ытайды экономикалы дамуы

 

ытайды экономикалы даму рдісі азіргі кезеде ке клемде зерттеу объектісіне айналды. Себебі, ытай Халы Республикасыны экономикасы соы 30 жылда арынды сіп келеді. ытайды ткізу рыногы лаюда, лемде ытайлы тауарлар лесі жыл сайын артуда, ішкі жне сырты инвистициялар клемі суде. ытай 2010 жылы лемде номиналды жалпы ішкі нім бойынша АШ-нан кейінгі 2 орынды иемдеді. 2009 жылы ЖІ $5,02 трлн.-а те болса, 2010 жылы крсеткіштер бойынша суір-маусым айларында ытай Жапониядан басып озды [1]. Бгінгі тада ытай – ХХІ асырды басындаы нерксіптік ндірісті клемі бойынша лемдегі бірінші индустриалды держава, сонымен атар арышты жне ядролы держава – ол кмір, темір, марганец, мырыш, вольфрам рудаларын ндіру бойынша лидерлік позиция стануда. Сонымен атар, ХР-ны территориясында мнай, газ, аз кездесетін металдар (молибден, ванадий, срме) жне уран лкен маштабта ндірілуде. ытай ндірістік продукция – кокс, чугун, алюмений, цинк, никель, телевизор, радиоабылдаыштар, ялы телефондар, кіржуыш жне тігін машиналары, велосипед, мотоцикл, саат, фотоаппарат, тыайтыштар, мата жне жібек маталар, цемент, аякиім, ет, асты, кріш, картоп, алма, табак, ккністер бойынша лемдегі е лкен ндіруші ел болып табылады; ой, шоша, с, жылы жне ешкі саны бойынша, сонымен атар балы аулаудан лемде бірінші орынды иемденеді.

ытай – лемдегі е лкен машина ндіруші ел болып табылады (2010 жылы – 18 млн.). ытай шыаратын жыл сайына автомобиль млшері брыны лидерлер – АШ пен Жапонияны шыаратын автомобильдар санынын (оса есептеп салыстыранда) арты болып келеді. ытай экономикасыны арынды дамуы (1992 жылы - 14,2%; 1998 жылы - 7,8% ) - экстенсивті сипата ие.

1995 жылы басарушылар ытай экономикасыны су млшерін 8-9 %-дай стап труа шешім абылдады. Біра ндірісті интенсификациясы кптеген кері серін тигізеді: бгінгі тада ытайдаы ауылды мекендердегі жмыссызды дегейі шын мнінде ресми крсеткіштерден 2 есе арты болып келеді (4,6 %); ытай эмиграцияны олдайды; ытайдаы кедейшілік дегейі те жоары – 128 000 000 адам. рылымды згерістерге бейімделу жне з экономикасын траты стап тру шін ытай зіні білім жйесін дамытып, студенттерді шетелде, сіресе АШ пен Жапонияда оытуды амтамасыз етуде, технологияны импортын олдайды. Бгінгі тада ытайда 384 млн.-нан астам адам аламторды жне 487,3 млн. адам ялы телефондарды олдануда. ытайды кптеген алаларында лтты индустриалды технолоиялы саябатар бар. 2003 жылдан бастап ытай лемдегі шінші арышты державаа айналды. 2010 жылы Ресейден кейінгі 2 орына шыты (АШ-ты озып).

ытай аруларды барлы трлерін ндіреді – ядролы, термоядролы, су асты айытар, баллистикалы ракеталар жне т.б.. ытай экономикасыны суіні таы бір айын длелі елді мнайды пайдалануы. 1960 жылдан бастап 40 жыл ішінде ытайдаы мнайды пайдалану 25 есеге артты. ХР-ды Мемлекеттік статистикалы басару орталыыны мліметтері бойынша бл крсеткіш 2005 жылы 300 млн. тоннаа жетті. Бгінгі тада ытайдаы зіндік мнайды ндіру жылына 170 млн. тоннаа те. ытайда ресурты база жо, ал бл елді импорта туелділігін арттырады. Экономикалы сімді есептей отыра, ытай мамандарыны айтуы бойынша 2020 жыла арай мнайа деген ажеттілік жылына 710 млн. тоннаа те болады. Сондытан, ытайдаы мнай компаниялары , мысалы Sinopec, мнайды ХРнан баса мемлекеттерде ндіруді кздеуде. Бл: Ресей, азастан, Африка мемлекеттері жне Латын Америкасы. Ал ытайдаы табии газды пайдалану 2005 жылы 50 млрд.куб.м-ге сйкес келді. Болжаулара сйінсек, бл крсеткіш 2020 жылы 200 млрд. куб.м-ге дейін артады. ытай экономикасыны дамуы елдегі бос экономикалы зоналарды болуымен байланысты.

азіргі кезде ХР-да 4 негізгі экономикалы зона рекет етуде - Шэньчжэнь, Чжухай, Шаньтоуб Сямэнь. 14 бос сауда зоналары; 53 жаа технологиялар зонасы; шетелде оып келген мамандар шін 70-тен аса ылыми-техникалы зоналар; 38-ден астам німді айта ндіру зоналары бар. ытай экономикасыны басты ерекшеліктеріні бірі – сырты рынока туелділігі. Экспорт млшері бойынша ХР дниежзінде 1 орында. Экспорт валюттік кірісті 80 %ын береді. Экспортты салаларда 20 млн. адамдай жмыс істейді. Сырты рынока нерксіпті жне ауыл шаруашылыыны німдеріні 20 %-ы шыарылады. Экспортты жиынтыты 50 мынан астам атаулары бар. ХР лемні 182 мемлекетімен сауда экономикалы байланыс жргізуде, оларды 80-імен сауда келісімдері орнатылан. ытайды басты сауда серіктестері капиталлистік мемлекеттер болып табылады – е алдымен Жапония, АШ жне Батыс Еуропа елдері, олара сырты сауда айналымыны 55 %-ы тиесілі.

Е басты экспорта шыарылатын німдер – киім, ойыншытар, ая-киім, электроника, вело-, мото- жне автотехника жне т.б. ытайды тоыма ндірісі – лемде 1 орында, сондытан экспортты німдерді арасынан киім жне синтетикалы маталар лкен рл атарады.

Е лкен ндірістік компаниялар – Шанхай, Кантон жне Харбинде орналасан. 2012 жылы импорт пен экспортты жалпы млшері 3 трлн. 866,76 млрд АШ долларын рады. Бл крсеткіш 2011 жылмен салыстыранда 6,2 %-а артты. Экспорт млшері – 2 трлн. 48,93 млрд. доллар (7,9 %-а сті), импорт млшері – 1 трлн. 817,83 млрд. доллар (4,3 %-а сті). Сонымен, бгінгі тада

ХР – экономикасы жылдам дамып келе жатан лы держава. Біра ытай мемлекетіні болашаы андай? ХР-ны кшеюі лемні дамуына алай сер етеді? Бл баса елдер шін ммкіндік пе, лде ауіп пе? Бл сратара жауап табу шін біз е алдымен ытайды экономикалы дамуыны мыты, рі лсіз жатарын арастырып, салыстыруымыз ажет. рине, ытай соы 30 жыл аралыында тез арада дамып, бгінгі тада лемні е мыты лы державасына айналды. Біра кріп отыранымыздай бл даму жолында кптеген лсіз жатар бар.

Бгінгі алымдарды пікірлері ртрлі болып келеді. Мысалы, «Financial Times» аналитиктері, Ресей алымдары, Збигнев Бжезинский, Гидеон Рахман жне т.б. аналитиктерді айтуы бойынша ытай лемде 1 – орын иемденеді, яни жаында лемде «ытай дуірі» орнайды. Баса алымдарды - Фарид Закария, «The Times» эксперттеріні пікірінше, ытай зіні дамуыны шарытау шегіне жетті, лемде 1орында ашан да АШ болады. Сонымен, е алдымен, ХР-ны дамуыны кшті жатарына назар аударайы. ХР-ны экономикасы соы 30 жылда арынды сіп келеді. ытай 2010 жылы лем бойынша номиналды ЖІ бойынша 2 орынды иемдеді (АШ-тан кейін, 2009 жылы ЖІ $5,02 трлн.-а те болды; 2010 жылы крсеткіштер бойынша суір-маусым айларында ытай Жапонияны озып кетті).

Экспорт млшері бойынша ХР дниежзінде 1 орында. ХР лемні 182 мемлекетімен сауда-экономикалы байланыс жргізуде, оларды 80-мен сауда келісімдері орнатылан. 2012 жылы импорт пен экспортты жалпы млшері 3 трлн. 866,76 млрд АШ долларын рады. Бл крсеткіш 2011 жылмен салыстыранда 6,2 %-а артты. ытай лкен алтын резервісіне ие. Оан длел ретінде соы жаалытарды айтуа болады. Bloomberg хабарлаандай, 2012 жылы орытындылар бойынша ХР-ны халыаралы резервілері $3,3 трлн-а артты. Ал бл - ытай орыны баасы лемні бкіл алтын орларыны баасынан арты. Bloomberg зерттеулері бойынша ытай орыны баасы лемні бкіл алтын орыны баасынан 2004 жылдан бері артуда. 2004-2012 жылдар аралыында алтын баасы 263 %-ке артты, дл сол уаыт аралыында ытай резервілері 721 %-ке артты. Резервілерді млшері бойынша ытай лемде 1 орында, 2 орында- Жапония, 3 орында– Сауд Арабиясы, Ресей, Швейцария. ытай лемде е жылдам дамушы ндірістік сектор, оны дамуы тікелей шетелдік инвестицияны, арзан жер мен жмыс кшімен байланысты. Бл жадайлар шетелдік ксіпорындар саныны лаюына, яни здеріні ндірістік операцияларын ытайа ауыстырып, сондай-а шикізат пен ора сранысты «серпілісіне» ыпал етті. Шетелдік инвестиция мен мір сапасыны сімімен елді сектор ызметі кеейіп жне жасаруы жаласуда. Сйтіп, ауыл шаруашылыы ебегінен ндіріс пен сектор ызметіне дейін, сондай-а ауыл мдениетінен алалыа ткен рылымды згерістер болды.

ытай экспорт бойынша лемде 1 орында боландытан, бгінгі тада ытай тауарлары кптеген елдерде таралуда. ытай баса елді ішкі экономикасына з німдерін енгізу арылы сол елді ішкі рыногын баылау ммкіндігіне ие. Сондытан, баса елдерді ытай тауарларына туелділігі артуда. Оан мысал ретінде азастан мен ытай арасындаы экономикалы байланысты арастырайы, азастанны ытаймен тауар айналымы 2008 жылы 12,24 млрд. АШ долларын рап, 2007 жылмен салыстыранда ширек лайан (9,2 млрд. долл. АШ). ытайдан азастана импорт 2008 жылы 31% сіп жне 4,6 млрд. АШ долларын рады. Импортты тауарлы рылымы айтарлытай диверсифицирленген (тауарды 58 тобы импортты жалпы клемінен шамамен 50% райды). Импортталатын нім 99% делген тауарларды райды; 1% - шикі німді райды. Айта кететін жайт, берілген мліметтерге сйенсек, ытай азастаннан шикізат німдерін алады - азастаннан ытайа жеткізілетін делген нім: 56% металдан бйымдар (жезді сым, катодтар, цинк, феррохром, рыш несие), 11% -жанармай, 8% - уран, 14% - тері, 2% - жн. Ал ытай азастана дайын тауарларды экспорттайды (Импортталатын нім 99% делген тауарларды райды; 1% - шикі німді райды). ХР-ы «баа саясатын» олайлы стануда. ытай тауарларыны саны кп, сапасы жасы боланымен оса оларды баасы баса елді німдеріне араанда арзан болып келеді. Сондытан «ытайда жасалан» деген белгісі бар тауарды лемні барлы елдерінде кездестіруге болады. Сонымен бірге, бгінгі тада ытай лемдік валюталы орды жартысына ие.

ытай халыны саны бойынша лемде бірінші орында (1,3 млрд санынан астам). Бл елді арынды дамуына лкен пайдасын тигізеді, яни елде арзан жмыс кші бар. ытай экономикасы арынды даму стінде – ЖІ бірінші жартыжылдыта 11%-дан астам сті. BNews.kz. – ытай халы республикасыны жалпы ішкі німі осы жылды бірінші жартыжылдыында 11,1% пайызды рап отыр, деп млімдеді ХР мемлекеттік статистика басармасыны ресми кілі Шэн Лайюнь. Бл туралы «Тренд» апаратты агенттігі млімдеп отыр. Жалпы ішкі нім биылы жылды атар айынан шілде айына дейін 17,28 триллион юаньді рап отыр. (2,55 триллион доллар). Елді білім беру жйесі де те мыты дамуда.

ытай экономикасыны дамуы елдегі бос экономикалы зоналарды болуымен байланысты. азіргі кезде ХР-да 4 негізгі экономикалы зона рекет етуде - Шэньчжэнь, Чжухай, Шаньтоуб Сямэнь. 14 бос сауда зоналары; 53 жаа технологиялар зонасы; шетелде оып келген мамандар шін 70тен аса ылыми-техникалы зоналар; 38-ден астам німді айта ндіру зоналары бар. Елде тез арынды индустриаландыру жруде. Сарапшылар пікірінше ытай дамуыны лсіз жатары да бар. «Nord FX» компаниясы сарапшыларыны айтуы бойынша ытайдаы кедейшілік дегейі те жоары. Кедей саны – 128 000 000 адам. Бгінгі тада ытайдаы ауылды мекендердегі жмыссызды дегейі шын мнінде ресми крсеткіштерден 2 есе арты деген пікір бар (4,6%). Сонымен бірге, ытай эмиграцияны олдайды. зіміз білетіндей елді ресурсты базасыны болмауы ытайды импорта туелділігін арттыра тседі. Сонымен атар, азіргі кезде ытайды мнай, газ жне т.б. шикізаттарды пайдалануы кннен-кнге артуда. Мысалы, 1960 жылдан бастап 40 жыл ішінде ытайдаы мнайды пайдалану 25 есеге артты, ХР-ды Мемлекеттік статистикалы басару орталыыны мліметтері бойынша бл крсеткіш 2005 жылы 300 млн. тоннаа жетті. Бгінгі тада ытайдаы зіндік мнайды ндіру жылына 170 млн. тоннаа те. Экономикалы сімді есептей отыра, ытай мамандарыны айтуы бойынша 2020 жыла арай мнайа деген ажеттілік жылына 710 млн. тоннаа те болады. ытай экспорты 50%-дан астамы АШ пен Жапонияа туелді. ытайды АШ, Жапония жне Батыс Еуропа мемлекеттеріне жеткізілетін экспортты тауарлары жоары сапасымен ерекшеленеді. Бл тауарлар кптеген шетелдік корпорациялар шоырланан теіздік провинцияларда діріледі. Біра, ытайды баса елдерге жеткізілетін экспортты тауарларды сапасыны нашар екендігі кп жазылуда. Оны себебі, ытайда лемдік брендтерді німін кшіру жолымен шыаратын нерксіптер те кп таралуы. Яни баса мемлекеттерге жеткізілетін ытайды экспортты тауарларыны баасы мен сапасыны сйкес келмеуде.

Соы жарияланан мліметтерге араанда ытай экономикасы 2012 жылды соы ширегінде 7,8 пайыз скен. Бл млімет оны алдындаы ширекпен салыстыранда 7,4 пайыз жне соы 13 жылда іске асан е тменгі су млшері болып табылады. Яни ытай экономикасыны су арыны баяулауда деген пікір осылай туып отыр ма дейміз. «Reuters» хабарлауы бойынша 2011 жылы ытай инфляциясы 6,5%-а сті. Тауар баасыны артуы 7,6%, ызмет крсету 3,7%-а ымбаттады. Сонымен атар азы-тлік баасы артты. 2010 жылмен салыстыранда 14,8 %-а сті. Жалпы баа дегейі елде 4,38%-а артты. Профессор Фрэнк Се Тяньны айтуы бойынша ытай экономикасы жылына тек 5-6 % ана седі. Ал Ларри Ланн 2011 жылы ытай экономикасыны сімі тек 2,9%-ды рады дегенді айтанымен, оан толыдлел жо. ХР 1979 жылы абылдаан «бір отбасы-бір бала» саясаты бгінгі кні зіні жаымсыз жатарын крсетуде жне ытай экономикасыны дамуына з зардабын тигізуде. Себебі ытай лем бойынша адам саны е кп мемлекет боланымен, елдегі адамдар артаюда жне ебекке абілетті адамдар саны азайып келеді. Бгінгі тада ытайда 1,3 млрд-тан астам адамны ішінде 937 млн адамы ебеке абілетті. Б-ны болжауы бойынша келесі 5 жыл ішінде бл крсеткіш 24 млн адама кемиді, ал 65 жас аралыындаы адамдар саны 66 млн-а арта тседі. 2053 жыла арай ытайдаы арт адамдар саны бгінгі 185 млн-нан 487 млн-а артады. Ал бл, «Коммерсант М» эксперттеріні айтуы бойынша, халыты артаюы экономиканы даму арынын баяулатады (бгінгі 7-8%-дан 6%-а дейін).

Таы оса кететін жайт «бір отбасы-бір бала» саясатына сйкес р отбасында 1 баланы болуы жастар арасындаы бсекелестікті тмендетеді, балалар эгоист болып седі. Бл жадайдан орану шін елде ылымитехникалы прогресс ажет, біра бл индустриалды ытай шін зірше ауыр жайт. ытай мемлекетіні жетекшілері за уаыт бойына елді индустриялы жне технологиялы негіздерін дамытумен айналысып келді. Алайда осы жаын арада ана олар ауылдар мен алыс айматарды экономикасын ктеру шін жеткілікті шаралар жасай алмаандарын кріп-біліп отыр. Ауыл трындары бл ретте млде артта алан, кейбірі тіпті кедейлікті бастан кешіруде. Сол себепті де жекелеген айматарда трасызды белгілері сіп барады. атар айында ана Жейанг провинциясындаы бір ауыл трындарыны шерулері басты назара іліккен болатын. Ал енді оамды ауіпсіздік министрлігі жариялаан деректерге араанда, ткен жыл бойына бкіл ел клемінде 87 мыдай шерулер, наразылы акциялары, ереуілдер болан екен. Бл крсеткіш оны алдындаы жылдармен салыстыранда 7 процентке жоарылап кеткендігін крсетеді. Ресми «Синьхуа» агенттігі оамды ауіпсіздік министрлігіні аты аталмаан шенеунігіне сілтеме жасай отырып, ытай за мерзімге жаласатын леуметтік келесіздіктер, трасызды алдында тр деген сздерін келтірген.

Сонымен, бгінгі тада ХР – халы е кп жне экономикасы арынды дамып келе жатан ірі держава. ытай дамуыны кшті жне лсіз жатарын талдаанымызбен, ытай лемдегі е ірі мемлекеттерді бірі екендігі сзсіз. Мені ойымша, ытай экономикасыны болашаы те зор, себебі 30 жыл ішінде осындай дрежеге жету тек саясаты мыты, наты жоспары бар мемлекетке ана тн. лсіз жатарына арамастан болашата ытай АШ-ты озып лем бойынша 1 орына шыатыны сзсіз. ытай еліні кшеюі баса мемлекеттер шін лемдік дадарыстан шыуды бірден-бір жолы болып табылады. Себебі, ытай баса елдер халыны ажеттіліктерін астамасыз ете алады. Ал бл кптеген елдер шін, сіресе азастан шін лкен ммкіндік болады. Азиялы, натыра айтса ытай дуірі жаында келеді жне бл лемні даму баытын згертеді.

 

олданан дебиеттер тізімі

1. China Passes Japan to Become No. 2 Economy // NYTimes.com; 15 тамыз 2010 жыл.

2. www.kaznexinvest.kz – ХР

3. www.russian.people.com.cn

4. International Monetary Fund Report for Selected Countries and Subjects (англ.). Архивировано из первоисточника 12 февраля 2012. Проверено 19 июля 2009.

5. ChinaPRO – Деловой журнал про Китай: новости Китая, экономика Китая, бизнес с Китаем, выставки в Китае, доставка из Китая, товары из Китая,.поставки из Китая, производство в К …. Архивировано из первоисточника 20 января 2013. Проверено 19 января 2013.

6. ChinaPro, 06.05.2011 7. Прогнозы для Китая — Prognozoff. Архивировано из первоисточника 20 января 2013. Проверено 19 января 2013. 8. 10 Reasons