Азақ балалар поэзиясының мазмұндық-тақырыптық жүйесі. Ж.Кәрбозин, Е.Өтетілеуов шығармашылығы
Жәнібек Кәрбозин (1933-1984). 15.05.1933 жылы Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Дегерес ауылында туған. Ақын. 1953 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің филология фккультетін бітірген. Ол өзінің шығармаларын балаларға арнап жазды. Сондықтан да кейіпкерлерінің арасында жүруді қалап мектепке, ұстаздық қызметке ауысты. Алматы облысының Жамбыл, Күрті аудандарында ұзақ жылдар әдебиет пәнінен мұғалімі, мектеп директорының оқу ісі жөніндегі орынбасары, мектеп директоры қызметтерінде болған.
Оның балаларға арналған «Бәйшешек», «Менің шеберханам», «Ысқырық», «Біздің Бекен қайда екен?», «Біздің ауыл балалары» сияқты өлең жинақтары бар. «Кербақбай», «Қолғанат», «Қарабек пен қарақшы» т.б. балаларға арналған пьесалар жазды. Драматургиялық шығармалары Қазақстан және Орта Азиялық республикалар сахнасында қойылды. «Кербақбай» - Орта Азия мен Қазақстан қуыршақ театрларының аймақтық фестивалінде жүлдеге ие болды.
Ермек Өтетілеуов (1938 – 2006).Е.Өтетілеуов Ақмола қаласында дүниеге келген. Балалық шағы Қорғалжын ауданында өтеді. Бала кезінде суретші болуды арман еткен. Кішкене көмір-қарындашпен ақ балшықпен сыланған үй қабырғасына әлдебірдемелерге ұқсайтын қарапайым бейнелер сызуда болатын. Оларын бейнелер деуге де келмейді, сызатыны – жартылай танылар қайдағы бір аңдар, үй жануарлары мен көше көріністерінің сұлбалары сияқты бірдемелер-тін. Кейін мектепте оқып жүргенде сурет салуға бұрынғыдан бетер беріле түсті. Ол кластың қабырға газетін жасап, оқушылар кеші өтетін зал мен жаңа жылдық ертегілер бөлмесін көркемдеп, безендіруге белсене ат салысады. Әлденеше рет сыйлық алып, жүлдегер атанып жүреді. Оның мектептес құрбыларының ішінде бір де біреуі сол кезде мұны түбі суретші болмайды деп ойламаған еді. Алайда, әр уақытта ойлағаның бола бермейді. 1956 ж. Москва полиграфия институтының көркемсурет бөліміне сынақ тапсырады, бірақ “әттеген-айдан” аса алмайды.
Кейін ауыл мектебінде мұғалім болып істейді. Сонан кейін Алматыдағы Абай атындағы Қазақ мемлекеттік пединститутында қазақ мектептеріндегі орыс тілі мен әдебиеті факультетін бітіреді. Мамандығы орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі болғанымен, ана тілін аса қастерлейді, сол тілде алғаш әдебиетке келеді. Екі тілде оқығанның әсері болар, көңілге ұнаған орыс жазушыларының шығармаларын аударады. Солардан балаларға арналған жеңіл де ойнақы өлеңдері мен шағын әңгімелерін қазақ тілінде сөйлетеді. Осының бәрі көркемсөзге жаттығу сияқты әрекеттер еді.
Қорғалжын аудандық газетінде қызмет істей жүріп, ең алғаш рет балаларға жазады. Олары - өлең жолдары еді. Ол жолдар: өз күшіне күпсініп, үй жануарларының бәрін бірдей көтеріп әкете алғанына мақтанған алып піл туралы еді.
Кейбір шығармалар жолы тумысынан жеңіл болады. Оның бұл өлеңі сондай сәтті сапарға аттанды. Әуелі Қорғалжын аудандық газетінде, одан облыстық, кейіннен республикалық “Балдырған” журналында басылды. Ал 1965 жылы жеке суретті-кітапша болып “Жазушы” баспасынан жарық көрді. Бұдан соң орыс тілінде – “Костер”, украин тілінде – “Барвинок”, болгар тілінде – “Дружинка” журналдарында жарияланды.
Таң қалтып күллі елді,
Қалаға піл келді.
Сөз бе екен күштіге,
Шықты піл күпсіне,
Артып ап үстіне:
Ат, сиыр, күшікті,
Қой, түйе, мысықты,
Шошқа, ешкі, қоразды,
Он үйрек, он қазды…. –
деп басталатын “Алыптың алыбы” атты осы өлеңі алғаш жарық көргеннен Е.Өтетілеуов өзін әдебиетке келдім деп есептейді.
1962-64 жж. қазіргі Ақмола облысы, қорғалжын аудандық газетінде қызмет атқарған. 1964-74 жж. республикалық «Балдырған» журналында, 1974-76 жж. «Жазушы» баспасында редактор, ал 1976 жылдан бастап «Жалын» баспасында аға редактор, бөлім меңгерушісі болып істеді. Оның нағыз балалар жазушысы болып қалыптасуына республикалық “Балдырған” журналында қызмет істеуінің үлкен маңызы болды. Қажетті қолдау мен күнделікті ақыл-кеңестерді кішкентайларға жазатын үлкен ағаларынан алып тұрды. Оның творчестволық тағдырына аты әйгілі балалар ақындары М.Әлімбаев, Ә.Дүйсенбиев, Ж.Смақов, Ж.Кәрбозиндермен бір редакцияда бірге қызметтес болғандығы үлкен әсер етеді.
“Балаларға жазу. Бұл әрі жеңіл, әрі қиын шаруа. Бірақ, бастысы – қуанышты іс. Қаншалықты дұрыс, бұрыстығын білмеймін, меніңше балалар әдебиеті болмаған жағдайда кейбір ақын, жазушылар әдебиетке жалпы келмеген болар еді-ау деймін. Осындай арнайы келушілерге өзімді де жатқызамын. Мен үлкендерге әзір жазып көргенім жоқ, одан бірдеме шыға ма, шықпай ма, о жағы белгісіз. Ал кішкентайларға арнап жүргендерім баршылық дей аламын. Бала кезімде салған суреттерім жыл өткен сайын көз алдымда айқындала түсіп, бойымдағы жаңа ойлар мен сезімдерімді оятып, түрлі туындыларға түрткі болып келеді. Адам өз балалық шағына қайта оралмай тұра алмайды, өзін бір кезде толқытқан, мәңгі есінде қалғанды айтып кетпей қоймайды. Ал енді соның бәрін ең елгезек оқушы – балаларға емей кімге қызықтап айтып бере аласың?”
Е.Өтетілеуов он жыл “Балдырған” журналында поэзия бөлімін басқарды. Одан кейін “Жазушы”, соңынан “Жалын” баспасына редакторлық жұмысқа ауысты. Бұл тұстардың бәрі де талай ізденіс, творчестволық еңбек жылдары болды. Ұстаз ақын өзінің кішкентай оқырмандарына ненің керек екенін және қай жастағы бала қандай шығарманы қалайтынын жіті біледі. Өйткені ол бала психологиясын үздіксіз зерттейді, балалар поэзиясындағы жаңашылдардан үйренеді. Қалам тербеген тақырыбын қайткен күнде де бөбектер ұғымына лайық, әрі танымдық нәр ұсынарлық, әрі тәлімдік ғибрат берерлік көркемдік дәрежеге көтеруді ойлайды, артық сөз қоспайды, өлеңнің тығыз, нақты болуына баса назар аударады. Мысалы, мынадай өтірік өлеңі:
Шыншыл жоқ өзімнен
Көрдім мен көзіммен:
Қайықтың ұшқанын,
Қамытын тышқанның,
Поездың жүзгенін,
Тасқа ине кіргенін,
Шортанды жүгірген,
Шаянды жегілген,
Сақалды сиырды,
Сандалды суырды,
Мүйізді мысықты,
Шөп жеген күшікті,
Үйлерсіз қаланы,
Күлмес бір баланы.
Бұдан біз ақынның халық анасы – халық ауыз әдебиетінен нәр алғанын көреміз.
Ине – жіпсіз, Стол – аяқсыз,
Шелек – түпсіз, Шаңғы – таяқсыз,
Бояу – түссіз, Өрмек - өрнексіз,
Тағам – тұзсыз Адам – еңбексіз
Мәнсіз де дәмсіз. Мәнсіз де әрсіз.
Осындай нақылдық нақыш пен ықшамдық оқырманды қызықтырады,тартады, ойға қалдырады. Өлеңнің қысқа буындармен өрнектелуі ұсталық үрдісі.
Ақынның әліппеге, әріптерге арналған бір топ өлеңдер циклы балалар танымын кеңейтуге арналған. Мысалы, “Тентек әріптер” деген өлеңінде:
“Т” қасына Ай қонып
Шыға келді Тай болып.
“Х” мініп - атты
Таратты Хатты.
“М” мінгесіп Түйеге
Кетті айналып Түймеге.
“Ж” қашып кетем деп,
Жүргенде секеңдеп
Бір атты Жорға
Жықты әкеп орға.
Асылып есікке
“Б” ойнай бастады.
Құлар деп
Бесікке
Біз бөлеп тастадық.
“П” келіп Алауға
Айналды Палауға.
Бізде барлық бала-шаға
Қарық болды тамашаға.
Шығамын деп Алшаға “А”
Құлап түсті Алашаға.
Сөз етіп отырған ақынымыздың творчествосы жанрлық тұрғыдан бай, түрлік тұрғыдан әр алуан. Міне, бұл балалар поэзиясына өте қажет көркемдік компоненттер.
Е.Өтетілеуов халықтық педагогика негізінде айтылып жүрген сырлардың жігін өлеңдерінде тапқыр сөйлете білген (“Құлын – ат”, “Бүркіт”).
“Он саусақта санап-ақ, үйренеміз санамақ” деген өлеңдер жинағында автор бала логикасын дамытуға ынта-жігерін салады (“Бес саусақ”).
Шағын мазақтамаларды әрі қысқа, әрі нақты етіп бала санасына ой салардай ғып шебер жазған.
Көптеген санамақтар, жұмбақтар, шарадалар, анаграммалар, жаңылтпаштардың нағыз шебері.
Жұмбақ: 12 түйе, 10 жылқы,
9 сиыр, 5 ешкі,
1,5 қарсақ, 1 түлкі
Таба алмасаң, жұртқа бол күлкі. (Түйе төлін 12 ай, жылқы…..көтереді)
Шарада: Бастайтыным – сан,
Неше?
Қостайтыным – бір мүшең.
Енді келер жалғасын
Асқа күнде саласың.
Бәрін қоссаң табасың
Қазақстан қаласын. (Екібастұз)
Анаграмма: Ж-дан бастасаң,
Жыл мезгілі болады.
Қ-дан бастасаң,
Құсқа айнала қалады. (жаз – қаз)
Жаңылтпаш: Жаңылтпаштарымнан
Жаңылысыңқырағандарың
Жаңылысыңқырамағандарыңды
Жаңылыстырмасаңдарсайшы.
Бүлдіршіндерді күлдіргендер
Бүлдіргендер екен десек,
Бүлдіргендерді бүлдіргендер –
Сөйтіп бәрін күлдіргендер
Бүлдіршіндер екен, білсек.
Ақын балалар үшін 10 кітап жазды. Оның «Алыптың алыбы», «Бос шелек», «Жұлдызша», «Әдептілік - әдемілік», «Биік үйдің балалары», «Алақай» т.б. жинақтары кейінгі ұрпаққа мұра боп қалды. Ара-тұра көркем әңгіме де, аңыз-ертегі де жазған. Жеелеген өлең, әңгімелері орыс, болгар, украин, грузин, армян, азербайжан, татар тілдеріне аударылған. Өзі де аудармамен айналысады. Ана тілімізге О.Дриздің, Я.Акимнің, Б.Заходердің, П.Реброның өлеңдерін, С.Михалковтың мысал әңгімелерін, Д.Ушинский, Л.Толстойдың кішкентайларға арналған әңгіме-мысалдарын аударды.
Алматылық ақын Г.Брейгинмен бірлесе отырып, қазақ халқының біраз күлдіргі аңыздары мен әңгімелерін орыс тіліне аударып шықты. Олар “Жалын” баспасынан 1980 жылы “Бір уыс тұз” деген атпен жеке кітап боп жарияланды.
Ақын Е.Өтетілеуов саналы ғұмырын тек балалардың жандүниесіне үңілуге, балаларды қуантуға жұмсаған қаламгер еді. Өзінің барша болмысы да сәбидей пәк, бұлақтай таза болатын.
“Қазір жасым бір талайға келсе де, өзімді әлі бала сезінемін. Сол себепті де олармен араласпай, оларға жазбай тұра алмайтын жағдайым бар. Сондықтан оларды ойлағанда:
Өкінбен, қалам домалап,
Қолдан түсер кезінде,
Еш кетті деп еңбегім –
Қазақтың қара домалақ
Бір баласы есінде
Қалса болды еңбегім – деген арман-тілегімнің барын да жасыра алмаймын”-дейді автор.
Адыр Мырзалиев
Қ.Мырзалиев 1935 жылы қазіргі Орал облысы, Жымпиты селосында дүниеге келген. Ол қазақтың белгілі ақыны. 1958 жылы Қазақ мемлекетттік университетінің филология факультетін бітіреді. 1958 жылы «Балдырған» журналында әдеби қызметкер, 1961-65 жылдары «Жұлдыз» журналында бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы, бас редактордың орынбасары, «Жазушы» баспасында 1968-73 жылдары поэзия редакциясының меңгерушісі болып жұмыс істейді.
Қадырдың алғашқы өлеңі 1954 жылы жарық көрді. Тұңғыш кітабы «Көктем» өлеңдер жинағы 1959 жылы шықты. Содан бергі жылдарда оның «Данышпан», "Ноян-қоян», «Алуан-палуан», «Ой арманы», «Көш» деген атпен поэзиялық шығармалары жеке кітап болып шықты. Қ.Мырзалиев Одақ оқушыларына да танымал. Оның орыс тілінде «Ұйқысыз түндер», «Бұлбұл бағы», «Ақ отау», «Дала жолдары» т.б. кітабы шықты. Қ.Мырзалиев өлеңдері «Жыр жолдары» деген атпен өзбек тіліне аударылып, жеке жинақ болып жарық көрді. Овдий, Руми, Гюго, Гейне, Лермонтов, Ғамзатовтың шығармаларын қазақ тіліне аударды. Оның аудармашылық творчествосындағы сүбелі еңбегі - О.Сүлейменовтың «Атамекен» атты таңдаулысы. Қ.Мырзалиев «Ой арманы» кітабы үшін Қазақстан сыйлығын алды.
Ақын шығармашылығын қоржынның екі басына теңесек, соның бір жағына ересектерге, екінші жағына балаларға арналған жыр жиһаздары теңделгенін көреміз. «Балалар жазушысы болып қалыптасу қиын, арнайы туу керек», - деп В.Белинский айтқандай, Қ.Мырзалиев балалар ақыны болып туған ақын.
Оның өлеңдері ой-пікір анықтығы, жинақтылық, тапқырлық, бала сезіміне әсер етер сөз ойнақтылығы жағынан әсерлі келеді. Бұл күнде білім іздеп, білгенін үстемелеуші қаламгер ғана табиғи талантын қырнап, ұштайды, тапқырлықтың жаңа жолдарын, тың тәсілдерін таба алады.
«Еңбекті сүй, сонда ғана санаттағы адам боласың», осы бір уағызды үйде ата -анасы, мектепте мұғалімдері шәкіртке айтудан бір жалықпайды, ақылды талапшылдықты ақжем етіп те жібереді. Ал Қадыр мәселені басқаша шешеді. Іс, жұмыс, еңбек сияқты атауларды аузына алмай-ақ, өлең тілімен үйіреді. «Кімге не артық?» деген өлеңді тұтас оқиық:
Тәкаппарға көз артық-
Көріп тұрып, көрмейді.
Жарымеске сөз артық-
Жөн сөйлеуді білмейді.
Не істесе де, оңдырмас-
Артық қолы олақтың.
Тілазарға тыңдамас-
Қажеті жоқ қулақтың.
Ғұмырында, әр уақытта,
Түк істемесе құмартып.
Жалқауларға
Құлақ та,
Көз де, Қол да
Бәрі артық.
Нақылға жақындау соңғы шумақ қалаған ойын қапысыз жеткізген, баланы ойға қалдырады, жалқаулықтан жирендіреді. Ақынның артықшылығы таңдаған тақырыптың бойындағы соған ғана тән көркемдік нәрді, сипатты танып, тауып алуы.
Ақынның қарымды қаламынан шыққан ойнақы да тапқыр өлеңдер зерделі зергердің қолынан шыққан сиқырлы қобдидай әсер қалдырады.
Кішкентайларға жазу үшін олардың жас ерекшеліктерін ажыратып алу керек, тәй-тәй басқан сәби мен төменгі сынып оқушыларына, олардың ойлау қабілетіне, тіл ерекшеліктеріне жазылған шығармаларында көздеген мақсатына жетеді.
Күнде тәртіп бұзыпты, Кішілерді сүзіпті, Миуаны сүзіпті, Мүйізіне тізіпті.
Міне, осындай алыпты, Атам көріп қалыпты, Қажыттың деп халықты,
Мүйізін қағып алыпты. («Тоқал ешкі»).
Әрі тапқыр, әрі ұтымды жазылған бұл өлең бүлдіршіндердің әсем әніне айналады. Бұдан басқа да ән әуенімен мөлдір бұлақтай төгілген Қадыр өлеңдері сәбилердің жүрегіне жол тауып, олардың көңілін көтеруге сезімтал сергек болуына қызмет атқарып келеді.
Ақын да аңғал бала сияқты, ал бүлдіршіндерге арнап жыр жазатын адам бала мінезді болуы керек. Сонда ғана күміс қоңырау сыңғырындай сиқырлы әуезді жырлар туады, қүрғақ ақыл айтып, ұйқастырыла салған өлең сәби жүрегіне ұяламайды. Қ.Мырзалиев, әсіресе, диалог арқылы бала ойын ерекше көркемдікпен, дәлдікпен жырлай біледі.
- Ақ тауыққа не жарасады? Шоқыған.
- Ақылдыға не жарасады? Оқыған. («Кімге не жарасады?»).
Ақын санамақтың да жаңаша түрін тапқан: Бота, түйе, Құлын, бие, Торай, шошқа,
(«Санамақ»)
Ақын «Хайуанаттар хикаясында» әр аңдардың баласының өзі жайлы қалай ойлайтынын, не дейтінін балаларға танымды, әрі тағылымды жырлайды. Ал «Аквариум» топтама өлеңдерінде балықтар өмірін, олардың тіршілігін, өзіндік ерекшеліктерін жаңаша ұғым, түсінікпен балаларға тарту етеді.
Қ.Мырзалиев бір жинағын түгелдей еңбек тақырыбына арнайды («Алуан-Палуан»). Онда ақын балаларға көтергіш кран, экскаватор, бульдозер, самосвал сияқты техниканың бала ұғымындағы жалпы көріністері жайлы тартымды әңгімелей отырып, олардың төртеуі де аналарына тартыпты, ол ана - еңбек деп қорытады.
Қ.Мырзалиев Маршак үлгісімен жалқаулықты, ластықты, епсіздікті сынайды. Бұл тұрғыда оның «Мылжың» атты өлеңі қызықты.
Ол жас балалардың өздерін сөйлетеді. Олардың іс-әрекеті, балаға тән қызықты мінезі «Досым екеуіміз», «Ішік», «Асығыста», «Бұл қалай?» т.б. өлеңдерінде айқын көрінеді.
Қ.Мырзалиев ең алдымен балалар ақыны, ұрпақ ұстазы. Бұған ақынның «Сабақ» атты кітабы дәлел.
«Сабақтың» композициялық құрылымы кәдімгі сабақ өткізу жүйесіне негізделіп жасалған. Бірінші сабақ табиғат тану туралы. Мұнда жылдың төрт мезгіліне тән ерекшеліктерімен таныстырады. Үзілісте балалар жұмбақ айтып ойнайды. Поэзиямыздың метафораға толы түрі - жұмбақ, бұл салада да Қадыр анық ақындық өнер танытқан. Мысалы: «Көл бетінде керуен жол» (Құс жолы) немесе «Жылға дер ем ақпайды, жылан дер ем шықпайды».
Екінші сабақ - хайуанаттар. Осында ақын «Жапалақ», «Түйеқұс», «Борсық», «Тоты» аталатын өлеңдері арқылы: жыртқыштықты, арамтамақтықты, не ары, не бері емес- дүбәралықты, жеңілдікке әуестікті сынайды. Екінші үзілісте балаларға жаңылтпаш айтқызады: Шемішке шақсаң шақ, Шапшаң шақ. Шөбіңді шапсаң шап, Шапшаң шап.
Ал үшінші сабақ - тіл. Бұл сабақ «Ана тілі» деген өлеңмен басталады: Ана тілің -арың бұл, Ұятың боп тұр бетте. Өзге тілдің бәрін біл, Өз тіліңді құрметте!
Бұл жас ұрпақтың ар-намысын оятатын ойлы сабақ. Бұл өлең үлкендерге де арналған.
Төртінші сабақ - еңбек. Бұған әр алуан мамандық иелері туралы - «Жылқышы», «Қайрақшы», «Наубай» т.б. өлеңдер топтастырылған. Сабақтың көздеген мақсаты - адамды адам еткен еңбек екенін айту.
Соңғысы - қосымша сабақ. Ғибрат деп аталады. Мақсаты - үлгере алмаушылар мысалданып, соларға ғибрат боларлық ақыл-кеңестер, ойлар ұсынады.
Сабақтан қайтарда мазақтамалар басталады: еріншек, сотқар, маубас, жайбасар, мақтаншақ, жаңғалақ, қомағай, салақ балаларды келемеждейді. Санап тұрып ертесін, Сұрайтын қант бөлкесін Сен бір жаман еркесің! Көкеңнің де желкесін Жауыр қылған еркесің!-дейді ақын «Ерке» аталатын мазақтамасында.
«Сабақ» - айтары мол, құрылысы өзгеше жинақ.
Ақынның тағы бір құнды еңбегі «Ақикаттың алдында» атты поэмасы. Бала психологиясына жетік ақын сюжеттік бұрылыс- құйылыстарды ойнақыландырып, оқушы ойын он саққа жүгіртіп, ұстараның жүзінде ұстап бағады.
Көлемі шағын, бала психологиясын меңгерген ертегі-поэмада ақын фольклорлық сюжетті өзінше байытқан. Сөйтіп, ауыз әдебиетінің асыл үлгісімен жүріп отырып-ақ бүлдіршіндерге ойлы, ойнақы, соны ертегі-поэма ұсынған.
Қ.Мырзалиевтың «Балшық ұлы Балшықбай» ертегі-поэмасы Л.Толстойдың «Алтын кілт немесе Буратиноның басынан кешкендері» ертегісін еске түсіреді. Орыс әдебиетіндегі тәжірибені Қадыр өзінше өрбітіп, ұстартып пайдаланған. Буратино ақылды қуыршақ болса, Балшықбай есер, тентек, салақ. Л.Толстой Буратино арқылы орыс өмірінің кейбір көлеңкелі жақтарын сынаса, Қадыр Балшықбай арқылы салақ балалардың әрекеттерін әшкерелейді.
Ақынның «Киімдер қалай киінеді» атты поэмасы оқушы баланың ұқыпсыздығын, тентектігін әшкерелейтін сатиралық туынды. Мұнда Еркебек деген баланың киімді күтіп кимейтіні қатты сыналады.
Қорыта айтсақ, Қадыр Мырзалиев балалар әдебиеті атты әшекейлі шеберхананың бірегей шебер ұсталарының бірі, халқына, жас ұрпаққа өлеңнен олжа салушы саңлақ, өзінен кейінгілерге ұстаз ақын.