Таырып. Экономикалы теорияны пні жне дісі

Лекция масаты: Экономикплы теормяны пні жне дісін анытау.

Лекция сратары:

  1. Экономикалы теорияны даму сатысы. «Экономикалы теорияны», саяси экономиканы» жне «экономикс» пндеріні зара байланысы. Экономикалы теорияны пні
  2. Эконоикалы тсініктерді негіздері
  3. Экономикалы дерістерді дістерін тану. Экономикалы санаттар мен задар
  4. Позитивтік жне нормативтік экономикалы ылым. Экономикалы теорияны міндеттері. Экономикалы теория жне экономикалы саясат
  1. Экономикалы теорияны даму сатысы. «Экономикалы теорияны», саяси экономиканы» жне «экономикс» пндеріні зара байланысы. Экономикалы теорияны пні

Экономикалы ой ежелгі дуірде туындап, даму мен алыптасуды за жне крделі жолынан тті. Экономика ылымы туралы алашы ылыми ой ретінде – Ксенофонт, Платон, Аристотель, Каттон трізді ежелгі дуірді ойшылдарында пайда болан. «Экономия» терминін бірінші рет Аристотель ылыми айналыма енгізген. Ол екі грек сзінен ралан: «ойкос» - й, шаруашылы, «номос» - ілім, за деген маынаны білдіреді. Экономикалы білім алашында жалпы ылымны блек элементтері ретінде алыптасты. Экономикалы теорияны з бетімен дамуы XVI-XVII асырларда капиталистік атынастарды туындау дуірінде басталды. Экономикалы теорияны алашы алаан мектебі – меркантилизм.

Экономикалы теорияны дамуындаы екінші кезе – классикалы саяси экономия (XVIII .). ол физиократтар мен Адам Смит (1723-1790) – жне Давид Рикардоны (1772 – 1823) мектептеріне блінеді. Физиократтарды меркантилистерден ерекшелігі, олар оамны байлы кзі – пайда тсіруші айналым емес, ндіріс деп, біра олар ндірісті те тар ымда – тек ауыл шаруашылыы клемінде ана тсіндірді. Оларды негізгі кілдері – француз экономисі Франсуа Кенэ (1694 – 1774) жне Анн Роберт Жак Тюрго (1727 – 1781).

Экономикалы теорияны келесі даму кезеінде Адам Смит пен Давид Рикардо здеріні зерттеулерін жалпы ндіріс саласына ауыстырып, ал ауыл шаруашылыын соыны бір саласы ретінде арастыран. Олар оамны байлыыны суіні бірінші жадайы еркін жне бсекелестікке абілетті нары экономикасы деген классикалы анытама абылдады.

Классикалы саяси экономиканы басты жетістігі сол, ол нны негізгі ебектік теориясыны негізін алады. А.Смит тауарды ны, оны жаауа кеткен ебекпен аныталатынын длелдеді. А.Смитті е лы ебегі – ол рынокты оамды шаруашылыты йымдастыруды крделі жйесі екенін алаш ылыми ашуында болып саналады. Ол оан «крінбейтін ол» деген бейнелі ат таып, барлы экономикалы агенттерді крінбейтін басарушы ретінде крсетті.

азіргі заманы экономикалы ылым негізгі екі баыта жреді.

  • неоклассикалы
  • кейнсанды

Бірінші баыт XIX асырды 70-жылдарында пайда болды. Оны е крнекті негізін алаушыларды бірі – Альфред Маршал (1842 – 1924) болды. Неоклассикалы доктрина XX асырды 30 – жылдарына дейін ке тарады, біра оны аылшын экономисі Джон Меинард Кейнсті (1883 – 1946) атымен аталан экономикалы аым (кейнсианды) «ыыстырып» шыарды. 1929 – 1933 жылдардаы лы депрессиядан кейін, экономикалы тратылыты амтамасыз етуге рынок абілетті емес екенін крсетті. Неоклассиктер мен кейнсиандытарды арасындаы айтыстаы тйінді мселе – мемлекетті экономикадаы рлі болды. Неоклассикалы баытты олдаушылар экономиканы тиімді дамыту шін, экономикаа мемлекетті араласуы шектеулі тиісті деп есептеді. Кейнсиандытар керісінше, нары экономикасын мемлекетті баылауымен жне макрореттеуді белсенді кмегімен дерісті дамытуа болады деп есептеген.

«Экономикалы теория», «саяс экономия», «экономикс» курстарыны пнін анытай отырып, оларды ртрлілігін еске алу ажет. Экономикалы теория лемдегі шектелген ресурстардаы адамдарды экономикалы тртіптерін, ндірістер атынастарыны экономикалы жйесін, блуді, айырбастауды, материалды жетістіктерді жне адам оамыны барлы даму сатысындаы ызметтерді зерттейді. Экономикалы теория курсында экономикалы атынастарды келесі логикалы оыту жйесі сынылады.

  • Бірінші блімде пнні жалпы мселелері, курсты дісі, длелдемесі жне адамны экнонмикалы ызметіні ттас міндеттері, сондай – а, оамды ндірісті негіздері арастырылады.
  • Екінші блім экономиканы ызметіні іргелі мселелеріне,оны ішінде меншіктерге, оамды шаруашылыты трлеріне, экономикалы жйені негізгі трлеріне арналан; онда нарыты шаруашылыа жалпы сипаттама, сраныс теориясыны негізгі кзарастар арастырылады.
  • шінші блімде микроэкономиканы талданады – ксіпорынны ызметіне байланысты атынастар жйесі, сондай – а, жеке ндірушіні задылытары мен мні арастырылады.
  • Тртінші блім – макроэкономика. лтты экономика дегейіндегі ндіріс мселелері арастырылады.
  1. Эконоикалы тсініктерді негіздері

Экономикалы теория шектелген ресурстар леміндегі адамдарды анааттандыру дістерін зерттейді. Соан сйкес келетін санаттарды анытауа тоталайы.

Ттынушылы – жеке индивид пен мдениетті дамуына сйкес арнаулы трге ие болатын, мойындалан ажеттілікті анытаушы. Сатып алу абілетімен бекітілген ттынушылы тауар мен ызметке сранысты крсетеді. Экономикалы дебиетте (Маслоу) адамдарды ттынушылыын 5 дегейге блінеді.

  • Физиологиялы ттынушылы
  • ауіпсіздік ттынушылыы
  • атынас ттынушылыы, рухани жаынды
  • оамды танымдаы ттынушылы
  • зін крсетудегі ттынушылы

Ресурстар – адамдарды ттынушылыын анааттандыратын, жадай мен ызметті жасау шін пайдаланылатын заттар. Ресурстар толы іске кіріскенде, бір німді кбейтуді дісі – ол баса німді ысарту болып табылады.

Экономикалы дебиеттерде «игілік» тсініг адам ттынуын анааттандыратын жне мдделерге, масаттара, адамдарды ттынушылыын амтамасыз ететін, нтижесінде тиімді ыпалы болатын адам ызметіні толыандылыы.

Игілік материалды жне материалды емес болып блінеді. Материалды игілік былай бліеді: табиатты табии сыйлары (жер, ауа, климат); ндіріс німдері (имарат, рылыс, станоктар, тама німдері жне т.б.). А.Маршал оан материалды игілікті (патенттер, авторлы ы, кепілдік зат) иеленуді де осады. Материалды емес игілік – бл адам абілетіні дамуына ыпал ететін жадай жне олар ндірістік емес салаларда рылады: денсаулы сатау, білім беру, нер жне т.б.

Игілік сондай – а, экономикалы (экономикалы ызмет нтижесінде пайда болады) жне экономикалы емес (адам кшіні жмсалуынсыз табиат береді) болып екіге блінеді.

р оам шектелген ммкіндіктер мселелерімен тйіседі. ашанда ттынушылыты барлыы анааттануы ммкін болмаандытан, р адам, фирма немесе мемлекет – алауын тадауы тиісті. Экономистер мндай стті баламалы шыын арылы бейімдейді. Баламалы шыын – баса тауар бірлігіне кбейту шін, рбан ету ажет бір тауарды саны.

Тадауды ажетті сері мен баламалы шыын ндірістік ммкіндіктерді исыыны кмегімен крсетіледі. ндірістік ммкіндіктерді исыы экономикалы ресурстарды толы пайдалану кезіндегі екі німді шыаруды е жоары клемін крсететін р нктені сызыын анытайды. Мысалы, ел бар ресурстармен белгілі бір тауарлар (А жне В) санын шыаруы ммкін. Елді ндірістік ммкіндіктеріні исыы келесі трге ие:

Тзу сызыты р нктесі ав осы елдегі экономикалы ресурстарды толы пайдалану кезіндегі тауарларды А жне В ндіруді е лкен клемін крсетеді.

  • ндірісті ммкіндігі туралы апараттара ие бола отырып, оам немесе наты ндіруші ш сраа жауап беруі тиіс.
  • андай тауарлар мен ызметтер жне анша клемде шыару ажет?
  • Бл тауарлар мен ызметтерді алай ндіру ажет?
  • Бл тауарларды кім сатып алады жне бл тауарлар мен ызметтерді алай пайдаланады? Яни, бларды кім шін шыару ажет?
  1. Экономикалы дерістерді дістерін тану. Экономикалы санаттар мен задар

Экономикалы теория зіні зерттеулерінде экономикалы былыстарды ылыми танымыны келесі дістерін пайдаланады:

  1. синтезбен талдауды дісі- леуметтік – экономиканы пайда болу бліктері (талдау) жне ттастай (синтез) зара байланысы мен зара туелділігі бойынша зерттеуді арастырады. Микроэкономикалы зерттеу талдау дісіне жаын. ) ылыми абстракцияны дісі- абстракция деп аталатын немесе санатты осы немесе басадай дерексіздендірілген тсінігін деу шін пайдаланылады;
  2. тарихи жне логикалы дістер – жалпы орытынды жасау шін жне оларды ттастай баалауа ммкіндік беретін, бір уаытта логикалы жиынтыпен тарихи жйелілікпен экономикалы дерістерді зерттеуді арастырады.
  3. индукция мен дедукция дістері- блек фактілерді жалпыа (индукция) апарып, ал, жалпы жадайдан шыарып, жеке орытындылар(дндукция) жасауды арастырады;
  4. санды жне сапалы талдау дісі- ндіріс жйесіндегі атынастарды сапалы згерістерін танумен атар, статистикалы деректерді, математика дістерін экономикалы теория кеінен пайдалануды арастырады.
  5. алыпты логика- ойды наты мазмнынан алшатап жне оны мазмныны бліктеріні байланыстарын жалпы діспен бле отырып, ойды,тсінікті, пікірді, ой орытындысын, длелдемелерді нысанын зерттейді;
  6. материалистік диалектиканы дісі- оларды дамуы мен мірде бар, пайда болуыны ішкі байланыстарын сипаттайтын, объективті талдауды негізінде ылыми мселелерді шешу;
  7. экономикалы модельдер мен тжірибелер. Экономикалы модель- бл зерттеуді субъективті масатты сипаты жне оны объективті ерекшеліктерімен аныталатын рылымын, пайда болуын жне экономикалы дерісін алыпты крсету. Экономикалы тжірибе- бл экономикалы пайда болуды жне рі арай тжірибеде олдану шін жне оны дерісін зерттеу масатымен е игілікті жадайда жасанды шыару.
  1. Позитивтік жне нормативтік экономикалы ылым. Экономикалы теорияны міндеттері. Экономикалы теория жне экономикалы саясат

Экономиканы талдау нормативтік жне позитивтік дістерді пайдалануды арастырады. Позитивтік немесе дискриптивтік экономика экономиканы ызмет етуіні ылыми жне объективтік тсініктемелерін іздейді. Ол болуы ммкін немесе болатын нрсемен байланысты болады. Мысалы, егер кімет бір тауара салы салса, онда оны баасы седі.

Нормативтік экономика субъективті, жне баалау пікіріне негізделген іс- рекетті рецептісін сынады. Ол ммкін болатынмен байланысты болады. Мысалы, бюджетті толтыру шін, бір экономист салытарды кбейтуді сынады. Біра салыты кбейту ксіпкерлікті ынталандыруды тмендетуі ммкін. Егер «тиісті» немесе «ажет» деген пікірлер кездесетін болса, онда ол нормативтік діске жатады.

Экономикалы теория келесі ызметтерді атарады:

  • танымды(экономикалы теория алынан білімді теориялы трінде крсете отырып, оамны экономикасын оытуа жне тсіндіруге арналан);
  • діснамалы (экономикалы теория экономикалы ылымны барлы жйесі шін теориялы жне діснамалы базасы болып ызмет етеді);
  • білімдік (экономикалы теория адамдарды экономикалы мдениетіні алыптасуына кмектеседі);
  • тжірибелік (экономикалы теория оамны дамуыны экономикалы жолына крсетіп, адамдарды масаттарына тжірибе жзінде ызмет крсетуі тиісті ).

з-зін баылау сратары:

  1. «Саяси экономияны», «экономикалы теорияны» жне «экономиксті» андай айырмашылытары бар?
  2. Экономикалы теория нені зерттейді?
  3. Маслоу адам ттынушылыын андай дегейлерге бледі?
  4. Ттынушылыа кандай факторлар ыпал етеді?
  5. «Ресурстар» мен «игілік» деген не?
  6. «Баламалы шыын » деген не?

Негізгі дебиеттер:

  1. Экономикалы теория негiздерi: Оулы / Я.убкiров ж.б.- Алматы: Санат, 1998.- 479 б.
  2. Р.Дорнбуш, С.Фишер . Макроэкономика . Оулы. Алматы: Білім, 1997
  3. Темірбекова А.Б. Экономикалы теория негіздері : ысаша лекциялар курсы / А. Б. Темірбекова. - Алматы : Экономика, 2008. - 188 б.