ІІ. й тапсырмасын тексеру, айталау.

Физика пніні малімі

Жулдаева Слупан

Сабаты таырыбы: Электр рісі. Электр рісіні кернеулігі.

Сабаты масаты:

Білімділік масаты: зарядталмаан денелерді электр рісі арылы серлесуін тсіндіру, электр рісіні материялы ерекше бір турі ретінде асиеттерімен таныстыру; оушыларды дииеге ылыми кзарастарын алыптастыру;.
Дамытушылы масаты:Оушыларды білім дегейін жне білім мазмныны тратылыы мен оны игерудегі іскерлік пен дадыны баылау.
Трбиелік масаты:Адамгершілікке, ыптылыа, алырлыа, отансйгіштікке, табиатты аялауа, сыйласты пен дептілікке баулу.

Сабаты трі: Жаа білімді алыптастыру, жалпылау

Сабаты діс-тсілдері:гіме, лекция, дискуссия, кітаппен жмыс.

Сабаты крнекіліктері: Интерактивті тата

Сабаты барысы:

І. йымдастыру кезеі:

ІІ. й тапсырмасын тексеру, айталау.

1) Электр зарядтарыиы зара серлесуі жнінде не айтасыдар?

2) Кулон заы алай тжырымдалады?

3) Нктелік заряд дегеніміз не?

4) Электр зарядтарыны екі тегі.

ІІІ. Жаа материалды мегерту:

Сабатаы негізгі материал:

Электрленген денелердІ айналасында элеістр рісі мір сруі. Электррісі материяны ерекше бір трі. Электр кштеріні баыты жне оны модуліні ріс кзіне дейінгі кашыктыты згеруіне арай згеруІ. Электр рісіні кернеулігі.

Электр рісіні электр зарядына эсері электр рісіні кернеулігі деп аталатын физикалы шамамен сипатталады. лшем бірлігі Н/Кл. Нктелік заряд рісінІ кернеулігі

Зарядталан шар рісіні кернеулігі осы формуламен аныкталады.

Сонымен, денелерді электрлену кбьшысын арастыру барысында табиатга электр зарядтарынын екі трі мір сретІні белгілІ болды. Зарядтарыны табасына байланысты олар зара тартылады немесе тебіледі.Зарядталган денелерді зара эсерлесуі электромапштгік деп аталады жэне дене зарядтарыны шамасына, олардын араашыктыьгна тэуелді екені белгілі болды. Зарядталан денелер вакуумде де зара эсерлеседі.

Зарядталан денелерді зара эсерлесуі электр рісі аркылы жзеге асады.

Электр рісі материянын ерекше трІ.Электр рісі злектр зарядтарыны айналасында мір среді. Электр рісі электр зарядтарына серінен байалады. Электр зарядыны айналасындаы электр рісі осы ріске енгізілген электр зарядына белгілі бір кшпен эсер етеді, жэне керісінше,

Электр рісіні электр зарядына эсер ететІн кшін электрлік деп атайды.Зарядталан денелер жадайында оларды зара эсерлесуі байалады.

Зарядталан денелердіц айналасында электр рісі кштірек, алыстаган сайын лсірей береді.

Электр рiсi.Жiпке зарядталан гильзаны iлiп, оан электрленген шыны таяшаны жаындатайы. Олар бiр-бiрiне тiкелей тиіспесе де жiпке iлiнген гильза зiнi вертикаль алпынан ауытып, шыны таяшаа тартылады Осыдан зарядталан денелер бiр-бiрiмен тiкелей тиiспесе де серлесетiнiн кремiз. Осы кезде бiр денеден екiншiсiне сер алай берiледi? Ммкiн, бар мселе оларды арасындаы ауада шыар? Мны тжiрибе жзiнде анытайы. Зарядталан электроскопты (шыны пластикалары алынан) ауа сорышты алпаыны астына ойып, одан ауаны сорып тастаймыз. Сонда бiз ауасыз кеiстiкте де электрокопты жапырашалары бiр-бiрiнен тебiлетiндiгiн кремiз (14-сурет). Демек, электрлiк сердi берiлу процесiне ауа атыспайды. Ондай болса, зарядталан денелердi зара серлесуi не арылы жзеге асады? Бл сраты жауабын аылшын алымдары М.Фарадей (1791–1867) жне Дж. Максвелл (1831–1879) з ебектерiнде бердi.

Фарадей мен Максвеллдi ебектерiне сйенсек, зарядталан денелердi оршап тран кеiстiк, баса денелердi айналасындаы кеiстiктен згеше. Зарядталан денелердi айналасында электр рiсi болады. Электрлiк серлесу осы рiс арылы жзеге асады. Электр рiсi – кез-келген зарядталан денелердi айналасында болады жне заттардан ерекше, материяны айырыша бiр трi болып табылады. Оны кру немесе стау ммкiн емес. Электр рiсiнi бар немесе жо екендiгiн, тек оны серi арылы бiлуге болады.

Электр рiсiнi негiзгi асиеттерi арапайым тжiрибелер арылы аныталады.

1. Зарядталан дененi электр рiсi, осы рiстегі кез-келген зарядталан денеге андай да бiр кшпен сер етедi.

Зарядталан денелердi серлесуiн зерттеуге ойылан тжiрибелер осыны крсетедi. Мысалы, зарядталан гильза электрленген таяшаны рiсiнде тарту кшiнi серiнен оан жаындайды

2. Зарядталан денеге жаын аралыта рiс кштiрек, ал алыста лсiздеу. Мны тексеру шiн таы да зарядталан гильзамен жасалан тжiрибенi арастырайы (13-сурет). Гильзаны тiрегiмен бiрге зарядталан таяшаа жаындата тсейiк. Бiз гильза таяшаа жаындаан сайын жiптi вертикальдан ауыту брышы йкейе беретiнiн кремiз (15-сурет). Брышты лкеюi, гильза электр рiсiнi кзiне (зарядталан таяшаа) жаындаан сайын оан рiс сорлым кбiрек кшпен сер ететiндiгiн крсетедi. Осыдан, зарядталан денеге жаындаан сайын оны рiсiні кшейетініне кз жеткiземiз. Сонымен, зарядталан таяша ана з рiсiмен зарядталан гильзаа сер етiп оймай, гильза да з рiсiмен таяшаа сер етедi екен. Зарядталан денелердi осындай бiр-бiрiне сер етуiнен оларды зара электрлiк серлесуi байалады. Электр рiсiнi серiн диэлектриктермен жасалан тжiрибелерде де байауа болады. Диэлектрик электр рiсiне енгiзiлгенде, осы рiс серiнен оны молекулаларыны о зарядталан блiгi (атомды ядролар) бiр жаа, ал терiс зарядталан блiгi (электрондар) екiншi жаа ыысады. Бл былысты диэлектриктi поляризациясы деп атайды. Электрленген денелердi майда иымдарды тартуы, осы поляризациямен тсiндiрiледi. Бл иымдар негiзiнен бейтарап. Бiра электрленген дене (мысалы, шыны таяша) рiсiнде олар поляризацияланады. иымны таяшаа жаын жаында таяша зарядына табасы жаынан арама-арсы заряд пайда болады. Осы зарядпен серлесу электрленген денеге ааз иымдарыны тартылуына себеп болады. Электр рiсiнi зарядталан денеге (блшекке) сер ету кшiн электрлiк кш деп атаймыз: F_эл — электр кшi. Электр рiсiне тскен блшек осы кштi серiнен а-деуiн алады. Оны Ньютонны екiншi заынан анытауа болады:Электр рiсiн графиктік кескiндеу шiн Фарадей заманынан бастап кш сызытары олданылады.

Электр рiсiнi кш сызытары деп, сол рiске орналасан о зарядталан блшекке сер ететiн кштi баытын крсететiн сызыты айтамыз. О зарядталан дене рiсiнi кш сызытары 16, а-суретте крсетiлген. Ал, 16, б-суретте терiс зарядталан дене рiсiнi кш сызытары кескiнделген. Осындай крiнiстi электрлiк слтан деп аталатын арапайым рылы кмегiмен байауа болады. Оан заряд бергенде, оны ааз жолатары р жаа тебiлiп электр рiсiнi кш сызытары бойымен орналасанын кремiз

Зарядталан блшек электр рiсiне енгенде, оны жылдамдыы кбеюi де азаюы да ммкiн. Егер блшек заряды q > 0 болса, онда кш сызытары бойында оны жылдамдыы артады, ал керi баытта тежеледi. Егер блшек заряды q < 0 болса, онда брi керiсiнше болады: кш сызытары баытында тежелiп, керi баытта детiледi.