сра. Р-ы айматы (жергілікті) басару реформасы

ТАЫРЫП 2. МУНИЦИПАЛДЫ МЕНЕДЖМЕНТ ЫЛЫМИ ПН РЕТІНДЕ

дріс жоспары (1 саат)

1. Айматы басару ылыми пнні басару саласы ретінде.

2. Р-ы айматы басару реформасы

3. Муниципалды менеджментті пні мен дісі.

4. Муниципалды менеджментті теориялы базасы.

Дебиеттер: 5, 7-22. 27, 28, 37, 40

Аталан таырыпты зерделеу масаты – ылыми пнні басару саласы ретіндегі айматы (территориялы) басаруды мнін ашып, Р-ы айматы басару реформасын арастыру, «муниципалды менеджмент» тсінігіні мнін, оны ылыми дістерін арастыру; леуметтік-экономикалы зыреттер аясын, жергілікті зін-зі басару органдарыны реттеуші функцияларын зерделеу.

Кілтті сздер: айматы (территориялы) басару, реформа, муниципалды менеджмент

1. Айматы басару ылыми пнні басару саласы ретінде.

Жергілікті мемлекеттік басаруды тиісті ауматаы істі жай-кйіне жауапты жергілікті кілді жне атарушы органдар жзеге асырады.

Жергілікті кілді органдар - мслихаттар тиісті кімшілік-ауматы бліністегі халыты еркін білдіреді жне жалпымемлекеттік мдделерді ескере отырып, оны іске асыруа ажетті шараларды белгілейді, оларды жзеге асырылуын баылайды.

Жергілікті атарушы органдар азастан Республикасыны атарушы органдарыны бірыай жйесіне кіреді, тиісті ауматы мддесі мен даму ажеттілігін штастыра отырып, атарушы билікті жалпы мемлекеттік саясатын жргізуді амтамасыз етеді.

Мслихаттар з зыретіндегі мселелер бойынша шешімдер, ал кімдер - тиісті кімшілік-ауматы бліністі аумаында орындалуа міндетті шешімдер мен кімдер абылдайды.

азастан Республикасында жергілікті маызы бар мселелерді трын халыты зі шешуін амтамасыз ететін жергілікті зін-зі басару танылады.

Жергілікті зін-зі басаруды трын халы тікелей жзеге асырады, сондай-а ол мслихаттар жне халы топтары жинаы тратын ауматарды амтитын жергілікті оамдастытардаы баса да жергілікті зін-зі басару органдары арылы жзеге асырылады.

«азастан Республикасындаы жергілікті мемлекеттік басару жне зін-зі басару туралы»азастан Республикасыны 2001 жылы 23 атардаы N 148 Заына сйкес:

кім - жергілікті атарушы органды (ол рылан жадайда) басаратын жне тиісті аумата мемлекеттік саясатты жргізілуін, азастан Республикасы орталы мемлекеттік органдарыны барлы ауматы блімшелеріні йлесімді ызмет істеуін, тиісті бюджеттен аржыландырылатын атарушы органдара басшылыты амтамасыз ететін, азастан Республикасыны занамасына сйкес жергілікті мемлекеттік басару кілеттігі жне зін-зі басару функциялары берілген, тиісті ауматы леуметтік-экономикалы дамуыны жай-кйіне жауапты азастан Республикасыны Президенті мен кіметіні кілі;

жергілікті мемлекеттік басару - осы Зада жне азастан Республикасыны зге де занамалы актілерінде белгіленген зыреті шегінде тиісті аумата мемлекеттік саясатты жргізу, оны дамыту масатында жергілікті кілді жне атарушы органдар жзеге асыратын, сондай-а оларды тиісті ауматаы істі жай-кйіне жауапты болып табылатын ызметі;

жергілікті зін-зі басару - халы тікелей жзеге асыратын, сондай-а мслихаттар жне баса да жергілікті зін-зі басару органдары арылы жзеге асырылатын осы Зада, зге де нормативтік ыты актілерде айындалан тртіппен жергілікті маызы бар мселелерді зіні жауапкершілігімен дербес шешуге баытталан ызмет;

жергілікті зін-зі басару органдары — осы Заа сйкес жергілікті маызы бар мселелерді шешу жніндегі функциялар жктелген органдар;

жергілікті кілді орган (мслихат) - облысты, республикалы маызы бар аланы жне астананы немесе ауданны (облысты маызы бар аланы) халы сайлайтын, халыты еркін білдіретін жне азастан Республикасыны занамасына сйкес оны іске асыру шін ажетті шараларды айындайтын жне оларды жзеге асырылуын баылайтын сайланбалы орган;

сра. Р-ы айматы (жергілікті) басару реформасы

1465 жылы аза Хандыыны рылуымен дала демократиясыны дстрлері з дамуына ие болды. Нтижесінде, Туке ханны барысында (1680-1718) олар “Жеті Жары” атты задар жиынында ыты бекітілген. Бл, барлы билік буындарыны тедігіне ол жеткізуге баытталан Туке ханны мемлекеттік реформаларыны логикалы дауына айналды (атарушы (слтандар), кілді (кеестер мен рылтай) жне сот билігі (билер). Сол кезеде Билерді Кеестері билік атынстарыны жйесінде тікелей жне кері байланысты жзеге асыратын маызды мемлекеттік органа айналды.

1718 жылы аза хандыыны лдырауы жне азатар территориясыны Ресей империясыны рамына біртіндеп енуінен кейін патша кімшілігі орталыты ызыушылыында аза даласына “билік вертикалін” енгізді (Орынбор жне Омбы генерал-губернаторларыны скери-бюрократиялы аппараттары). Осылайша, 1867-1868 жж. азастанда ауыл, лкелер Ресей Империясыны кімшілік-территориялы бірліктеріне айналды.

Алайда, сол кезеде азастан халыны зекті мселелері жергілікті зін-зібасаруды элементтерін талап етті: аа-слтандар кілдеріні, облыс басшылары, ауыл старшиналары ішінен сайлау. Кейбір жергілікті мселелерді шешу шін ауыл жиналыстарын (жиын) ткізуге рсат етілді.

Осылайша, XVIII, XIX . жне XX асырды басында патшалы саясатты зінде азастанда дала демократиясы дамып, рекет етті. Жергілікті зін-зі басару органдарыны беделді боланы соншалыты, тіпті оларды жетекшілері аа-слтандармен патша шенеуніктері санасан.

1917 жылдаы большевисттік озалыс демократиялы дстрлерді дамуын тотатты. Мнда Ресей Империясыны скери бюрократиясымен салыстыранда в коммунистік режим кмекшілерді ажет етпей, “лтты жерлерді” дербестігіне жол бермеді.

n 1936 жылы аза КСР- рылуымен одаты республиканы мртебесі рекет етуші орталытанан, міршіл-кімшіл басаруды згертпеді

n 1937 ж. аза КСР- Конституциясында былай делінген: «Облыстар, аудандар, ала, поселке, ауылдардаы мемлекеттік билік органдары болып халы депутаттарыны Кеестері табылады».

n 1978 ж. аза КСР- Конституциясыны 125 бабында былай делінген: “Облыстар, аудандар, ала, поселке, ауылдардаы мемлекеттік билік органдары болып ебек етушілердепутаттарыны Кеестері табылады».

n 1979 ж. «аза КСР- халы депутаттарыны поселкелік, ауылды Кеесі туралы» За абылданды.

Аталмыш Заны ІІІ бліміні V тарауы былайша аталады: «депутаттарыны поселкелік, ауылды Кеесіні жмысына халыты атысуы. Азаматтарды жалпы жиналыстары, ауылды жиындар».

n 1982 жылды 29 желтосанында “оамды поселкелік, ауылды, учаскелік, й комитеттері туралы Ережені бекіту туралы” аза КСР- Жоары Кеесі Президиумыны Жарлыы абылданды.

n 1986 жылды 20 апанында “аза КСР-де азаматтарды трылыты жері бойынша жалпы жиналыстар туралы Ережені бекіту туралы” аза КСР- Жоары Кеесі Президиумыны Жарлыы абылданды.

n 1990 жылды суірінде “КСРО-ы жергілікті зін-зібасару жне жергілікті шаруашылыты жалпы бастамасы туралы” КСРО Заы абылданды.

1990 жылды 15 желтосанында “аза КСР-гі меншік туралы” За абылданды.

Аталмыш Заа сйкес меншік орталысыздандырылып, 3 трге бліне алды:

- жалпыреспубликалы;

- республикалы;

- жергілікті (коммуналды).

1991 жылды 15 апанында “аза КСР- жергілікті зін-зі басару жне халы депутаттарыны жергілікті Кеесі туралы” За абылданды.

Заны 3 бабында кілді органдарды жоары билігі аныталды, ал жергілікті Кеесті траасы сол уаытта атарушы комитетті траасы да болып сайланды.

Негізі, “аза КСР- жергілікті зін-зі басару жне халы депутаттарыны жергілікті Кеесі туралы” За азастандаы жергілікті зін-зі басаруды мойындайтын алашы ресми жат болды, алайда мемлекеттік рылысты кеестік тжірибесі крініс тапты: жергілікті мемлекеттік басару мен жергілікті зін-зі басару бліп арастырылмады (кейде алмастырылды).

1991 жылы азастанны егемендігін алуымен аза жерінде жергілікті зін-зі басаруды алпына келтіруге жол ашылды.

азіргі тада азастандаы жергілікті зін-зі басаруды ыты негізі:

- Р Конституциясы (89 бап);

- “Жергілікті мемлекеттік жне зін-зі басару туралы” 2001 жылды 23 атарындаы Р Заы (згерту жне толытырулармен);

- “Р-ы жергілікті зін-зі басаруды дамыту Тжырымдамасын бекіту туралы” Р Президентіні 2012 жылды 28 арашасындаы №438 Жарлыы.

Жергілікті зін-зі басаруды дамыту бойынша ірі адамдарды бірі – азастанны 2,5 мы ауданды маызы бар ала, ауылды округтер, поселке, селолардаы кімдерді сайлануы.

3. Муниципалды менеджментті пні мен дісі.

Муниципалды менеджмент - ірлік леуметтік-экономикалы жйелерді басаруды зерделейтін экономикалы білімдер жйесіндегі ылыми пн.

«Менеджмент» тсінігі азіргі экономикалы ылымды, нарыты экономиканы міндеттеріне жауап беретін, басаруды нерлым тиімді лгісі (типі) ретінде арастырылады.

Муниципалды менеджмент, жергілікті (муниципалды) меншікті басару формасы ретінде жергілікті зін-зі басаруа барабар.

Муниципалды менеджмент жаа басару жйесі ретінде, нарыты атынастарды алыптасуы мен дамуыны азіргі жадайларында нерлым масата сай келеді, біра та бізді республикамызда жергілікті басару демократиясы мен кез келген бастаманы басып тастайтын, кімшілік-міршілдік басару жйесі лі де стемдік руда.

Жаа басару лгісі – муниципалды менеджмент, зіні бастапы кезеінде, азастан Республикасында біратар занамалы актілерді жотыынан, экономикалы дадарыстан туындаан лкен иындытарды бастан кешіп жатаны ешкімге пия емес. Осы басару жйесіні дрыстыы лемні кптеген елдеріндегі нарыты экономиканы алыптасуымен, сондай-а оны экономикалы тиімділігімен длелденген.

андайда бір жаа экономикалы пндер сияты, муниципалды менеджмент, болаша маман мемлекеттік жне муниципалды басару бойынша білуі тиіс жаа терминология мен жаа ымдарды енгізеді.

Мселен, «муниципалды», «жергілікті» терминдерді жне солармен тіркесте олданылатын сздер барлы дегейлердегі жергілікті зін-зі басару органдарына, оны ішінде ксіпорындара, йымдара, мекемелерге, муниципалды рылым шеберіндегі меншік нысандарына атысты олданылады.

«Муниципалды меншік» тсінігі муниципалды рылым (ала, аудан, село, ауыл жне т.б.) меншігін жорамалдайды. Жергілікті зін-зі басару органдары муниципалды меншікке иелік етеді. Муниципалды рылымны, жергілікті зін-зі басару органдары алыптастыратын, бекітетін жне пайдаланатын жергілікті бюджеті бар.

Олар, мемлекеттік басару органдарыны баылау функцияларына атыса отырып, бюджетті пайдаланылуына баылауды жзеге асырады.

Муниципалды ызмет – бл оан сеніп тапсырылан кілеттіктер шегінде жергілікті зін-зі басару органдарындаы траты негіздегі басару ызметкерлеріні ксіби ызметі.

ылыми пн ретінде муниципалды менеджмент, экономикалы географиямен жне іртанумен тыыз байланысты.

Экономикалы география - ндірістік кштерді орналасуын, іртану – шаруашылыты ауматы йымдастыруды, экономикалы ауданды (айматарды, микроайматарды, ал муниципалды менеджмент - ірішілік леуметтік-экономикалы жйені жне оны басаруды зерделейді. Жйелік талдау ауматы, леуметтік-экономикалы шаруашылы йымдарын зерттеуді басты дісі болып табылады.

Муниципалды менеджмент бірінші кезекте менеджментті, содан кейін маркетингті, экономикалы теория, микро - макроэкономика, экономикалы теория, экономика жне ебек социологиясы, статистика, психология жне т.б. негіздеріні дістері мен тсілдерін пайдаланады.

Жергілікті зін-зі басару муниципалды менеджментіні басаруына:

біріншіден:

- аталан ірді (аланы, ауданды, селоны, ауылды жне т.б.);

- табии – ресурсты леуетті;

- тарихи, лтты, демографиялы ерекшеліктерді;

- экономикалы даму дегейін;

- рбір муниципалды рылым шін нерлым жне тиімді басару жйесін руды тере білуі;

екіншіден:

- муниципалды рылым жарыларын зірлеу мен оны абылдауды;

- жары талаптарыны орындалуын баылауды;

- муниципалды рылымды аржылы-экономикалы амтамасыз етуді;

- табии ресурстарды пайдаланылуын баылауды;

- табиатты орауды;

- энергия, отын, сумен жабдытау жйесін стап труды;

- сулеттендіруді;

- ндірістік жне леуметтік инфрарылымдар руды жне оны мірлік ызметін амтамасыз етуді;

- тарихи жне мдениет ескерткіштерін орауды;

- халыа сауда, трмысты жне мдени ызмет крсетуді амтамасыз етуді басара білу;

шіншіден:

- халыты жмыспен амту мселелерін;

- экономикалы байланыстарды (ірішілік жне іраралы) ныайту жадайында аржылы-экономикалы дербестікті;

- азастанны бірттас экономикалы кеістігін руды;

- ірлік нары алыптастыруды шешу жатызылуы тиіс.

Муниципалды менеджментті ылыми зерттеулерінде ылыми дістер кешені пайдаланылады. Тменде солара ысаша сипаттама беріліп отыр.

Жергілікті ерекшеліктерді ескеретін нормалар мен нормативтер жйесімен муниципалды рылымны леуметтік-экономикалы дамуы болжамдарыны аса маызды білімін негіздеуді жорамалдайтын, нормативтік діс. Нормативпен негізделген нормалар базасында ала халы мен ауыл халыны таяу уаыттаы жне алыс болашатаы ажеттіліктері айындалады.

Нормалар мен нормативтер негізінде ндірістік ресурстарды пайдалану амтамасыз етіледі. Нормативтер ылыми-техникалы прогресс дегейін, жаа технологияларды, ндіріс саласыны дамуы мен жмыс істеу жадайын, муниципалды рылымны зіндік ерекшелігін ескереді.

Балансты діс ауматы рылым салалары мен ірішілік толытырушы кешен арасындаы дрыс араатынасты тадауа ммкіндік береді. Баланстар рационалды ірішілік жне іраралы байланыстарды зірлеу, муниципалды рылым аумаында жекелеген ксіпорындарды орналасуын экономикалы негіздеу шін ызмет етеді. Баланстарды кмегімен ресурстара жне тауарлара деген ажеттіліктер айындалады. Баланс есептері ртрлі біліктіліктегі жмысшы кшіне деген ажеттіліктерді айындау шін ажет.

Ауматы баланстарды зірлеу зіні ндірісі есебінен муниципалды рылым шаруашылытарыны анааттанушылы дрежесін баалауа, сондай-а німдерді сырта шыару мен келуді жзеге асырылуы ммкін клемін айындауа ммкіндік береді.

Баланс есептері муниципалды рылым аумаында андай да бір рылыс салуды дрыс екендігін баалауа, сондай-а шаруашылы обьектісіні уатын айындауа ммкіндік береді. Муниципалды дегейдегі осындай есептер, шаруашылыты ресурстарды аталан трлері мен амтамасыз етілуін баалау шін су, орман, жер ресурстары бойынша жасалады.

Муниципалды рылымны аржылы амтамасыз етілуін баалау кезіндегі баланс дісіні, атап айтанда леуметтік-экономикалы дамуды негізгі баыттарын, оны тиімділігі мен пропорционалдыын айындау шін капитал жмсау клеміні жиын есебіні рлі аса зор.

Жйелік талдау дісі – бл «алдыа масаттар ою, міндеттерді айындау, ылыми болжамдарды тжырымдау, ндірісті орналастыруды отайлы нсасыны ерекшеліктерін жан-жаты зерделеуден» бастап, пайдаланылатын кезе-кезедік принципін жан-жаты талдау болып саналады. Бл ретте тиімділік, яни халыты ажеттілігін барынша анааттандыру отайлылы критерийі болып саналады.

Жйелік талдау – бл крделі жйелерді ттасты байланыстарын арайтын діс. Жйелік діс негізінде басаруа (менеджмент) мынадай ш кезе кіреді:

- басару субьектісі ызметіні аясын, саласын жне ауымын айындау;

- тікелей жйелік талдау жргізу;

- белгілі бір проблемаларды шешуді баламалы нсаларын зірлеу жне отайлы шешім тадау.

ндірістік кштерді орналастыру мен ірлер шаруашылытарын дамыту нерлым крделі сипат алып, салалы жне ауматы байланыстарды – нарыты алыптасу жадайында басарылуы баран сайын иындай тсуімен байланысты экономикалы-математикалы діс ажет болып саналады.

Ауматы леуметтік-экономикалы процестерді экономикалы-математикалы моделдеуді (лгісін жасауды) келесі негізгі баыттары бліп крсетіледі:

- ауматы пропорциялар;

- салалы шаруашылытарды орналастыру;

- ауматы рылымны леуметтік-экономикалы жйесін ру;

- басару жйесі.

Басару жйесін моделдеу, жергілікті жадайлар мен ерекшеліктерді ескере отырып, отайлы басару нсасын айындау муниципалды менеджмент шін те маызды болып саналады.

Экономикалы-математикалы моделдерді жне осы заманы ЭЕМБ (ПЭВМ)-ді пайдалану, аз шыындар мен уаыт жмсай отырып, бастапы деректерді аса зор ауымын деуге, алдыа ойан масаттара сйкес отайлы шешім тадауа ммкіндік береді.

Статистикалы діс индекстерді есептеу, коррекциялы талдау жргізу шін пайдаланылады жне муниципалды менеджментте кеінен пайдаланылады.

йымды (билік ету, тртіптік), экономикалы (аржылы-басару тталары, болжамдар, экономикалы ынталандырулар, шаруашылы есеп жне т.б.), леуметтік-психологиялы (муниципалды ызметші сипатыны белгілері, оны абілеті, жергілікті) дістер муниципалды менеджментте басару субьектісіні басару обьектісіне сер ету ралы жне зіндік тсілдері ретінде пайдаланылады.

Ауымы бойынша ртрлі басару обьектілеріні рылымы мен экономикалы маызына ие бола отырып, жергілікті шаруашылы, масатыны мазмны баса зге методологияны пайдалануы ммкін.

азастан Республикасыны Конституциясында жергілікті зін-зі басару ызметі мен оны йымдастыруды негізгі принциптері бекітілген. Соан арамастан, Республика субьектілерінде – алаларда, аудандарда, ауылдарда жергілікті зін-зі басару жйесі ртрлі. Бгінгі кнге дейін лі де ауылды елді мекендердегі жергілікті зін-зі басару органдары мен жергілікті кілді билік органдары туралы занамалы база алыптаспаан. Аиат мынада болып саналады, жергілікті зін-зі басару, мемлекеттік билікті зашыару, атарушы, сот – ш тармаыны біріне де жатпайтын, ерекше билікті білдіреді.

Бгінгі кні азастан Республикасы аудандары, облыстары жмыстарыны тиімділігі басару рылымдарыны тиімділік дрежесімен айындалады (барлы аудандарда, облыстарда жне барлы дегейлерде басару аппаратын ысарту процесі жруде).

Бл:

- басару аппаратыны шамадан тыс кптігімен (лкендігімен);

- басару ызметкерлері іс-имылыны бытыраылыымен;

- басару аппаратын стауа аражатты жеткіліксіздігімен тсіндіріледі.

Басаруа жмсалатын шыыстарды клемі кптеген экономистерді пікірі бойынша ірлік зін-зі басару обьектісі кірістеріні 10%-ынан аспауы тиіс. Осы шектен асып кеткен жадайда басару аппаратыны жмыс істеу тиімділігі тмендейді.

Шыыс азастан ірлеріне реформалар жргізу жылдары ылыми-техникалы прогресс жетістіктерін енгізуді жеткіліксіздігі, ебек жне атару (орындау) дегейіні тмендігі, материалды-техникалы базаны лсіздігі, білікті кадрларды жетіспеушілігі байалды.

Соы уаытта, сонымен атар басаруда біршама оды алдыа жылжулар болды:

- кімшілік ету кріністері азаяды;

- басшылы, халыты тініш, талаптары мен сыныстарына жіті кіл бле бастады;

- мселелерді шешуге шыармашылы трыдан келуге ден ойыла бастады;

- іс жргізу жасарды, іскерлік ааздарды, ртрлі нсаулытарды жне т.б. тасыны азаяды.

Бірата, трешілдік лі жойылан жо. Сондытан да демократияландыру процестерін дамыту жне шыармашылы белсенділікті арттыру шін, жергілікті экономикалы, леуметтік, тарихи, табии, демографиялы жне зге де ерекшеліктерді ескере отырып, муниципалды рылымдарды дербес леуметтік-экономикалы дамуы шін алышарттар жасау ажет, йткені жер-жерлердегі ызметкерлерден арты оларды ешкім жасы біле алмайды.

Басаруды демократияландырумен атар, оны тиімділігін арттыру ажет, яни орталы пен ірлер арасында, сондай-а ірлер ішінде басару функцияларыны аражігін ажырату процесі жруі тиіс.

4. Муниципалды менеджментті теориялы базасы.

Муниципалды менеджментті теориялы базасын келесілер райды:

1) жалпыылыми ілімдер – тарих, философия, таным теориясы, ылымтану;

2) жалпы жне арнайы менеджмент теориясы;

3) территориялы леуметтік-экономикалы йымдарды арнайы теориялары жне т.б. Аталмыш ылыми пндер бір бірін зара толытыра отырып, зара рекеттеседі.

Муниципалды менеджментті пндік саласын тмендегілер туралы ылыми ілімдер райды:

• халыты зін-зі орналасуыны ызметтері, аидалары, рылымдары мен алышарттары, задылытары мен арындары туралы, трлі типтегі мемлекеттік жйелердегі оны территориялы формалары туралы;

• елді территориялы шаруашылы йымдасуы, оны айматары, алалары мен аудандарыны орналастырылуы;

• жергілікті даму ресурстары, нерлым тиімді пайдалану тсілдерін арттыру стратегиялары туралы;

• болжамдау мен бадарламалау технологиялары, ала мен аудандарды траты жне ауіпсуіз дамуы;

• халыты, жергілікті билікті жауапкершілігін, экономикалы жне леуметтік белсендігін ынталандыру;

• мониторинг, маркетинг, муниципалды менеджментті кадрлы ілесуі жне т.б.

• елде жзеге асырылып жатан экономикалы реформалар.