АПАРАТТЫ – ДИДАКТИКАЛЫ БЛІМ
Дебиет
Негiзгi дебиеттер:
1. Адибаев Б.М. жне басалар, ИНФОРМАТИКА, Алматы,1995, стр.19-25;
2. Адибаев Б.М. жне басалар, ИНФОРМАТИКА, Алматы,1997, стр.26-33;
3. Камардинов О., Информатика, Алматы, “ылым” БО, 2004, 100 – 109.
4.Изтлеуов М.К. жне басалар, Атбе, 2005, 167 – 184.
осымша дебиеттер:
1.Фигурнов В.Э.,IBM PC для пользователей, выпуск 1-7;
2.Балапанов Е.К., Бурибаев Б. жне басалар, Использование Norton Commander в персональных компьютерах, Алматы, 1992.
АПАРАТТЫ – ДИДАКТИКАЛЫ БЛІМ
1. Жмыс стелi жне оны негізгі элементтері: пиктограмма, жарлы, есептер татасы
Графикалы операциялы абыша Windows, сонан со операциялы жйе (ОЖ) Windows компьютерлік технологияны дамуыны объективті талабына сай рылды. Microsoft Windows ортасыны негізгі маызды ерекшеліктері:
- компьютерді ммкіндіктерін тбірлі згертетін, графикалы интерфейс йымдастыру арылы, олданушы мен компьютер арасындаы байланысты амтамасыз етеді;
- кптеген арнаулы олданбалы прпограммаларды (Microsoft Word, Microsoft Excel жне т.б.) жмысын амтамасыз ететін базалы программалы нім болып табылады;
- компьютерді информациялы клемі ондаан-жздеген мегобайт жедел жадысын тиімді басарады;
- кп есепті (кп тапсырмалы), бір мезетте бінеше олданбаны жктей алады жне оларды бірінен біріне оай теді.
Windowsты негізгі функциясы — осы ортаа арналып жасалан бадарламаларды жмысын басару. Windows бір араанда — Norton Commander сыяты MS DOS стіне графикалы ондырма болып крінеді. Windows шін арналып жасалан программалар MS DOS ортасында олданылатын деттегі олданбалардан млдем згеше. Microsoft Windows фирмасы, Windows технологияларыны артышылытарыны брімен олданбалара пайдалануа рсат ететін, олданбалы программалауды арнайы интерфейсін жасады.
Windows-басару орталыы жмыс стелі болып табылады. Ол арылы компьютерде бар нрселерге жетуге болады, яни компьютерге “ену есігі” тріздес. Жмыс стелі олданушыны жмыс орыны тріздес.
Компьютерді то кзіне осан со монитор экранында Жмыс стелі (сурет 1) пайда болады. Жмыс стелі деп Windows ортасыны жмысы кезіндегі экранны толы бетін 
айтады.”Жмыс стелі” – ол метафора. Кдімгі стел стіне кітаптар, оулытар, дптерлер, бумалар ойылады да, олар кезекпен олданылады. Windows ортасында кітап, дптер, оулытар ызметін олданбалар мен жаттар терезелері атарады. олданбалар мен жаттар терезелері “стелді” кезкелген жерінде орналасулары, немесе бір-біріні стіне орналасулары ммкін жне “стел” стінде орнын ауыстырулары немесе лшемдерін згертуі мкін. Жргізілетін жмыса байланысты олданушы “жмыс стеліні” стінде, белгілі тртіппен орналасан немесе алай болса солай шашылып жатан, бірненше терезені стауына болады (сурет 2), сонымен атар ажетсіз терезелерді алып тастап, тек ана ажетті бір терезені алдыруа болады.
Жмыс стелі астындаы ср жола есеп татасы немесе тапсырмалар татасы деп аталады. Есеп татасыны сол жаында, бас менюді ашатын, “Пуск” пернесі бар, бл пернеден оа арай программаларды жылдам осу жарлытарыны орны, сонан кейін жмыса осылан программалар пиктограммаларыны орны, есеп татасыны о жаында ртрлі пиктограммалар-индикаторлар орны бар (сурет 1 жне 2).
Windows ортасындаы р олданба программа белгілі объекті деуге арналан. Мысалы, Word процессоры – мтіндік жаттармен, Excel процессоры – электронды кестемен, информациялы олданбалар – деректер базаларымен, жне т.б. жмыс істеуге арналан. р объект дискте жеке файл трінде саталады. Файл пішіні олданба программамен аныталады. Файл форматы (пішіні) оны кеейтуімен крсетіледі: мысалы, графикалы (сурет) объектер графиалы .BMP, .PCX, немесе .JPG файлдарда, мтіндер “Word жаттары” .DOC немесе .RTF файлдарында, электронды кестелер .XLS файлдарында жне т.б. саталады.
Графикалы технологияны дістемелеріні біркелкілігін крсету шін жне терминдерді алыптастыру шін кезкелген делуші объекті жат (ол негізінде, мысалы, мтіндік файл немесе электронды кесте не сурет болуы ммкін) деп атайды. жат компьютер жадысына деу шін жктеледі жне дискте файл трінде саталады.
Windows ОЖ-сінде тізімше (директорий, каталог) ымыны орнына бума олданылады, яни жаттар бумада саталады. Бумаларды екі трін ажыратады: кдімгі бумалар (MS DOS жйесіндегі тізімшелер) жне арнайы бумалар (сурет 3): мені компьютерім, логикалы дисктер С, D,... – дисктерді тп тізімшелері, олжын (корзина), басару татасы (панель управления), принтерлер жне таы басалар. Арнайы бумаларды райсысы зіні ызметіне сай графикалы пішінмен крсетіледі, ал алыпты бумаларды барлыыны пішіндері бірдей болады.
Windows объектісі тсті белгімен – пиктограммамен крсетіледі. Пиктограммада есім болады жне ол объекті атаратын ызметіне байланысты суретпен рнектеледі (сурет 3). Windows ортасында жмыс істейтін программаны жылдам осуа арналан пиктограмманы жарлы деп атайды. Жарлыты баса пиктограммалардан айырмашылыы, оны тменгі сол жа брышындаы иілген стрелкасы бар (сурет 3). жаттар пиктограммасыны баса пиктограммаладан айырмашылыы, оны о жа жоары брышы иілген (сурет 3). Программаны не жатты жмыса осу шін немесе буманы ашу шін тышанны сілтегішінмен жарлыты не пиктограмманы крсетіп, тышанны сол жа тиегін жылдам екі рет шерту керек.
2. Терезелер. Стандартты терезені негізгі элементтері.
Windows ОЖ-сінде жмыс істеуге арналан программаларды олданба деп атайды.
Windows ортасыны негізгі тсінік – терезе. Терезе экранны графикалы трде белгіленген блігі, яни рамкамен шектелген экранны тртбрышты сегменті. рбір олданба жеке терезеде орындалады. Терезе (сурет 4) экранны блігін алып труы ммкін (алыпты нсадаы терезе), не толы экранды алып труы ммкін ( толы экранды нсалы терезе).
Терезені е жоары кк не ср тсті жолаы таырып жолы деп аталады. Бл жолда олданба есімі жазылады.
олданба терезесін ашу олданба программаны жмыса осу дегенді білдіреді. олданба терезесін жабу - олданба программаны жмысын аятау дегенді білдіреді. Бір уаытта бірнеше олданба, райсысы зіні терезесінде, ашы бола алады жне олданушы тышанны кмегімен бір олданбадан екіншіге жылдам ауыса алады.
делуші объекті орналастыру шін рбір олданба жат терезесі болып табылатын жеке терезе ескереді. Егер бадарлама тек ана бір файлды дей алатын болса, онда жат терезесі олданба терезесіні айыруа болмайтын блігі болып табылады. Егер бадарлама бір уаытта бірнеше объектті дей алатын болса ( Word пен Excel ), онда бір олданба терезесінде бірнеше жат терезесі ашылуы ммкін. Жмыс кезінде бл терезелерді кез келгені олданбаны блігі бола алады. жат терезесі зіні лшемдерін жне орналасу орнын олданба терезесі ішінде ана згерте алады.
Windows ортасында мынандай терезелер трін (сурет 5) айырады:
- олданба (программа, бадарлама) терезесі (сурет 5);
- жат (олданбаны деу объектісіні) терезесі (сурет 5);
- схбаттасу (деу сайманы, деу ралы) терезесі (сурет 6).
Сонымен бірге терезелер:
1) ерікті, объектер (олданба, бума, жат) терезелері, оларды здері ртрлі нсада болуы ммкін:
- толы экранды – терезе жайылан, сондытан экран аумаын толы алып трады (сурет 4) жне бл нсада терезе лшемдерін згертуге болмайды
- алыпты – терезе экранны аумаын толы не блігін алып трады (сурет 4) жне бл нсада терезе лшемдерін згертуге болады;
- пиктограмма – терезе пиктограммаа, ммкін болатын е кіші аумаа , бктелген.
2) бекітілген - зіні лшемдерін згерте алмайтын терезелер, мысалы, схбаттасу терезелері (сурет 6).
Терезелерді нсасын згерту шін, терезені таырып жолыны о жа брышындаы, пернелер (батырмалар, сурет 7) олданылады:
• “Свернуть” 0 тріндегі перне терезені пиктограммаа бктеу шін;
• “Развернуть” 1 тріндегі перне терезені толы экранды трге айналдыру шін;
• “Восстановить” 2 тріндегі перне терезені алыпты саа келтіру шін;
• “Закрыть” r тріндегі перне терезені жабу шін.
Терезені млімет енгізілетін блігін жмыс ауданы деп атайды.
Жоарыда айтыландай рбір терезені бірінші жолын таырып жолы (таырып алаы) алып трады (сурет 7). Бл жолды сол жаында жйелік меню пернесі (батырмасы) орналасан. Ол терезені басару шін олданылады, онда терезе нсасын згертетін пернелер функциялары айталаан бйрытар бар.
алыпты нсадаы терезе ауданын тышанмен тік, жаты баытта жне брыштарынан стап диагональ бойынша згертуге болады. Схбаттасу терезелері зіні ауданын (лшемдерін) згертпейді жне алыпты нсада ана, яни экранны блігін ана алып тратын, болады. алыпты жне пиктограмма нсасындаы терезелерді экран бетінде орын ауыстыртуа болады.
Жмыс жргізіліп тран терезе актив терезе деп аталады (Сурет 2). Актив терезе баса терезелерді стінде орналасады жне оны таырып жолы тсті болып трады. Сонымен атар актив терезені есеп татасындаы пиктограммасы батыы жне ашыл тсті болып трады. Активті емес терезе, таырып жолы ср тсті, терезе ешандай рекеттерді абылдамайды. Егер активті емес терезені ашы шетінен тышанмен шертсе, ол активті болып шыады.
Терезені крінбейтін блігін крсету шін тік жне жаты айналым жолатары олданылады (сурет 7). Кру шін айналым жолатарындаы жуан стрелканы тышанмен шерту керек.
Кй жолы (сурет 7) немесе алып-кй жолы терезені міндетті емес элементі. Мнда жмыс жргізіп отыран жадайлара сйкес мліметтер: бет саны, курсорды орналасуы, бйрыты арналуы (ызметі) туралы тсініктер крсетіледі.
Windows ортасында анытама алу тсiлдерi арастырылан. Ол шiн олданба терезесіні жаты менюінде “Справка” батырмасын, ал схбаттасу терезесінi о жа жоары шетiндегi ”?” белгiсi бар батырмасын тышанмен шертсе, баыныы менюден ë? белгiсi бар “Бл не?” (×то такое?) атты жолды тадап шертсе жеткiлiктi.
3. Windows ортасындаы менюлер
Windows-ты р олданбасында жаты (горизонтальное), тментскіш (ниспадающее), жйелік (системное), динамикалы немесе контекстік менюлер бар.
Жаты меню (сурет 7, сурет 8) негізінен олданба терезесінде таырып жолынан тменгі жолды алып трады. Бл менюді рбір пернесіні баыныы тментскіш менюі бар. Бл менюді рылымы олданбаны ызметіне байланысты ртрлі болуы ммкін.
Жаты менюдегі пернелер есімінде бір ріпті асты сызулы болады – ол осы пернені “ысты” тиегі деп аталады. Клавиатурада осы “ысты” тиек ріпін Alt батырмасын басып трып басса, онда жаты менюді осы “ысты” тиегі бар пернесіні тментскіш менюі шыады. Мысалы, Файл пернесі шін, Alt+Ф басса, жаты менюді Файл пернесіні тментскіш менюі шыады.
Жаты менюдегі есімді пернелерді бірін тышанмен шертсе, не осы перне шін Alt+ “ысты” тиек басса, тментскіш меню шыады (сурет 9) . Бл менюдегі р жолдаы жазуды бйры беп атайды. Бл бйрытар есімдері жне оларды орындайтын ызметі стандартталан, яни олар бір біріне сас, сондытан бір трлес деуге болатын, рекеттер жиынтыынан трады. Тментскіш меню бйрытарыны тобы бір-бірінен горизонталь сызытармен блінеді (сурет 9).
рбір топта ызметтері сас бйрытар орналасады. Егер байаусызда ажет емес тментскіш меню шаырылан болса, оны жабу шін не клавиатурада Esc батырмасын не менюден тыс кезкелген жерді тышанмен бір шертсе болды.
Тментскіш менюдегі брытара олданылан белгілер стандартталан:
| Аталымы ара тсті бйрытар орындалуа дайын активті бйрытар. | |
| Аталымы ср тсті бйрытар арастырылып отыран уаытта орындалуы ммкін емес бйрытар (сурет 9, А – Удалить, Переименовать, Свойства; Б – Отменить, Вырезать,...). | |
| Бйры аталымындаы асты сызылан ріп осы бйры шін “ысты” тиек. Бйрыты орындату шін клавиатурада осы ріпті басса, тментскіш меню барда, жеткілікті. Мысалы, 9А суретте крсетілген жадайда Отменить бйрыын орындату шін О рпін басса жеткілікті. | |
Бйры соынан ойылан кп нкте, осы бйры тадалып жмыса осыланда, осымша мліметтер енгізуге болатын схбаттасу терезесі шыатынын білдіреді. Мысалы, Файлды тментскіш менюіндегі Назначить порт… бйрыыны (сурет 9 А)  схбаттасу терезесі (сурет 10).
| |
| Бйры аталымынан со ойылан стрелка () , осы бйрыты баыныы менюіні бар екендігін крсетеді. Мысалы, сурет 9, В – Упорядоточить значки, Д – Ссылка, ...) | |
| Бйры аталымынан со крсетілген перне есімі не пернелер комбинациясы – олар бйрыты жылдам орындату пернелері. Бйрыты осы пернені не пернелерді басу арылы орындатуа болады. Мысалы, сурет 9, Б – Выделить все – Ctrl+A, Г – Назад – Alt+Стрелка влево,... (Мнда латын ріптері олданылады). | |
| Бйры алдына ойылан белгісі (сурет 9, А жне В) жалауша деп аталады жне ауыстырып осыш болып табылады. Жалауша трса бйры осулы тр, яни ол рашанда орындалады, жалауша жо болса бйры орындалмайды. Жалауша стінен шертсе жалауша алынып тасталады. | |
| Егер бір-біріне сас бйрытарды міндетті трде біреуі орындалуы керек болса, оны тадап белгілеу шін алдына радиоперне деп аталатын дгелек (• нкте) ойылады. Мысалы, сурет 9 В. |
Егер байаусызда ажет емес тментскіш меню шаырылан болса, оны жабу шін не клавиатурада Esc батырмасын не менюден тыс кезкелген жерді тышанмен бір шертсе болды.
Тментскіш менюдегі брытара олданылан белгілер стандартталан:
Схбаттасу терезелеріндегі бйрытарда бір ріпті асты сызылан, бл ріп “ысты” тиек, оны олдананда Alt тиегін басып трып “ысты” тиекті басу керек. Мысалы, “Назначение порта принтеру” схбаттасу терезесінде (сурет 10,А) “Путь” алаын активтендіру шін Alt+П орындауа, не Tab батырмасын олдануа болады.
Жйелік меню. Таырып жолыны сол жа шетіндегі пиктограмманы тышанмен (сол тиегін басып) шертсе олданба немесе жат терезесін басару жйелік менюі шыады.
Контекстік (динамикалы, алымалы) меню (сурет 1) андайда болмасын пиктограмманы не терезені бос жерінен тышанны о тиегімен шерткенде пайда болады. Бл менюде арастырылып отыран уаытта осы объектке олдануа болатын рекеттерді бйрытары крсетіледі.
Бас меню (сурет 11) ПУСК тиегін (сурет 1) шерткенде шыады. Пуск тиегі, яни бас меню, компьютердегі кезкелген мліметке жетуге ммкіндік береді. Бас менюде тментскіш менюдегіндей белгілеулер олданылады.
Бас меню Программы, Документы, Настройка, Найти, Справка, Выполнить, Завершеие работы – деген бумалар белгілерінен трады. Оларды не баыныы менюлері не схбаттасу терезелері бар.
“Программы” бумасыны баыныы менюінде (сурет 11) Windows ОЖ-сіні олданба программаларыны тізімі жне осы жйеге келістірілген программаларды тізімі бар. Осы тізімні ішінде “Проводник” (Жолсерік) программасы экран бетін екіге бліп сол жаында компьютердегі бумалар мен жаттарды бта тріздес тізімін береді, ал о жаында аымды буманы рылымын крсетеді. Сол жа терезеде жабы бума + белгісімен белгіленеді, егер оны тышанмен шертсе – табасына айналады жне бума ашылады.
“Документы” бумасында кейінгі олданылан 10-15 жаттарды тізімі беріледі. ажеттісін тышанмен шертіп жмыса осуа болады.
“Настройка” бумасында компьютерді рылымындаы ртрі рал-саймандарды, программалары баптауа ажетті прграммалары бар бумалар жиынтыы саталады.
“Найти” бумасында компьютерлер жйесіндегі копьютерді іздестіру, немесе буманы не жатты іздестіру программалары саталады.
“Справка” бумасында Windows ОЖ-сі туралы анытамалар беретін программа бар.
“Выполнить” схбаттасу терезесіне олданушы жазан бйрыты орындатады.
“Завершение работы” компьютермен жмысты аятау трлері крсетілген тізімі бар схбаттасу терезесін береді.
Бас меню Ctrl+Esc пернелерiн басанда да ашылады. Бл тсiлдi Iске осу батырмасы экранда крiнбей транда пайдаланан тиiмдi. Бас менюдегi командалар атарын р адам з алауымен згертiуiне болады.
4. Саймандар татасы жне алмасу буфері. Windows ОЖ-сіндегі олданба терезелеріні жиі олданылатын осымша элементі – саймандар татасы (сурет 12). Саймандар татасы, жат терезесінде жмыс істеуге арналан, райсысы белгілі бір ызмет атаратын пиктограммаларды жиынтыы. Сондытан кейде саймандар татасын “пиктографиялы меню” деп атайды. олданба терезесінде арналулары ртрлі бірнеше саймандар татасы болуы ммкін.
12-ші суретте крсетілген буманы стандартты саймандар татасындаы (А - Windows 98, Б –Windows 2000) элементтер:
| А | терезелерді кейінгі ашулар баытына арсы аударыстыру; | |
| терезелерді 1-тиекпен аударыстыру баыта арсы аударыстыру; | ||
| терезелерді жмыс стелі баытында аударыстыру; | ||
| белгіленген файлды не буманы иып алып, алмасу буферіне жіберу; | ||
| белгіленген файлды не буманы кшірмесін алмасу буферіне жіберу; | ||
| алмасу буферінен крсетілген орына ою; | ||
| кейінгі рекеттерді не бйрытарды болдырмау; | ||
| белгіленген файлды не буманы жойып, оржына (Корзина) жіберу; | ||
| белгіленген объектіні асиеттерін крсету; | ||
| терезедегі пиктограммаларды крсету трін белгілеу. | ||
| Б | терезелерді кейінгі ашулар баытына арсы аударыстыру; | |
| терезелерді1-тиекпен аударыстыру баыта арсы аударыстыру; | ||
| терезелерді жмыс стелі баытында аударыстыру; | ||
| объектіні іздестіру терезесін шыару; | ||
| бумаларды бтаты рылымын беру; | ||
| осы мезгілге дейін жмыс жргізілген жаттар мен программалар тізімін беру; | ||
| белгіленген объектіні орнын ауыстыру; | ||
| белгіленген объектіні баса бумада кшірмесін алу; | ||
| белгіленген файлды не буманы жойып, оржына (Корзина) жіберу; | ||
| белгіленген объектіні асиеттерін крсету; | ||
| терезедегі пиктограммаларды крсету трін белгілеу. |
Windows 2000-да саймандар татасына олданушы зіні ажеттіне сай осымша пиктограммаларды ойып ала алады.
Кейбір олданбаларда (мысалы, графикалы редактор Paint) саймандар татасы терезені міндетті элементі болып табылады, себебі онсыз программаны негізгі ызметін орындау ммкін емес.
Кптеген олданбаларда (мысалы, мтіндік редактор Word) саймандар татасы олданушыны жмысын ммкіндігінше кбірек жеілдетуге арналан, себебі саймандар татасыны элементтері жаты меню бйрытарын айталайды. Сондытан бл таталарсыз да жмыс істеуге болады.
андайда болмасын “сайманды” олдану керек болса, онда оны пиктограммасын тышанмен шерту керек.
Саймандар татасын олданба терезесіне ою шін жаты менюді “Сервис” пернесін, тментскіш менюде “Настройка...” бйрыын шерту керек, сонан со пайда болан “Настройка” схбаттасу терезесінде “Панели инструментов” таырыпшасын шертіп, саймандар таталарыны есімдері крсетілген “Панели инструментов” алаында, ажетті саймандар татасыны алдындаы тртбрышты тышанмен шертіп жалауша енгізу керек.
Жмыс істеп тран кезінде Windows олданбалар жне жаттар арасында берілгендерді уаытша жіберуге жадыны біраз блігін арнаулы бледі. Жадыны осы блігін алмасу буфері деп атайды.
5. Объектермен (бумалар жне жаттармен) орындалатын негізгі рекеттер. Бума терезесіндегі объектер: келесі дегейдегі бума, файл-программа, файл-жат, жарлытар болып табылады. Бума терезесіеде бір не бірнеше объектерді белгілеуге болады. Объекті белгілеу шін оны тышанмен шерту керек. Белгілеуді алып тастау шін тышанмен кезкелген бос жерді шерту керек. атар орналасан объектерді белгілеу шін тышанны солжа тиегін басып трып, тышанды белгіленетін объектер бойымен сйретіп шыу керек. Егер белгіленетін объектер атар орналаспаса, онда Ctrl пернесін басып трып белгілеу дістерін олдану керек.
Белгіленген объектермен мынандай амалдарды орындауа болады:
• объекті ашу (буманы ашу, программаны жмыса осу, жатты ашу,...);
• объекті жнелту (А дискетасына, почтамен адресата,...);
• осы бумада жарлы ру;
• объекті жою (шіру), оны оржына жнелту;
• объекті есімін згерту;
• объектіні (кесіп алып) не оны кшірмесін алмасу буферіне жнелту;
• объектіні асиеттерін экрана шыару.
Windows операциялы жйесінде объектермен жргізуге болатын рекеттерді орындау дістері:
А) Бумадаы барлы объекттерді белгілеу
а) ПравкаВыделить все бйрытарын орындап (алдымен стрелкадан брын крсетілген бйрыты жаты менюден сонан со стрелкадан кейінгі бйрыты тышанмен шерту керек);
б) Ctrl+A (бірінші крсетілген тиекті басып трып екіншісін басу керек, Ctrl пернесінен кейін крсетілген ріп латын тіліні алфавитінен).
Б) Белгіленген объектіні кесіп алып алмасу буферіне жіберу
а) ПравкаВырезать;
б) Ctrl+Х;
в) саймандар татасындаы “Вырезать” (айшы) не “Переместить в” пиктограммасын тышанмен шертіп;
г) объектіні контекстік менюіндегі “Вырезать” бйрыын шертіп.
В) Белгіленген объектіні кшірмесін алмасу буферіне жіберу
а) ПравкаКопировать бйрытарын орындап;
б) Ctrl+С;
в) саймандар татасындаы “Копировать” не “Копировать в” пиктограммасын тышанмен шертіп;
г) объектіні контекстік менюіндегі “Копировать” бйрыын шертіп.
Г) Объектіні алмасу буферінен курсормен крсетілген орына ою
а) ПравкаВставить бйрытарын орындап;
б) Ctrl+V;
в) саймандар татасындаы “Вставить” пиктограммасын тышанмен шертіп;
г) объектіні контекстік менюіндегі “Вставить” бйрыын шертіп.
Д) Объектіні бір бумадан екінші бумаа ауыстыру
а) Сйрету арылы: Тышанны сілтегішін объектке келіп, тышанны сол жа тиегін басып трып, объект орналасатын екінші терезеге сйретіп апаран со тиекті босату;
б) Саймандар татасын пайдаланып: Орыны ауыстырылатын объекті белгілеп, объект орналасан терезедегі саймандар татасындаы “Вырезать” пиктограммасын тышанмен шертіп, тышанмен объект орналасатын терезені шертіп жне осы терезені саймандар татасыны “Вставить” бйрыын шертіп.
в) Саймандар татасын пайдаланып: Орыны ауыстырылатын объекті белгілеп, объект орналасан терезедегі саймандар татасындаы “Переместить в” пиктограммасын тышанмен шертіп, пайда болан “Обзор папок” схбаттасу терезесінде объект орналасатын буманы белгілеп, осы терезедегі “Ok” батырмасын шертіп;
г) Контексті менюді пайдаланып: Орыны ауыстырылатын объектіні контекстік менюін шаырып (тышанны о тиегімен шертіп), осы менюдегі “Вырезать” бйрыын шертіп, объект орналасатын терезені контекстік менюін шаырып, ондаы “Вставить” бйрыын шертіп;
д) Жылдам орындату тиектерімен. Орын ауыстыратын объекті белгілеп, Ctrl+Х тиектер комбинациясын басып, объект орналасатын бума терезесін активтендіріп, Ctrl+V тиектер комбинациясын басып.
Е) Объектні екінші бумада кшірмесін алу
а) Сйрету арылы: Тышанны сілтегішін объектке келіп, Ctrl батырмасын басып трып, тышанны сол жа тиегін басып, объект орналасатын екінші терезеге сйретіп апаран со екі тиекті де босату;
б) Саймандар татасын пайдаланып: Орыны ауыстырылатын объекті белгілеп, объект орналасан терезедегі саймандар татасындаы “Копировать” пиктограммасын тышанмен шертіп, тышанмен объект орналасатын терезені шертіп жне осы терезені саймандар татасыны “Вставить” бйрыын шертіп.
в) Саймандар татасын пайдаланып: Орыны ауыстырылатын объекті белгілеп, объект орналасан терезедегі саймандар татасындаы “Копировать в” пиктограммасын тышанмен шертіп, пайда болан “Обзор папок” схбаттасу терезесінде объект орналасатын буманы белгілеп, осы терезедегі “Ok” батырмасын шертіп;
г) Контексті менюді пайдаланып: Орыны ауыстырылатын объектіні контекстік менюін шаырып (тышанны о тиегімен шертіп), осы менюдегі “Копировать” бйрыын шертіп, объект орналасатын терезені контекстік менюін шаырып, ондаы “Вставить” бйрыын шертіп;
д) Жылдам орындату тиектерімен. Орын ауыстыратын объекті белгілеп, Ctrl+С тиектер комбинациясын басып, объект орналасатын бума терезесін активтендіріп, Ctrl+V тиектер комбинациясын басып.
Ж) Белгіленген жатты не буманы шіру
а) ФайлУдалить бйрытарын орындап;
б) Саймандар татасын пайдаланып. Саймандар татасындаы “Удалить” пиктограммасын шертіп;
в) Контекстік меню арылы. шірілетін объектіні контекстік менюін шаырып, ондаы “Удалить” бйрыын шертіп;
г) Сйрету арылы. Тышанны сілтегішін объектке келіп, тышанны сол жа тиегін басып трып, “Корзина” (оржын) бумасына сйретіп апаран со тиекті босату.
Объекті шіру кезінде “Подтверждение удаления” схбаттасу терезесі шыады, осы терезеде шіруді растап “Да” батырмасып, шіруден бас тартып “Нет” батырмасын басу керек.
6. Клавиатураны жне тышанды пайдалану.
Windows ОЖ-дегі олданбалар жмысын басару шін клавиатура мен тышан олданылады.
Windows ортасында жмыс істегенде клавиатура негізгінен мліметтерді енгізу шін олданылады. Дегенмен программаны басаруда барлы дерлік рекеттерді клавиатураны кмегімен орындауа болады. Мысалы, клавиатура кмегімен Alt+F4 басып олданбаны жмысын аятауа болады, немесе баса программаа ту шін Ctrl+Esk комбинациясын басу керек. Кейбір бйрытарды тышаннан грі клавитурамен орындаан жылдам болады. Мысалы, бергіленген объектіні кшірмесін алмастыру буферіне жіберу шін тышанды олданып, а) жаты менюдегі Правка батырмасын шерту, б) тментскіш менюдегі Копировать бйрыын шерту керек. Осы амал клавиатурада Ctrl+С комбинациясын басса орындалады.
Іс жзінде программаны басару дісін тадау кптеген себептерге байланысты: программаны арналуы, жмыс сипатына, олданушыны детіне жне таы баса. Дегенмен олданушыларды басым кпшілігі тышанды олдануды дрыс креді.
Тышан деп аталатын, ораб тріздес алаана сыятын, ол тетiктi екi немесе ш тиегі бар. Оны сол жа батырмасы -негiзгi, о жа батырмасы - осымша, ал ортаы - программау батырмасы болып саналады.
Тышанны сілтегішіні экранда орналасуы тышанны астыы жаында орналасан шарды тсеніш бетінде айналыуымен, ал тышанны баса трінде (лазерлік) сулені стел бетінен шаылысуымен аныталады.
Тышан кмегімен Windows ОЖ-сіні жне оны олданбаларыны жмысын басару жргізіледі: андайда болмасын рекетті орындатуа не болдырмауа бйры беріледі, сурет салынады не оны блігі белгіленеді, мтінні не графикалы кескінні белгіленген блігі баса орына ауыстырылады. Тышанды стел не тсеніш стінде ртрлі баытта жылжытып, тышанны сілтегішін экранда белгілі бір орына келіп (басаша айтанда сілтегішпен ажетті объекті крсетіп), компьютерге тышанны сол не о тиегін басып сигнал жіберуге болады.
рбір Windows ОЖ-сін олданушы тышанмен жмыс істеуді трт технологиялы рекетін игеруі керек:
| Тышан сілтегішімен объекті крсетіп, тышанны сол не о тиегін жылдам басып жылдам оя беру (тышанмен шерту); | |
| Тышан сілтегішімен объекті крсетіп, тышанны сол тиегін екі реттен жылдам басып жылдам оя беру (тышанмен екі рет шерту); | |
| Тышан сілтегішімен экранны бір нктесін крсетіп, тышанны сол тиегін басып, оны оя бермей, тышанны орнын ауыстырып, тиекті оя беру (сурет салу); | |
| Тышан сілтегішімен объекті крсетіп, тышанны сол тиегін басып (объекті стап), оны оя бермей, тышанны орнын ауыстырып, тиекті оя беру (объекті орнын ауыстыру). |
Осы рекеттерді негізінде тышанмен жмыс істеуді негізгі тсілдерін таайындауа болады (кесте 1):
Кесте 1
Тышанмен жмыс істеуді негізгі тсілдері
| рекет | рекетті орындау | рекетті арналуы |
| Крсету | Тышанны сілтегішін ажетті объекті крсеткенше жылжыту | Объекті крсету |
| Тышанмен стау | Тышанны сілтегішін ажетті объектке келіп, сол тиекті жібермей басып тру | Объект орнын жне лшемдерін згерту шін |
| Тышанмен шерту | Тышанны сол тиегін басып жылдам оя беру | Объекті тадау, объекті белгілеу, меню бйрытарын орындау |
| Тышанны о тиегін басып жылдам оя беру | Контекстік менюді алу | |
| Тышанмен екі шерту | Тышанны сол тиегін екі рет жылдам басып жылдам оя беру | Объекті (бума, жат) ашу, программаны жмыса осу |
| Тасымалдау, сйрету | Тышан сілтегішін объектке ойып, солтиекті басып жне оны оя бермей, сілтегішті баса орына апарып, тиекті оя беру. | Объекті тасымалдау, мтінді белгілеу, белгіленген мтінді тасымалдау. |
Windows-пен жмыс істегенде мтіндік курсор мен тышан сілтегішін айыра білу керек.
Курсор тік жыпылытаан сызы. Тышан сілтегіші (кесте 2) рашанда экран бетінде трады. Оны стандартты трі - сола жне жоары баытталан стрелка (õ). Орындалатын рекеттерге сай тышан сілтегіші ртрлі трде болады (кесте 2). Орындалуына уаыт ажет ылатын рекеттермен жмыс істегенде сілтегіш м саат трін алады.
Кесте 2
Кейбір жмыс жадайлардаы тышан сілтегішіні трі
| Жмыс трі | Сілтегіш трі |
| Негізгі стандартты трі | õ |
| Программаларды жктелуін жне есептеулерді аяталын кту | õ6 |
| олданбаларда графикалы объектерді белгілеуде | Ç |
| алыпты терезе лшемдерін згерту кезінде | |
| Мтінде | I |
Мтіндік курсор экранда алфавиттік-санды мліметтерді енгізу кезінде ана пайда болады. Windows ОЖ-сінде мтіндік курсор тік баытты жылпылдап тратын сызыша жне ол символды енгізу орнын крсетіп трады. Мтін курсорын мтін бойымен курсорды басарушы клавиатура тиектерімен жылжытылады. Курсорды жылдам баса орына апару шін сол орына тышан сілтегішін апарып тышанмен шерту керек.
7. Бума жне жарлы ру.
Бума ру. жаттарды сатау шін бума ру ажет. Бумалар белгілі тп бума (дискті зіні бумасы оны компьютерді зі рады), олданушы тп бумада бірінші дегейлік бума, мнда екінші дегейлік т.с.с. бумалар рады. Бума ашы буманы ішінде рылады, ашы жат ішінде рылмайды.
Буманы ру шін тышанны о тиегімен кезкелген бос орынды шерту керек. Пайда болан контекстік менюде “Создать” бйрыын шерту, ал оны баыныы менюінде “Папку” бйрыын шертсе “Новая папка” есімді жаа бума пайда болады. Бл буманы есімін олданушы з ажеттілігіне сай згертуіне болады. Ол шін жаа бума есімін тышанмен бінеше рет сілтегіш бума есімінен со орналасана дейін шертіп (сурет 13), белгілеп, шіріп, сонан со жаа есімді теру ажет. Буманы есімін згерту шін буманы контекстік менюін олдануа болады.
Жарлы ру (сурет 13). Жарлы программаны бйрыты, жмыса осушы, кеейтулері COM не EXE файлдар шін рылады. Жарлы ру бума ру сыяты басталады:
а) тышанны о тиегімен бумадаы кезкелген бос орынды шерту;
б) контексті менюде “Создать” бйрыын шерту;
в) баыныы менюде “Ярлык” бйрыын шерту. Осы кезде “Новый ярлык” деген пиктограмма жне “Создание ярлыка” деген схбаттасу терезесі шыады;
г) “Создание ярлыка” терезесіндегі “Обзор...” батырмасын басып, шыан “Обзор папок” схбаттасу терезесінде жарлы рылатын файл орналасан буманы ашу;
д) Бума ашылан со ажетті файлды тышанмен шертіп белгілеп, терезедегі “Ok” батырмасын басу. Тадалан файл есімі схбаттасу терезесіндегі алаа жазылады. Егер файл дрыс тадалмаан болса. Онда айта “Обзор...” батырмасын басып, файл тадау керек;
е) Файл дрыс тадалып есімі схбаттасу терезесіні алаына жазылан со, “Далее” батырмасын басу керек. Осы кезде жарлыа андай есім берілетіні схбаттасу терезесіні алаында жазылады, намаса шіріп баса есім жазуа болады;
ж) Енді жарлы дайын деп “Готово” батырмасын басуа болады.
з) Пайда болан жарлыты пиктограммалы суреті намаса, пиктограмманы тышанны о тиегімен шертіп, контекстік менюде “Свойства” бйрыын шертіп, “Свойства” схбаттасу терезесінде “Сменить значок...” батырмасын басып, “Смена значка” терезесіндегі сутеттерді бірін тадап белгілеп, “Ok” батырмасын басса, пиктограмма суреті жааа згереді.