылы құралады: тимоаналептикалық әсері (антидепрессанттық әсері), ынталандырушы және седативті әсерлері. Тимоаналептикалық әсері депрессивті симптоматиканың редукциясымен көрініс береді: мұңды көңіл-күй, депрессивті сандырақ, психикалық анестезия, және де депрессияның соматикалық көріністерінің – іш қату, тәбет төмендеуі. Антидепрессанттардың ынталандырушы эффекті тежелудің азаюы, сергектіктің пайда болуы, әрекетке талпыныстың пайда болуы арқылы көрінсе, седативті әсері – үрей, мазасыздық, қорқыныш азаюымен, ұйқының реттелуімен көрінеді.
Антидепрессанттардың аталған қасиеттері сандық жағынан әр препаратта әртүрлі дәрежеде байқалады, осылайша препараттың психотропты белсенділігінің индивидуальды профилі туады. Моноаминоксидаза ингибиторлары (МАО) деңгейі бойынша антидепрессивті эффектке жақын үлкен ынталандырушы әсер көрсетеді; бұл кезде седативті компонент өте төмен дәрежеде болады. Нәтижесінде МАО ингибиторлары үрейлі-депрессивті бұзылыстары бар науқастарда үрей және ажитацияны күшейтеді, депрессивті-параноидты синдром кезінде сандырақты симптоматиканы ауырлатады, маниакальды-депрессивті психозбен науқастардың депрессия фазасынан маниакальды фазаға ауысуына ықпал етеді, бірақ тежелген және апатиялық депрессиямен, субдепрессивті жағдайдағы науқастарға тиімді әсер етеді. МАО ингибиторлары асқындырған бұзылыстар кезінде амитриптилин тағайындаған дұрыс. Бұл препараттың тимоаналептикалық (антипсихотикалық) әсері күшті, айқын седативті және үрейге қарсы әсері, әлсіз ынталандырушы әсері бар. Амитриптилинмен туыстас триптизол, айқынырақ нортриптилин препараттарының ынталандырушы қасиеттері айқынырақ. Айқын тимоаналептикалық әсердің жеңіл седативті және әлсіз ынталандырушы әсермен бірге жүруі төтциклды антидепрессанттар – лудиомил және пиразидолға тән. Бұл препараттардың тепе-тең әсері олардың көрсетілім шеңберін кеңейтеді. Пиразидолдың холинолитикалық әсер көрсетпегендіктен (ол әсер үшциклды препараттарға тән) оны қолдану шеңбері одан әрі кеңейе түседі, нәтижесінде ол қуық және ішек атониясымен, қуық асты безі гипертрофиясымен, глаукомамен, жүректің ишемиялық ауруымен, гипертониялық аурумен науқастардың жағдайын нашарлатпайды.
Антидепрессанттардың ынталандырушы қасиеттерінің төмендеу тәртібі мынадай: МАО ингибиторлары – дезипрамин – нортриптилин – имипрамин (мелипрамин, тофранил) – новерил – траусабун – амитриптилин – тримепрамин – хлорпротиксен – тизерцин. Ал седативті әсері осыған кері тәртіппен орналасады; седативті әсер хлорпротиксенде (тизерцин әсерімен қатар дерлік), тимепраминде айқынырақ, триптизолда едәуір төмен, протриптилинде, нортриптилинде, дезипраминде және МАО ингибиторларында анықталмайды.
Транквилизаторлар. Бұл топқа әртүрлі химиялық препараттар жатады: бензодиазепин туындылары (элениум, седуксен, тазепам, рудотель, феназепам және т.б.), пропандиол карбаматтары (мепротан), дифенилметан туындылары (амизил), тағы да басқа химиялық қосылыстар. Транквилизаторлармен терапия шекаралы психикалық патологияны құрайтын бұзылыстардың кең диапазонында тиімділік көрсетеді. Бұл препараттардың әсер ету саласы психиканың шамадан тыс және диссоцирленген реакциясы, стресстік ситуациялардың психопатологиялық салдары, әртүрлі тұлғалық декомпенсациялар, тұлғаның аномальды дамуы және де бастапқы және қалдық психотикалық симптоматика, басқаша айтқанда шеткі шекарасы бір жағынан нормамен, екінші жағынан айқын психотикалық күймен шектелген жағдайлар болып табылады. Транквилизаторлар әсерінің бірнеше негізгі түрлері анықталды: транквилизаторлық, седативті, ұйықтатын, тырысуға қарсы (антипароксизмальды), миорелаксациялық, белсендендіруші. әсерлерінің ішінен транквилизаторлық әсер басымдылық көрсетеді, ол тынышталумен, стресстік жағдайларға төзімділіктің жоғарылауымен, конфликтілі ситуацияларда адаптацияның жақсаруымен көрінеді. Ағзаға ұзақ уақыт бойы транквилизаторларды енгізсе, седативті, антипароксизмальды және миорелаксациялық әсерлерге толеранттылық дамуы байқалады, бірақ транквилизаторлық эффектке әдеттену болмайды.
Транквилизаторлар транквилизаторлық әсерінің күші және басқа эффекттері бойынша ерекшеленеді. Ең белсенді әсер көрсететіндері – феназепам, лоразепам, олардың транквилизаторлық және седативті әсері антипсихотикалық дәрежеге дейін жетеді; әсерінің басқа да эффекттері айтарлықтай айқын. Күші бойынша бұл препараттардан тазепам, элениум, рудотель және басқа препараттар төмен түседі. Триоксазиннің миорелаксациялық әсері жоқ, белсендендіру әсері күштірек, сондықтан ол күндізгі тыныштандыратын зат ретінде қолданылады. Грандаксиннің белсендендіруші әсерінің күштілігі соншалық, ол өзі қозу мен ұйқысыздық шақыруға қабілетті; осыған байланысты кейбір авторлар оны психоэнергетикалық препараттарға жатқызады. Нитразепамның ұйықтату әсері күшті болса, клоназепамның – тырысуға қарсы әсері басым.
Транквилизаторларды тағайындаудың басты көрсеткіші невротикалық және невроздар шеңберінде өтетін астениялық, диссомниялық, обсессивті-фобиялық, ипохондриялық, истериялық, үрейлі-депрессивті жағдайлар, психопатиялар, реактивті жағдайлар, циклотимия, баяу ағымды шизофрения немесе шизофрениялық ремиссия, бас миының органикалық зақымданулары сияқты невроз тәріздес бұзылыстардың кең шеңбері болып табылады. Шизофрениямен науқастардағы психотикалық үрейлі синдромдар кезінде транквилизаторларды жеке дәрілік зат ретінде немесе нейролептиктермен және антидепрессантармен бірлестіріп қолданады. Сонымен бірге транквилизаторларды дисфориялық бұзылыстары бар эпилипсиямен науқастарда және алкоголизммен науқастардағы абстиненцияның психикалық және соматовегетативті көріністерін басуға тағайындалады. Транквилизаторлардың вегетативті-тұрақтандырушы және антипароксизмальды әсері жүрек ритмі бұзылған (жыбырлағыш аритмия), климактерикалық бұзылыстармен, гипоталамикалық криздермен науқастарда пайдалы болып табылады.
Психостимуляторлар. Ынталандырушы әсері бар препараттар өзінің химиялық құрылымы бойынша әртекті. Психиатриялық тәжірибеде оларды қолдану шектеулі, өйткені психикалық бұзылыстардың негізінде жүйке жасушалары қызметінің күшеюі емес, керісінше, олардың әлсіреуі жатыр. Психостимуляторларды қабылдау астенизациямен бірге жүретін құбылыстарын аластатады: шаршау сезімі, әлсіздік, гиподинамия, ұйқы және демалыс кезіндегі тершілдік. Психостимуляторлар әсері нәтижесінде күш ағыны, моторлы белсенділіктің көтерілуі, интеллектуальды үрдістердің жеңілдеуі, кейде эйфория көрінеді. Психикалық науқастарда бұл препараттарды қолданудан біраз уақыттан соң, кейде бірден продуктивті психопатологиялық симптоматика (сандырақ, галлюцинация) өршуі байқалады, үрей, мазасыздық, тітіркенгіштік, ұйқы бұзылысының ауырлауы бақыланады. Ең жиі қолданылатын түрі ретінде ноотропил (пирацетам), сиднокарб, энцефабол, кофеин, женьшень, лимонникті атауға болады. Психостимуляторларды нарколепсия, энурез, жиі нейролептиктермен ұзақ емдеу нәтижесіндегі адинамияға қарсы, соматикалық, церебральды-органикалық және басқа да себептерден туындаған невроз және невроз тәрізді жағдаймен науқастардағы гипостения құбылыстарын жоюда, шизофрениямен науқастарда апатиялық постпроцессуальды жағдайларда және терапияға резистенттілікпен монотонды ағымдағы симптоматиканы ыдыратуға қолданылады. Бұл препараттар интеллектуалды-мнестикалық төмендеуі бар егде жастағы адамдардар реабилитациясы үшін тиімді.
Психофармакологиялық терапияның жанама әсері мен асқынулары әрқашан кездеседі. Жанама әсер препарат әсерінің негізгі механизмінің көрінісі, ал асқынулары – жанама әсерлердің жайсыз салдары. Мысалы, аминазиннің адренолитикалық әсері бар. Егер осы әсері мида ретикулярлы формация деңгейінде өтсе, онда импульсацияның бір бөлігі тежеліп, науқас тыныштанады (негізгі психофармакологиялық эффекті, егер ол қантамыр деңгейінде болса - ортостатикалық құбылыс дамиды (жанама фамакологиялық әсері). Бұл кезде науқас құлап, бас-ми жарақатын алуы мүмкін (асқынуы). Жанама әсерлер мен асқынулар соматикалық, неврологиялық және психикалық болуы мүмкін.
Соматикалық жанама әсер ретінде ауыз қуысы мен мұрындағы құрғауды, әсіресе нейролептиктермен емдеудің бастапқы сатысында мүшелердің қанмен қамтамасыз етілуінің жеткіліксіздігіне компенсаторлы реакция ретіндегі ортостатикалық коллапс, артериальды гипотония, тахикардия және т.б. атауға болады (бұлар аминазин және тизерцинмен емдегенде айқын көрініс береді). Аталған құбылыстардың барлығы дәрі мөлшерін азайтқан кезде төмендейді. Жиі сұйықтық қабылдау (бір-екі жұтым), ауызды және мұрын кілегей қабықтарын шабдалы не зәйтүн майымен жалату, ауызды сумен шаю ұсынылады. Ортостатикалық құбылыстар кезінде кофеин, кордиаминді енгізіп, төсектен тұрғызбайды. МАО ингибиторлары немесе басқа антидепрессантарды мөлшерден көп қабылдаған кезде артериальды қысым көтеріліп, жүректің жиі соғуы, бас айналу байқалады. Антидепресантарды қабылдауды тоқтатып, 2-3 күн төсектік тәртіп, тәулігіне 25-50 мг аминазин инъекциясы, витаминді терапия жүргізілуі керек. Психотропты дәрілер асқазан-ішек жүйесіне де кері әсер етіп, гастрит, энтерит, колит, тәбеттің бұзылуы, гингивит, стоматит байқалады. Бұл аталғандар аллергиялық негізде дамуы мүмкін. Егер аллергиялық немесе токсико-аллергиялық гепатит байқалса, психофармакологиялық терапияны тоқтату керек. Аллергиялық реакциялар терідегі бөртпелер (есекжем, дерматит, экзема және т.б.), ісінулер, артриттер түрінде көрініс береді. Барлық аллергиялық реакциялар дәрігердің қатаң бақылауын талап етеді. Фенотиазиннің алифатикалық туындыларын тағайындағанда тромбоздарға бейімділік байқалады, ал нейролептиктермен, антидепрессанттармен ұзақ уақыт емдеу қандағы өзгерістерге әкеледі: анемия, лейкопения, агранулоцитоз, тромбоцитопения. Мұндай патология емге салыстырмалы немесе абсолютті қарсы көрсеткіш болып табылады. Эндокринді өзгерістер (менструальды цикл, либидо өзгерісі, аменорея, гинекомастия, лакторея), көру мүшелері тарапынан өзгерістер (аминазин немесе тизерцинді ұзақ қолданғанда миоз, мидриаз, аккомодация бұзылысы, мүйізді қабат пигментациясы, тиоризадинмен емдегенде ретинопатия) болуы мүмкін.
Неврологиялық жанама әсерлер экстрапирамидалық құбылыстарға байланысты. Бұл гипокинетикалық, гиперкинетикалық немесе дискинетикалық бұзылыстар болуы мүмкін. Гипокинетикалық бұзылыстар паркинсонизм құбылыстарымен байланысты және бұлшық ет ригидтілігімен, сіресумен, қимылдың баяулауымен көрінеді. Науқастардың бет-бейнесі маска тәріздес, көз жыпылықтауы сирек, көзі кеңінен ашылған, қарашықтары тарылған, саливация жоғары, беті майланған,; тремор, қуыршақ жүрісі бақыланады. Гиперкинез бүкіл дененің бұлшық еттерін немесе жеке бұлшық ет топтарын, мысалы, тіл, мойын, көз айналысындағы және т.б. қамтуы мүмкін. Акатизиялар – бір орында отыра алмау жиі байқалады. Дискинезия моторлы криздермен жүреді (экситомоторлы криздер, торсионды спазм және т.б.). экстрапирамидалық бұзылыстар кезінде негізгі емді корректорларды –антипаркинсондық заттарды, ноотроптарды бірге тағайындаумен жүргізеді; криздер кезінде кофеин, В тобы витаминдері, седуксен инъекциясы тағайындалады.
Психикалық жанама әсерлер психотропты дәрі-дәрімектердің көп мөлшерін қолданғанда пайда болады. Нейролептиктермен емдеу барысында нейролептикалық депрессия жиі байқалады. Дәрінің мөлшерін азайту, ноотроптар мен антидепресанттарды тағайындау науқас жағдайын жеңілдетеді. Ынталандырушы антидепрессанттарды, әсіресе МАО ингибиторларын қолдану кезінде депрессия жағдайынан маниакальды күйге ауысу орын алады, сондықтан нейролептиктер немесе литий препараттарын тағайындау қажет болады. Нейролептиктерді антидепрессанттармен, стимуляторлармен және антипаркинсондық дәрілермен (барлығын үлкен дозада) біріктіруде дәрілік делирий дамиды. Емдеуді тоқтатып, дезинтоксикациялық терапия өткізу қажет; транквилизаторлар тағайындау көрсетілген.
Психодизлептиктер (басқаша айтқанда психотомиметикалық заттар, галлюциногендер). Оған лизергин қышқылының диэтиламиді – ЛҚД (ЛСД), мескалин, псилоцибин және т.б. жатады. Дәрілер ғылыми мақсатта, психотикалық жағдайлардың моделін жасау үшін қолданылады, науқастарды емдеуге пайдаланылмайды.
Литий тұздары. Көбінесе литий карбонаты, кейде оксибутират және т.б. қолданылады. Негізгі көрсетілімдері – маниакальды қозуды басу, және маниакальды-депрессивті психозбен науқастардағы аффективті және шизоаффективті ұстамалардың профилактикасында, рекуррентті немесе тон тәрізді шизофрениямен науқастарда қолданылады. Литий тұздары басқа ем түрлері нәтижесіз болған кезде эффект береді. Науқас қанының сарысуындағы литий құрамына бақылау жүргізген жағдайда тәулігіне 0,3-2 г болуы керек. Литий концентрациясы 1 мэкв/л жеткенде, бірақ 1,6 мэкв/л жоғары болмағанда ем тиімді болады. Ем ұзақ уақыт жүргізілуі қажет – айлар, жылдарға созылады. Жоғары шөлдегіштік және тремор – препараттың шамадан тыс қабылданғанының алғашқы клиникалық белгілері.