Концепт ымы туралы

Тажикеева А.Ш.

Академик Е.А.Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университеті, азастан

 

Концепт ымы туралы

азіргі тада тіл біліміндегі зерттеулерді кбі негізгі категория ретінде концепт ымын алуда. «Концепт – адам санасыны ойлау бірліктері мен психикалы ресурстарын, білім мен тжірибені бейнелі крсеткіштерін райтын, хабарлы рылымдарды тсіндіруге ммкіндік беретін когнитивті лингвистиканы негізгі ымдарыны бірі» [1, 267 б.].

Концепт латын тілінде де бірнеше маынаа ие: сonceptio – 1) жиынты, жйе, байланыс, ойма, за актілерін тжырымдау; 2) ры абылдау; 3) сйлем жне т.б. мнге негізделген [2].

Концепт ымы, негізінен, аылшын тіліндегі Шенк, Чейф, Рассел, Карнап сияты алымдарды ебектерінде кездесіп, аталмыш ымды дрыс аудару мселесі туындаандытан алынан (1970 ж. ортасы). Ол кезде аылшын тіліндегі concept сзін «ым» деп аудару сынылды, алайда азіргі тада зерттеушілер «концепт» пен «ым» терминдеріні ара-жігін ашуда. Мселен, Ю.С. Степанов ым мен концепті айырмашылыы туралы айтанда, біріншісін логика мен философиямен байланыстырып, екіншісін математикалы логикаа жатызса, кейінгі уаытта концепті «мдениетті йытысы» ретінде анытап мдениеттанумен де байланыстыруда. алымны пікіріне сйенетін болса, концепт адамны менталды дниесіндегі мдениетті негізгі ясы,ол біріншіден, ымны мазмнын амтиды жне оны мдени факт ететін – этимология, наты бір концептіні ысаша тарихы, заманауи ассоциациялар, баалар, тжірибе жне т.б. амтиды [3, 71 б.].

С. Аскольдов концепті ойлау барысында адама бір-біріне жаын кптеген заттарды орнын алмастыратын ойлау рылымы деп анытаан [4, 12 б.].

В.А. Маслова концептке келесі анытаманы береді: «Концепт окружен эмоциональным, экспрессивным, оценочным ореолом; это тот, «пучок» представлений, понятий, знаний, ассоциаций, переживаний, который сопроваждает слово и выражаемое им понятие. Концепты – предмет эмоций, симпатий и антипатий, а иногда и столкновений различных мнений». алым В.А. Маслова концепт табиатын тсіну жайында ойын былайша рбітеді: «Любая попытка постичь природу концепта приводит к осознанию факта существования целого ряда смежных понятий и терминов. Прежде всего, это концепт, понятие и значение». Демек концепт, ым жне маына концепт жйесін ратын бір-бірімен тыыз байланысты, ажырамас ымдар болып табылады. алым рі арай ым мен концепті былайша ажыратады: «Если понятие – это совокупность познанных существенных признаков объекта, то концепт – ментальное национально-специфическое образование, планом содержания которого является вся совокупность языковых средств (лексических, фразеологических, паремиологических и др.)» [5, 26-28 б.].

Ю.С. Степанов концептке келесі анытаманы береді: «Концепт – это как бы сгусток культуры в сознании человека; то, в виде чего культура входит в ментальный мир человека. И, с другой стороны, концепт – это то, посредством чего человек – рядовой, обычный человек, не «творец культурных ценностей» - сам входит в культуру, а в некоторых случаях и влияет на нее [6, 40 б.].

В.З. Демьянков концепт ымы азіргі орыс тілі олданысы аясында интелектуалды, ылыми дискурса тиесілі деген кзараса тоталады: «Употребляют этот термин, когда хотят подчеркнуть самость некоторого понятия, его априорность, чтобы сказать: обсуждая данное понятие, давайте попытаемся, не просто договориться об употреблении терминов, а реконструируем ту сущность ментального мира, которая за этим понятием лежит» [7, 44 б.].

Е.С. Кубрякова болса, концепті халы жадысы, оны ділдік лексиконы, концептуалды жйесі мен ми тіліні, лемні тілдік бейнесіні мазмнды бірлігі ретіндегі білім кванты деп анытаан [8, 30 б.].

С.Г. Воркачев концепті математикадаы кбейтумен салыстыра отырып, аныталуы крделі жне интуитивті дегейде абылданатын когнитологияны негізгі аксиоматикалы категориясы, тсінік (представления), схема, фрейм, сценарий, гештальтті гиперонимі деген анытама береді [9].

Р.И. Павиленис концепті заттарды лемдегі орныны актуалды немесе ытимал жадайы жніндегі апарат, яни адам баласыны лем объектілері жніндегі білімі жне тжырымдары деп тйіндеген [4, 16 б.].

Э. Сепир концепті мірдегі р трлі жеке дара тжірибелерді амтитын ойды капсуласы деп есептейді [7, 41 б.].

А.П. Бабушкин концепті бастапы семиозис дерісін ткеріп, семантикалы рісті инвариантты маынасы ретінде тілдік тла танитын, халыты санада крініс табатын наты бір апаратты ттасты деп айындаан болса, В.А. Маслова концепті «мдениетті тереінен бастау алатын», эмотивтілік, коннотация, табиатына сйкес аксиологиялы жне тіл жйесінде «аты»/ «атаулары» бар ым деп ойын жетілдіре тседі [10, 233 б.].

алымны пайымдауынша, кез-келген ым концепт бола бермейді, тек ана кейбір крделі, наты бір мдениетті оларсыз елестету, танып-білу ммкін емес маызды ымдар ана концепт ретінде танылады. Концептосфера рылымы В.А. Маслованы пікірінше, зек (когнитивті-пропозиционалды рылым), зекке тамырлас аума (концепті баса лексикалы репрезентациялары, синонимдері) жне перифериядан (ассоциативті-бейнелі репрезентациялар) трады. Концепт зегі мен зекке тамырлас аума мбебап жне жалпыхалыты білімдерді танытса, периферия – индивидуалды, яни жеке трысынан танытады [5, 17-27 б.].

Жалпы, концепт философиялы трыда екі баытта тсініледі: біріншісі – рухани мдениетті зекті сзі, екіншісі – сзді пайда болуына днекер алашы тсінік. Концепті басты белгілеріні бірі – оны мдени ректе болуы. Сондытан ол лтты ерекше дниетанымды тсінуде басты компонент болып саналады [11, 55-56 бб.].

В.И. Карасик концепті когнитивтік жне мдени деп ажыратып, когнитивті концептілерді оршаан ортадаы шындыты рылымдап жне оны айта ратын индивидуалды мазмнды болып келетін менталды рылымдар ретінде анытаса, ал мдени концептілер сол мдениетті зіндік ерекшеліктерін бекітетін жымды мазмнды болып келетін менталды рылымдар деп тйген [3, 17 б.].

Когнитивтік тіл біліміні дамуы, «концепт» ымы мен концептілер типологиясын ыну арылы зерттеушілер концепті р трлі менталды былыстарды р трін біріктіріп, адам санасындаы білімді рылымдау ызметін атаратын олшатыр термин екенін тсінді [8,115 б.].

В.И. Карасик мазмнды трыдан концептілерді параметрлік жне параметрлік емес менталды бірліктер деп ажыратады. Параметрлік концептілерге объектілерді р трлі шынайы сипаттамаларын саластыратын классификациялаушы категория ретінде ызмет ететін концептілер жатады (кеістік, уаыт, сандар, сапа жне т.б.). Параметрлік емес менталды бірліктерге затты мазмндаы концептілер жатады. Параметрлік емес концептілер регулятивті (мазмнында басты орын ндылыты компонент болатын концептілер, мысалы, баыт, міндет жне т.б.) жне регулятивті емес (р трлі сипаттаы синкретті менталды бірліктер: саяхат, сыйлы жне т.б.).

алымны пікірінше, наты бір халыты менталитетіні зіндік ерекшеліктерін танып-білуде регулятивті концептілерді осар лесі зор. Регулятивті концептілер, олара зін-зі стауда басты бадар ретінде сйеніп маызды концепт санайтын тілдік тлаларды рісіні аншалыты, андай дегейде болуына байланысты р трлі болып келеді. Мселен, олар мбебап (аиат, жасылы, слулы) болуы ммкін, сонымен атар лта тн – жан, тадыр, саыныш сияты жне леуметтік трыдан ерекше маыза ие – аылдылы, ар-намыс трізді концептілер болса, барша адамзата тн ндылытарды жеке-авторлы модификацияларын да амтиды [3, 74 б.].

З.Д. Попова мен И.А. Стернин концептосфераны белгілі бір халыты концептілеріні реттелген бір жиынтыы, ойлауды апаратты базасы деп анытайды [8, 36 б.]. алымдар сонымен атар топты концептосфералар жайын да сз етеді (ксіби, жас ерекшелік, гендерлік жне т.б.).

Отанды тіл білімінде концепт ымына атысты мселелерді Ж.Манкеева, Н.Улиев, .Жаманбаева, Г.Смалова, Г.Снасапова, М.Кштаева, С.Жапаов, А.Ислам, Н.Аитова, Ж.Жампейісова, Э.Оразалиева, Г.Мратова, Б.Тілеубердиев т.б. алымдар з ебектерінде жан-жаты арастырады.

Б. Тілеубердиев концепт сздерді, оларды мні мен маынасын тсіну жеке адамнан бастау алып, оамды таптар мен ттас бір лтты ой-рісі, дниетанымы жайында апарат беретіндігін баса крсетеді [12, 88 б.].

алым А. Исламны айтуынша, концептілерді талдау барысында тмендегідей бірізділік сталынады: сздіктегі анытамасы; концепті маынасы мен оны р трлі философиялы жне діни жйелердегі орны; концепті адамны кнделікті санасындаы тсінігі; концепті мбебап белгілері; концепті фразеологизмдерді тзілуіне немесе олдануына сері; белгілі бір концептіге байланысты сюжетті, немесе образдарды пайда болуы [11, 58 б.].

Концепт рылымында образды болуы азіргі тіл білімінде кеінен дамыан прототиптік семантикамен длелденген. Д. Лаккофты тжырымдауынша, прототиптер концепт классын ттасымен елестетуге ммкіндік беретін аны, ашы бейнелер (мысалы: стар классы шін ол шымшы).

Э. Рошты пікірінше, прототип – негізінен берілген топты баса бірліктерімен орта асиеттер дрежесінде крініс табатын жне сол асиеттерді ашы, толы жзеге асыратын бірлік [8, 107 б.].

Сонымен концепт дегеніміз – этномдени санада саталатын, белгілі бір лтты рпатан-рпаа берілетін ышам, рі тере маыналы шынды болмыс, лтты мдени ндылытары жніндегі сан асырлы тсінігін білдіретін рылым [11, 56 б.].

Мааламызда концепт ымыны табиатын ашуа талпыныс жасай отырып, адамзата орта мбебап концептілерді р трлі мдениеттер концептосферасы негізінде айындау, талдау концепт ымыны крделі де тере рылымын ашып ана оймай, саластырмалы тіл білімін ты нтижелермен толытыратыны сзсіз екенін айтымыз келеді.

 

дебиеттер тізімі:

1. Оразалиева Э.Н. Когнитивтік лингвистика: алыптасуы мен дамуы. ылыми монография. – Алматы: Ан Арыс, 2007. – 312 б.

2. Кубрякова Е.С. Краткий словарь когнитивных терминов. – М.: Изд-во: Филол. ф-т МГУ им. М. В. Ломоносова, 1997. – 245 с.

3. Молчанова Г.Г. Английский как неродной: текст, стиль, культура, коммуникация. – М. : Олма Медиа Групп, 2007. – 381 с.

4. Джусупов Н. Проблема концепта в современной лингвистике.// Преподавание языка и литературы. Научно-методический журнал, 2004. №4. –С. 12-17.

5. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие/ В.А. Маслова. Минск: Тетра Системс, 2004. – 256 с.

6. Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. – М.: Шк. «Языки русской культуры», 1997. – С.49.

7. Демьянков В.З. Понятие и концепт в художественной литературе и в научном языке. // Вопросы филологии. – М.: 2001. - №1. –С. 35-47.

8. Попова З.Д. Когнитивная лингвистика / З.Д. Попова, И.А. Стернин. – М.: АСТ: Восток – Запад, 2007. – 314 с.

9. Воркачев С.Г. Концепт как «зонтиковый термин» // Язык, сознание, коммуникация. – М., 2003. Вып. 24. –С. 5-12.

10.Маслова В.А. Homolingualis в культуре: Монография. – М.: Гнозис, 2007. – 320 с.

11. Ислам А. лтты мдениет контекстіндегі дниені тілдік суреті: филол.ыл. докт. ... дисс. – Алматы, 2004. – 229 б.

12. Тілеубердиев Б.М. аза ономастикасыны лингвоконцептологиялы негіздері. – Алматы: Арыс, 2007. – 280 б.