АЗАҚ БАС СӘЛЕТ -ҚҰРЫЛЫС АКАДЕМИЯСЫ. Қазақстанның әлеуметтік, экономикалық дамуының кезеңдендіруді бағалау тұрғысынан барлық
| Пән: Экономикалық теория негіздері | |
| 2 кредит | |
| Тәжірибе № 8: Қоғам дамуын кезеңдерге бөліп анықтаудағы негізгі ғылыми көзқарастар |
Қазақстанның әлеуметтік, экономикалық дамуының кезеңдендіруді бағалау тұрғысынан барлық теорияларды екі негізгі топқа бөліп қарастырамыз.
1. Тарихи процестердің бірлігін адамзаттық прогресті әлеуметтік экономикалық дамудың жалпы заңдылықтарын мойындамайтын теориялар жатады.
2. Осы процестердің белгілі бір прогресифті заңдылықтарын мойындайтын теориялар жатады.
Индетерминистік –тұжырымдарға адамзат тарихы заңды процес ретінде емес әпқайсысының жеке жолы бар, яғни қатар тіршілік ететін, туатын, өлетін мәдени-тарихи типтер локальды мәдениеттер немесе мәдени үлкен жүйелер жиынтығы ретінде көрсетіледі.
Детерминистік – тарихи процестердің детерминистік тұжырымдары адамзат қоғамының прогресивті дамуын таниды.
Демографиялық детерминизм – адамзат дамуы тарихын халық өсуімен түсіндірудің жекеленген қадамдары. Ежелгі және орта ғасырда пайда болды.
Географиялық детерминизм - тұжырымдарында адам мен табиғаттың өзара әрекеті бір жақты, адамзат қоғамының қоршаған ортаға тәуелділігіне қараай қарастырылады.
Технологиялық детерминизм – ҒТР әсерінен технологиялық прогресті абсолюттендіретін теория жиі пайда болып кең танымал болды.
1960 жылы американың экономисті Уолт Уитмен Ростолдың «Экономикалық өсу кезеңдері» атты кітабы жарық көрді.
Дәстүрлі қоғам- бұл жерде Ростол өндірушілердің үш ширегінен артығы азық-түлік өндірумен айналысуы тән болды деді.
Өрлеудің өтпелі кезең-. Бұл кезеңде үш өнеркәсіптік емес сферада елеулі өзгерістер жүреді: ауыл шаруашылығында көлік пен сыртқы саудада.
Өрлеу – уақыттың салыстырмалы шағын ғана аралығын, бір, екі онжылдықты қамтиды. Осы кезде капитал салу қарқыны өседі, сонымен қатар халық басына шаққандағы өнімді шығару да елеулі өседі. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына жаңа техниканы енгізу басталады.
Кәмілетке қозғалу- бұл кезеңді Ростол техникалық прогрестің ұзақ кезеңі ретінде суреттейді.
Жоғары жаппай тұтыну заманы – бұл кезеңде ұсыныстан сұранысқа, өндірістен тұтынуға жылжу іске асырылады.
Өмір сапасын іздеу кезеңі –бұл кезеңде бірінші орынға адамның рухани дамуы шығарылады.
Келесі ойшыл Том Стоунер өзінің «Ақпараттық байлық» , «Индустриядан кейінгі экономикалық профил» атты кітабтарында адамзат дамуындағы үш сапалы бөлімді бөліп көрсетеді: аграрлық, индустриялық және ақпараттық. У.Ростолға қарағанда Т.Стоунер қоғам дамуында бір емес, екі революцияны бөліп қарастырады. Сонымен қатар өндірістік күштер дамуындағы салалық кезеңдерді экономика мен саясаттағы революциямен байланыстырады.
XIX –ғасырдың аяғы XX-ғасырдың басында институтцианализм – адам қоғамының дамуының өндірістік қатынастар мен ерекшеленуін мойындамамайтын және жылжушы күштер ретінде психо-биологиялық, әлеуметтік-құқықтық мемлекеттік және басқа институттар сияқты экономикалық емес факторларды танитын ағын пайда болды.
Институтцианолистер тұжыпымдамасы үшін талдаудың бірқатар маңызды буындарын бағаламау тән. Оның ішінде Витт Фогельде өндіріс тәсілінің өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар сияқты құрастырушы элементін талдау түсіп қалып отырады.
Қоғам дамуының өркениет теориясы – тарихи процестердің үздіксіздігіне көңіл аударуға, оның өзара байланысы мен мұрагерлік көрсетуге адамның материалдық және рухани байлығын мәдениетті баспалдақтарын олардың бірлігінде бөліп көрсетуге негізделген. Өркениетті жүйелердің бірнеше жіктелімін бөліп көрсетуге болады.
1-жіктелім. Қоғамның индустриялық дамуы баспалдақтарына сай келеді. Оның түрлері: индустриялыққа дейін (дәстүрлі), индустриялық (экономикалық), индустриялықтан кейінгі өркениет.
2-жіктелім. Әлеуметтік саяси экономикалық факторлардың өзара әрекетін сипаттайды. Яғни, бөліп көрсетеді: дәстүрлі өркениет және либералды өркениет.
3-жіктелім. Әлеуметтік мәдени факторлар мен оған байланысты түрлі қоғамның құндылық бағытының жеткілікті –тұрақты жүйесі роліне акцент жасайды.
4-жіктелім. Қоғамдық даму бірегей әлемдік өркениетті қалыптастыру бағытында жүреді:
неолетикалық ұзақтығы - 30-35 ғасыр;
шығыс құл иеленуші – 20-23 ғасыр;
антикалық (темір ғасыр) – 12-15 ғасыр;
бұрынғы феодалдық – 7 ғасыр;
индустриялдық алдындағы – 4-5 ғасыр;
индустриялдық – 2-3 ғасыр;