Наркомониялар мен токсикоманиялар
Наркоманиялар мен токсикоманиялар – психоактивті заттарды, оның ішінде наркотикалық заттарды шектен тыс қолдану нәтижесінде пайда болатын созылмалы интоксикациялық аурулар. Олар осы заттарға патологиялық әуестікпен, психикалық және физикалық тәуелділікпен, нейротропты заттардың дозасын оларға толеранттылықтың жоғарылауымен байланысты біртіндеп көтерумен, және де тұлға деградациясына нақты тенденциямен психикалық бұзылыстардың пайда болуымен сипатталады.
Наркоманиялар мен токсикоманиялар негізінде психикалық және физикалық тәуелділік түзілуін қамтамасыз ететін нейрохимиялық үрдістерге психоактивті заттардың әсеріне ұқсас патогенетикалық механизмдер жатыр. Сонымен қатар бұл аурулар арасында клиникалық және заңды аспектілер тарапынан ерекшеліктер бар.
Наркоманияларға наркотикалық заттар тізіміне енгізілген дәрілік немесе басқа заттарды шектен тыс қолдану нәтижесінде пайда болатын аурулар жатады. Токсикоманиялар – наркотикалық заттар тізіміне енгізілмеген дәрілік немесе басқа заттарды шектен тыс қолдануға байланысты туындайтын аурулар. Бірақ мұндай заттарды шектен тыс қолдану ауқымды мөлшерге жетсе, бұл дәрілер немесе заттар наркотиктер тізіміне енгізіледі және оның нәтижесінде дамыған ауру наркомания ретінде квалификацияланады.
Наркомания тарихы мыңжылдықтарды өткерді және біздің цивилизацияның алғашқы ескерткіштері бойынша бізге танымал. Өркендеген технология және тазартылған белсенді наркотикалық препараттарға қол жеткізу арқасында наркотикалық және басқа да психоактивті заттарды шектен тыс пайдаланудың зиянды саладыры анықталуда.
20 ғасырдың басынан бастап опий препараттарын шектен тыс қолдану тарала бастады, ол кезде оны қолдану едәуір шектеулі сипатта еді. Кейіннен кокаинизм тарала бастады. БҰҰ өз қызметінің алғашқы жылдарында наркотиктер класын анықтады және олардың өндірілуіне және таралуына халықаралық бақылау енгізді. БҰҰ әрбір препаратты патологиялық әдеттену шақыру мүмкіндігіне қарай бағалауға ұсыныс жасады. Қазіргі уақытта ондаған заттар наркотикалық тәуелділік шақыра алады.
«Наркотикалық зат» ұғымын талдаудың үш аспектін ажыратады: медициналық, әлеуметтік және заңды. Осы үш критерий болған жағдайда ғана зат заңды аспектіде «наркотикалық зат» деп танылады.
Медициналық көзқарас бойынша заттың орталық жүйке жүйесіне арнайы әсері (седативті, ынталандырушы және т.б.) ол затты медициналық емес мақсатта қолдануға себеп болса наркотикалық зат болып есептеледі.
Әлеуметтік аспектіде затты медициналық емес мақсатта қолдану әлеуметтік маңыздылықтағы масштабқа ие болғанда наркотикалық зат болып саналады.
Заңды көзқарас бойынша жоғарыда көрсетілген критерияларға сүйеніп, сәйкес жауапты инстанция (денсаулық сақтау министрі) затты наркотикалық деп танып, наркотикалық заттар тізіміне енгізгенде зат наркотикалық деп танылады.
Наркотикалық заттарды бірнеше топқа біріктіруге болады: опий және оның препараттары (омнопон, пантопон), опий алкалоидтары және дериваттары (морфин, кодеин), морфин тәрізді әсері бар синтетикалық препараттар (промедол және т.б.). Осы топқа көкнәр сабағынан және басынан қолда жасалған препараттар және сора (конопля) препараттары (гашиш, анаша, план, және т.б), ОЖЖ-ң стимуляторлары (фенамин, центедрин және т.б), кокаин, галлюциогендер, ұйықтататын препараттар (ноксирон) жатады.
«Наркомания» диагнозын қою үшін аурудың клиникалық белгілері болуы керек: наркотикалық заттарды үнемі қолдану, толеранттылықтың айқын өсуі, түзілген психикалық тәуелділік және т.б.
Наркотикалық заттарды жоғарыда аталған белгілердің дамымауымен медициналық емес мақсатта қолдану жағдайында (әлі дерт түзілмегенде) «наркотикалық препараттарды шектен тыс қолдану» диагнозын қойған дұрыс. Осыған байланысты медициналық мекемелерде есепке тіркеледі: бір жағдайда - диспансерлік есепке, екінші бір жағдайларда - профилактикалық бақылауға алынады.
АҚШ-ғы (ХХ ғасырдың басында) әйгілі героинді шектен тыс қолдану, Канадада кодеинді (30 жылдарда), Жапонияда амфетаминді, Скандинавияда (40 жылдары) барбитураттарды шектен тыс қолданудың тұтанысынан кейін наркоманиялар ауру ретінде қарастырыла бастады.
Наркоманияның әлеуметтік маңызы өте зор, себебі ол қоғамға аса ауыр негативті әсер тигізеді, халық арасында тез тарауға бейім және халық денсаулығына залалды әсер көрсетеді.
Наркомания патогонезі өте күрделі және әлі толық зерттелмеген. Наркомания патогенезі жөніндегі қазіргі мәліметтер психоактивті заттардың созылмалы әсерінен болатын мидың патологиясы мен гомеостаз бұзылыстарына негізделеді. Ауру патогенезіндегі басты рөл нейрогуморальды бұзылыстарға және нейромедиаторлар мен рецепторлар функциясының өзгерістеріне беріледі.