Эндокриндік азаларды жіктелуі
Таырып: Эндокриндік аппаратты морфологиялы сипаттамасы, жіктелуі. Эндокриндік бездер рылысыны жасты ерекшеліктері.
Слін ттіктерге бліп шыаратын бездер экзокринді секрециялы бездердеп аталады. Слін бірден ана немесе лимфаа бліп шыаратын бездер (себебі оларды ттігі болмайды) ішкі секрециялы бездер немесе эндокриндік бездердеп аталады.Эндокриндік бездерді белсенді заттарды ндіру жне бліп шыару дерісі ішкі секреция, ал оларды ндіріп шыаратын заттарын - гормондар (грекше hormao- оздыру) деп атайды. Гормондар– блар биологиялы жоары белсенді заттар, тіпті аз млшеріні зі зат алмасуа, организмні суі мен дамуына сер етеді. Азаларды жмысын алыстан реттеп отырады. Организмні суін, мір сруін жне дамуын алыпты стап тру шін анда белгілі бір млшерде гормон болуы керек. Егер андай да бір гормонны жетіспеушілігі байалса, бл бездердігипофункциясыдеп аталады. Егер гормондар бездерде арты ндірілетін болса, бездерді гиперфункциясыдеп аталады. Белгілі бір гормон белгілі бір типтегі жасушалара сер етеді. Бл жасушалар нысана-жасушалардеп аталады. Кейбір гормондар (мысалы, аланша безіні гормоны) бір емес, бірнеше типтегі жасушалара сер етеді, біра оларды брін бірдей осы гормон шін нысана- жасушалар деуге болмайды. Эндокриндік бездер клемі лкен емес, біра анмен молынан амтамасыз етілген. Гормондар нысана-азалара анмен келеді. Бл азалар жмысыны гуморалды реттелуі болып табылады. Организмдегі барлы дерістер орталы нерв жйесіні баылауында болады. Азалар жмысыны осылай екі жаты реттелуі нейрогуморалды реттелудеп аталады.
Эндокриндік азаларды жіктелуі
1. Шыу тегі энтодермалды бездер (бронхиогендік топ), жтынша ттігіні эпителиінен (желбезек алталарынан) дамиды - аланша безі, аланша жанындаы бездер.
2. Шыу тегі энтодермалдыбездер (ішектік топ), ішек ттігіні эпителиінен дамиды- йы безіні эндокриндік блігі.
3. Шыу тегі мезодермалды бездер – интерреналды жйе, бйрексті бездеріні ыртысты заты, жыныс бездеріні интерстициалды жасушалары.
4. Шыу тегі эктодермалдыбездер (неврогендік топ), нерв ттігіні алдыы блігіні туындылары - гипофиз, эпифиз
5. Шыу тегі эктодермалдыбездер, нерв жйесіні симпатикалы блігіні туындылары – бйрексті бездеріні милы заты, параганглилер.
ЙЫ БЕЗІ, pancreas (абынуы - панкреатит) – ірі ас орыту безі жне ішкі секрециялы без болып табылады, асазанны артында іш уысыны арты абырасында орналасан. Эндокриндік ызметін панкреатикалы Лангерганс аралшытары (insula - аралшы) атарады. 1869 ж. Пауль Лангерганс йы безі тінін зерттеу кезінде одан лкен жасушалар шоырларын тапты, олар жеке аралшытар трізді болып безді шыару ттігімен байланыспай жатты. Біра оларды маызын тсіндіре алмады. 1889 ж. неміс оымыстылары И.Меринг жне О. Минковский, иттерді йы безін алып тастаан кезде, ант диабетіне сас ауруды пайда болатынын байаан. Иттерді біреуі зертханалы стол стінде несеп шыарды. Столды сртуге мытып кетіп, келесі кні келген кезде, а тсті нта зат крді, дмін татып кргенде ант екені аныталды, сйтіп ант диабетіні йы безімен байланысы аныталды. Гормондарды андай рылымдар ндіріп шыарады екен. Бл сраты жауабын орыс оымыстысы Л.И. Соболев 1900-1901 ж. тапты, ол безді ттігін байлап ойан кезде, экзокриндік блігі атрофияланып, ал аралшытар заымданбай аланын байады. 1921 ж. канадалы оымыстылар БантингжнеБест алаш рет инсулин гормонын жасап шыарды, сол шін олар Нобель сыйлыына ие болды. зындыы 14-18 см, ені 3-9 см, алыдыы 2-3 см. йы безі клденеінен I - II бел омырталары дегейінде ішастардан тыс (экстраперитонеалды), асазанны артында жатады. йы безіні басы, денесі жне йрыы болады. Безді басыI-III бел омырталары дегейінде орналасып, оны 12-елі ішек амтып жатады, денесімен шекарасындла без тілігіорналасады. Денесі призматрізді пішінді, алдыы, арты жне тменгі беттеріболады. Алдыы бетінде шарбылы тмпе, tuber omentaleорналасады. ш беті ш жиекпен блінген: жоары, алдыы жне тменгі. Безді йрыы, cauda pancreatis, сола жне жоары ккбауыр апасына арай баытталады Басты шыарушы ттік, ductus pancreaticus – йры аймаында басталып, безді зына бойымен тіп, зіне тік брыш жасап йылатын кптеген са ттіктерді абылдап, лкен бртікке (Фатер бртігі), papilla duodeni major, 12-елі ішекті тмендеген блігіне ашылады. Безді осымша ттігі, ductus pancreaticus accessorius - 12-елі ішектегі papilla duodeni minor-а ашылады. йы безі крделі альвеолалы-ттікті, аралас секрециялы без. Без жа днекертінді апшыпен апталан, одан безді лесті рылымы крініп трады. Безді лесшелері сырты секреттік ызметатарып, йы безіні слін бледі. лесшелер арасында безді ішкі секреттік блігі– панкреатикалы (Лангерганс) аралшаларорналасады, олар безді баса экзокриндік блігінен жа днекертінді абаттармен блініп трады. Панкреатикалы аралшалар йы безіні барлы жерінде кездеседі, біра йры блігінде кбірек болады. Лангерганс аралшалары блетін гормондар: 1. инсулин, оны бета жасушалар ндіреді, 2. глюкагон- оны альфа жасушалар ндіреді, 3. липокаин-оны са шыару ттіктеріні эпителий жасушалары ндіреді, липотропты сері бар, кмірсу алмасуын реттейді, яни организмге кмірсу сіірілуін реттейді. Гипофункциясында ант диабетінікріністері – кп млшерде несеп шыару, атты шлдеу жне т.б. байалады.
АНАБЕЗ, ovarium (грекше oophoron) – жп аза, йел жыныс безі болып табылады. зындыы 2,5-5,5 см, ені 1,5-3 см, алыдыы 2 см. Оны екі шеті - жоары ттіктік шеті, eхtremitas tubaria – жатыр ттігіне арап трады, тменгі жатырлы шеті, extremitas uterinа – жатырмен байлам арылы байланысады. Екі беті – латералды жне медиалды, facies lateralis et medialisболады, олар екі жиекпен блінген – арты бос жиегі, margo liber жне алдыы шажырайлы жиегі, margo mesovaricusболады. Осы жиек аймаында анабез апасы, hilus ovariiорналасан, оан тамырлар мен нервтер кіреді. Анабез вертикалды орналасан. Латералды бетімен анабез жамбасты бйір абырасына жанасып жатады, медиалді беті жамбас уысына арап трады жне ттікпен жабылан. Анабез жатырмен анабезді меншікті байламы, lig. ovarium propriumарылы байланысан. Анабезді шажырайы, mesovariumболады. Анабезді жоары ттіктік шетіне анабезді стап тратын байлам, lig. suspensorium ovarii, бекінеді, ол арылы анабездік тамырлар мен нервтер теді. Анабез ішастармен жабылмаан, сыртында тек рыты эпителийана болады. Оны астында днекертінді а абы, tunica albugineaорналасады. Анабезді ыртысты жне милы затыболады. Анабезде фолликулалар (граафов кпіршіктері)пісіп жетіледі, ол жерде жмырта жасушалар - овоцит (ооцит)дамиды. Пісіп жетілгеннен кейін фолликуланы абырасы жарылып, жмырта жасушасы іш уысына шыады – бл деріс овуляциядеп аталады. Жарылан фолликуланы орнында сары дене, corpus luteumалыптасады, егер жктілік болмаса, сары дене а денеге, corpus albicansауысады. Жарылан фолликулаларды орнында анабезді бетінде тыртытар пайда болады. Анабезде жыныс гормондары эстроген (фолликулин)жнепрогестеронндіріледі. Эстрогеннітзілетін жері пісіп жетілген фолликулаларды тйіршікті абаты жне анабез тініні интерстициялы жасушалары болып табылады. Прогестерон,сары денені гормоны болып табылады, ол жатырды шырышты абыын рытанан жмырта жасушасыны имплантациясына дайындайды жне жаа фолликулаларды суін тежейді.
АТАБЕЗ, testes (orchis, didymis) – аралас секрециялы еркек жыныс безі – сырты – еркек жыныс жасушаларын (сперматозоидтар) тзеді, ішкі- еркек жыныс гормондарын тзеді. Атабездер мада орналасан. зындыы-4 см, ені-3см, салмаы-15-25 г.
Атабезді медиалды жне латералды беттерін, алдыы жне арты жиектерін, жоары жне тменгі шеттерінажыратады. Атабезді арты жиегіне шует шылбыры мен атабез осалысы келеді. Атабез осалысыны басы, денесі жне йрыыболады. Атабезді арты жиегі мен оны осалысыны арасында латералды жаына ашы болатын осалы ойнауы болады. Атабез оны лпасында, parenchyma testis жататын тыыз фиброзды а абыпен, tunica albuginea оршалан. А абы арты жиек бойында без ішіне кіріп, алыдап – атабез аралыы, mediastinum testis тзеді, одан атабезді лестерге, lobuli testis (250-300) блетін радиарлы баытталан фиброзды алалар, septula testis шыады. лесше алаларында біріншілік жне екіншілік жыныс белгілеріні дамуын реттейтін тестостеронгормонын ндіретін интерстициалды эндокриноциттер (Лейдиг жасушалары)орналасан.рлесшеде 2-3 иреленген шует зекшелері, tubuli seminiferi contorti (тек осы жерде ана сперматозоидтар ндіріледі) болады, бл зекшелер атабез аралыында бір-бірімен осылып, ыса тік шует ттікшелеріне, tubuli seminiferi recti жаласады. Атабез аралыыны тереінде атабез торы, rete testis тзіледі. Бл тордан ашылатын 12-15 шыаратын зекшелер, ductuli efferentes testis атабез осалысыны басында иректеліп, осалыны конус трізді лесшелерін, lobuli s. coni epididymidis тзеді. Шыаратын зекшелер бірегей осалы зегіне, ductus epididymidis ашылады, ол з кезегінде шует шыаратын ттікке, ductus deferensжаласады.
Таырып: Гипофиз. Дамуы, рылысы, жеке бліктеріні рылыс ерекшеліктері, топографиясы, андануы. Бйрексті бездері: дамуы, рылысы, топографиясы, андануы.
ГИПОФИЗ.Гипофизді ролі за уаыттар бойы тсініксіз болып келді.Клавдий Гален гипофиз мрын уысына ми ндіретін шырыш бледі деген. Осыдан – питуитарлы без (лат. pituita-шырыш) деген ат шыан. Андрей Везалий гипофиз ми-жлын сйытыын ндіреді деп санаан. Гипофиз шар трізді кішігірім без, трік ертоымында орналасып, бассйек сйектері мен миды атты абыымен жасы оралан. Клдене лшемі - 10-17 мм, алдан арта – 5-15 мм, вертикалды – 5-10 мм. Гипофизді салмаы еркектерде - 0,5 г, йелдерде - 0,6 г. Гипофизді консистенциясы жмса, апшыпен жабылан, алдыыжнеарты лестердентрады. Алдыы лесті дисталды(гипофиздік шырды алдыы блігінде орналасады), аралы(арты леспен шекарада орналасады) жне тмпелік бліктерін (гипоталамус йышымен байланысады) ажыратады. Алдыы жне аралы лестері ауыз бухтасыны эктодермасынан дамиды. Алдыы лес аденогипофиздеп аталады,барлы гипофизді ¾ блігін алып жатады, ол ан тамырларына бай болуына байланысты ызылт срылт-сары тсті болады. Гипофизді алдыы лесіні лпасы тждерді арасында синусоидты ан тамырлы капиллярлар орналасатын безді жасушаларды бірнеше трінен трады. Гипофизді алдыы лесі денені суі мен лактация рдісін реттейтін гормондар, аланша безіні, бйрексті безіні ыртысты затыны жне жыныс бездеріні ызметтерін реттейтін тропты гормондарндіреді:
1. су гормоны, соматотропты гормон (СТГ)бой суін ынталандырады, ауыздар синтезін жоарылатады жне алмасуды барлы тріне сер етеді. Бл гормонны ызметіні жоарылауы - гигантизм, акромегалия (гр. аcron- ол-ая, megos-лкен) шаырады – денені жеке бліктеріні – ол, ая, тіл, мрын – заруы, ал ызметіні жетіспеушілігі – ергежейлікке келеді. Бойы небары 38 см болан Египеттік ергежейлі Агибе кпке белгілі. Гипофиз ызметіні жетіспеушілігінде зат алмасуыны бзылуы – гипофиздік семіздік немесе керісінше кахексия болуы ммкін.
2. Тиреотропты гормон (ТТГ) – аланша безі гормондарыны німін белсендіреді.
3. Гонадотропты гормондар:
- Фолликулостимулдеуші гормон (ФСГ) – фолликулалар суі мен интерстициалды жасушалар активациясын белсендіреді;
- Лютеиндеуші гормон (ЛГ) – овуляция мен прогестерон гормонын ндіретін сары дене тзілуін шаырады;
- Лактогенді гормон (ЛТГ), пролактин, маммотропин – ст бездеріні суі мен ст нуін белсендіреді. Бл гормон лактацияа сер етуімен атар аналы инстинкт тудырады. Гормонды ер адамдара енгізсе ер адамдара да осындай сер крсетеді. Ал тауытарда жмырта туу инстинктін шаырады.
4. Адренокортикотропты гормон (АКТГ) бйрексті бездеріні стероидты гормондарыны секрециясын ынталандырады. Яценко-Кушинг ауруын тудырады.
Аралы лес – пигмент тзілуін ынталандыратын интермедин, меланостимулдеуші гормон (МСГ) ндіреді.
Арты лес нерв жйесі бастамасынан дамитындытан нейрогипофиздеп аталады. Нейрогипофиз нервтік лестен(гипофиздік шырды арты блігінде орналасады) жне йыштантрады. Гипофизді арты лесі нейроглиалды жасушалардан (питуициттерден), гипоталамусты нейросекреттік ядроларынан (супраоптикалы жне паравентрикулярлы) нейрогипофизге баратын нерв талшытарынан жне нейросекреттік денешіктерден тзілген. Нейрогипофиз екі гормон ндіреді - вазопрессин (антидиуретикалы гормон немесе АДГ) жне окситоцин. Гормондар гипоталамус нейрондарымен ндіріліп, содан кейін аксондармен гипофиз аяшасы арылы (гипоталамусты-гипофиздік жол) жріп, арты леске тседі. АДГ реобсорбция – кері сорылуды жоарылатып, организмдегі су млшерін реттейді. Сондай-а бл гормон тамырларды тегіс салалы блшыеттерін жиыратындытан вазопрессин деп те аталады. ызметіні жетіспеушілігі антсыз несеп шыаруды шаырады. Окситоцин– жкті йел жатырыны жиырылуын кшейтеді жне ст ндірілуін ынталандырады. Жалпы айтанда гипофизді «эндокринді оркестр дирижері» деп атайды. Соы жылдары шынайы дирижер гипоталамус екені тсінікті болды. Гипоталамус пен гипофиз барлы вегетативті ызметті нейрогуморалды реттелуі жзеге асыратын жне организмні ішкі ортасыны тратылыы – гомеостазды стап тратын гипоталамусты-гипофиздік жйе райды. Дамуы. Гипофизді алдыы лесі ауыз бухтасыны дорсалды абырасыны эпителиінен саусатрізді сінді (Ратке алтасы) трінде дамиды. Оан арама-арсы ср тмпе, йыш жне гипофизді арты лесі дамитын болаша ІІІ арынша тбінен сінді седі.
Гипофизді жасты ерекшеліктері.Жаа туылан нрестелерде гипофизді орташа салмаы - 0,12г. Бл 10 жаса таман екі еселенеді, ал 15 жаса таман ш еселенеді. 20 жаса таман гипофиз салмаы максимум сіп (530-560 мг), ары арай згермейді. 60 жастан кейін керісінше азаяды.
андануы.Ішкійы артериялары мен миды лкен артериялы шеберіні тамырларынан гипофизге жоары жне тменгі гипофиздік артериялар келеді. Веналы ан – миды атты абыыны гірлі жне гіраралы ойнауларына аып кетеді.
ЭПИФИЗ. Томпа дене, corpus pineale. Ежелгі Индияда эпифизді адамны ішкі леміне баытталан кз ретінде арастыран. Герофил ол безді адама кріпкелдік жне даналы абілет береді деп санаан. Гален шырша жааымен салыстырып – томпа дене деп атады. Кесірткелерде томпа дене жарыты сезетін шекелік шінші кз ролін атарады. Эпифиз аралы миды эпиталамусына жатады жне ортаы ми тбесіні жоары тбешіктеріні арасында орналасады. Салмаы – 0,2 г, зындыы - 8-15 мм, ені - 6-10 мм, алыдыы 4-6 мм. Без оны стромасын тзетін трабекулалар шыатын апшыпен жабылан. лпасы пинеалды (пинеоциттер) жне глиалды (глиоциттер) жасушалардан трады. Ересек адамдарда тзіліс - мды дене (милы м) болады. Осы тзіліс оан шырша жааындай тр береді. Блетін гормоны- мелатонин. Эндокринді ролі оны жасушалары гипофизді ызметін жынысты жетілуге дейін тежейтін зат бледі. Гипофиз ызметіні жоары болуы– жынысты жетілуді кешеуілдеуіне, жынысты циклді бзылысына алып келеді. ызметіні жетіспеушілігі – ерте жетілу мен сперматогенезді ынталандырады. Жарыа безді биологиялы белсенділігі басылады, ал араыда кенет жоарылап, мелатонин секрециясы жоарылап, жынысты озуды тмендетеді.
Жасты ерекшеліктері. Орташа салмаы 1 жыл ішінде 7 мг-нан 100 мг-а дейін жоарылайды. 10 жаса таман салмаы екі еселенеді, ал одан кейін згермейді.
Бйрексті безі, glandula suprarenalis – жп эндокринді аза, ішастар арты кеістікте бйректі жоары шетіні стінде жатады. Салмаы - 12-13г; зындыы - 40-60 мм, биіктігі – 20-30 мм, алыдыы (алдан арта клемі) – 2-8 мм; тсі – сарыш-оыр. О бйрексті безіні пішіні шбрышты, ал сол бйрексті безінікі – жартыай трізді. Бйрексті безіні алдыы, арты жне тменгі беттерінажыратады. Алдыы бетінде артериялар кіріп, веналар шыатын апа, hilus болады. Бйрексті безі тереіне трабекулалар беретін фиброзды апшыпен жабылан. Бйрексті безі ыртысты жне милы заттардантрады. ыртысты заты– мезодермалды интерреналды тіннен дифференцияланады. ш айматан трады: 1. Шуматы– апшыа жаын (минералокортикоидтар – натриді 
сатауа атысатын альдостерон ндіреді; Аддисон ауруын, бронзалы ауру шаырады);2. Шоырлы айма – ортаы жне е жалпа блігі (глюкокортикоидтар - гидрокортизон, кортикостерон, 11-дегидро- жне 11-дезоксикортикостерон ндіреді, кмірсу алмасуын реттейді); 3. Торлы айма– милы затпен шекарада орналасады (еркек (андрогендер) жне йел (эстроген, прогестерон) жыныс гормондарын ндіреді). Милы зат шыу тегі нерв жйесімен орта, хром тздарымен сарыш-ошыл тске арынды боялатын хромаффинді жасушалардан трады. Жасушаларыны екі трін ажыратады: 1. Эпинефроциттер- негізгі массаны рап, адреналинндіреді;ол инсулин антагонисті болып табылады – гликогенді ыдыратады, оны блшыеттер мен бауырдаы орын азайтады, андаы глюкозаны жоарылатады, жрек-ан тамыр жйесіне сер етеді, жрек жиырылуыны жиілігі мен кшін жоарылатады, тамырларды тарылтады, артериялы ысымды жоарылатады; 2. Норэпинефроциттер- милы затта шашыраы орналасып, норадреналинндіреді, сері сас, біра ол жрек соысын баяулатады.Милы заттамиеленсіз нерв талшытары мен ганглиозды(симпатикалы) нерв жасушалары кп.
Жасты ерекшеліктері.Жаа туылан нрестеде бір бйрексті безіні салмаы шамамен 8-9 г жне ол 1 жастаы баланы бйрексті безі салмаынан айтарлытай жоары. Туыланнан кейінгі алашы 3 айда бйрексті безіні салмаы негізінен ыртысты затты жарып, айта рылуынан тез азаяды (3,4 г дейін), одан кейін біртіндеп алпына келіп (5 жаса таман), ары арай суін жаластырады. 8-12 жаста ыртысты зат толыымен тзіледі. 20 жаса таман р бйрексті безіні салмаы 1,5 есе жоарылап (жаа туылан нрестелермен салыстыранда), максималды салмаына (орташа 12-13 г) жетеді. Кейін оны салмаы мен клемі згермейді. йелдерде ер адамдара араанда клемі лкендеу. Жктілік кезінде оларды салмаы 2 г-а жоарылайды. 70 жастан кейін салмаы мен лшемдеріні азаятыны байалады.
андануы. Жоары бйрексті безі артериясы (тменгі ккет артерияларынан шыады), ортаы бйрексті безі артериясы (іш оласынан шыады), тменгі бйрексті безі артериясы (бйрек артериясынан шыады). Веналы анны аып кетуі – о бйрексті безі венасы тменгі уыс венаа, ал сол бйрексті венасы – сол бйрек венасына яды.
Таырып: аланша жне аланша жанындаы бездерді анатомиясы мен топографиясы. Шыу тегі энтодермалды бездер (бранхиогенді топ).
АЛАНША БЕЗІ, glandula thyroidea. Ол мойында кмейді аланша шеміршегінде, кеірдекті алдында орналасады. Бір-бірімен ылта, isthmus арылы осылатын бйір лестерден, lobi dexter et sinisterтрады. ылтадан жоары арай пирамидалы лесше, lobus pyramidalisшыады. Без оны лесшелерге блетін фиброзды апшыпен, capsula fibrosa жабылан, лпа рамында йод болатын коллоидпен толып тратын фолликуладантрады. Безді клденеі 50-60 мм, алдан арта - 18-20 мм, ылта аймаында - 6-8 мм. Йод ішектен ана сііп, аланша безге барып тироксин, трийодтиронин, тирокальцитонингормондарын тзуге атысады. Тироксингормоны – тотыу рдістерін тездетеді, ал тирокальцитонин кальций рамын реттейді. Без ызметі жоарылаанда – алмасу рдістері кенет жоарылайды, Базедов ауруы дамиды. Ал ызметіні жетіспеушілігінде – бойды спеуі, кретинизм, мекседема – шырышты ісіну байалады. Эндемиялы жемсау- йодты организмге ажетті млшерде тспеуімен негізделеді. Спорадикалы жемсау– аланша без гормондары синтезіні аауы. Йод жетіспеушілігіні алдын-алу йодты кеінен таралан таамдар – нан, тза осу болып табылады.
Жасты ерекшеліктері. Туыланнан кейінгі 1 жылда салмаы азаяды – 1,0 - 2,5 г. Жынысты жетілуге дейін біртіндеп сіп 10-14 г жетеді. 20-60 жас аралыында салмаы згермей, шамамен 18 г болады. артайан кезде салмаы азайанымен, ызметі згеріссіз алады.
АЛАНША ЖАНЫНДАЫ БЕЗДЕР, glandulae parathyroideaeаланша безіні арты бетінде орналасан жп рылым. Оларды саны 2-6 аралыында, жиі 4 – екі жоары, екі тменгі болады. Тсі ызылттан сарыш-оыра дейін. Клемдері: зындыы- 4-8 мм, алыдыы - 2-3 мм. Беті тегіс, жылтыр, тыыз консистенциялы, апшыпен оршалан. лпасы паратиреоциттерден– негізгі жне ацидофилді жасушалардан трады. Паратгормон мен кальцитонинбледі, организмдегі кальций мен фософр алмасуын реттейді. ызметі жоарылаанда – біріншілік несептен фосфорды реабсорбциясын тежейді, бл фосфорды несеппен шыарылуын жоарылатады. ызметіні жетіспеушілігі – сйек тінінен фосформен бір мезгілде кальциді босауына алып келеді, яни олар сйектен шайылып кетеді. Науастарда аа сйектеріні исаюы, кенеттен сынуы пайда болады. Тетания, алашында – жеіл діріл, кейін бірнеше минуттан бірнеше саата созылатын ол блшыеттеріні тоникалы тырысуы - «акушер олы», мимикалы блшыеттерде - «сардоникалы клімдеу» пайда болады.
Жасты ерекшеліктері. Жаа туылан нрестелерде суммарлы клемі 6- 9 мг. 1 жылы жалпы салмаы 3-4 есе жоарылайды, 5 жаса таман екі еселенеді, ал 10 жаса таман ш еселенеді. 20 жастан кейін жалпы салмаы 120-140 мг жетіп, артайанша сол кйде болады. Барлы жасты кезедерде безді салмаы йелдерде ер адамдара араанда жоары болады.
«Эндокриндік жйе»
1. Эндокриндік бездерді анатомиялы ерекшеліктері:
а) шыаратын ттіктеріні болуы
+b) шыаратын ттіктеріні болмауы
+c) эндокриндік бездерді слі ана тседі
d) эндокриндік бездерді слі ішкі жыныс азаларыны уысына тседі
e) орыны (резервіні) болуы
2. Эндокриндік бездерді шыу тегі бойынша жіктелуі:
+а) бронхиогендік топ
+b) энтодермалды топ
+c) эктодермалды топ
+d) неврогендік топ
e) гематогендік топ
3. аланша безіні бліктері:
+а) аланша безіні ылтасы
b) аланша безіні басы
+ c) о лесі
+d) пирамидалы лесі
e) денесі
4. Гипоталамусты рамына кіретін эндокриндік бездер:
+а) гипофиз
b) йы шумаы
c) эпифиз
d) емізіктрізді денелер
e) ср тмпе
5. аланша маы бездеріні ызметі:
a) ас орыту
b) ан тзу
c) иммунды
d) гемопоэзды
+e) эндокриндік
6. Эндокриндік бездерді баса бездерден айырмашылыы:
+а)шыару ттіктеріні болмауы
b) апасыны болуы
c) абытарыны болмауы
d) ызыл жне а лпалара блінуі
e) май апшыыны болмауы
7. аланша безін андандырады:
+а) жоары аланша артериясы
b) алдыы аланша артериясы
c) арты аланша артериясы
+d) тменгі аланша артериясы
e) ортаы аланша артериясы
8. Аралас секреция бездері:
а) гипофиз
b) аланша безі
c) бйрексті безі
d) сілекей безі
+e) йы безі
9. Эндокриндік ызметті реттеуді жоары орталыы болып табылады:
а) мишы
+b) гипоталамус
c) метаталамус
d) эпиталамус
e) таламус
10. Атабезде тзілетін гормон:
а) эстроген
b) прогестерон
+c) тестостерон
d) адреналин
e) тироксин
11. Гипофизді алдыы лесіне туелді эндокриндік бездер:
+а) аланша безі
b) аланша маы безі
c) йы безі
d) параганглилер
e) айырша без
12. аланша безіні паренхимасы ралады:
а) нефрондардан
b) остеондардан
c) миофибрилдерден
+d) тйіншелерден (фолликулдардан)
e) ацинустардан
13. Бйрексті безіні ыртысты затындаы айматар:
а) жолаты айма
b) дгелек айма
c) сулелі айма
d) аралас айма
+e) шуматы айма
14. йы безіні ызметі:
а) сііру
b) ораныш
+c) йы безіні слін блу
+d) инсулин ндіру
e) оректік
15. аланша безіні ызметін реттейді:
а) лактотропты гормон
b) соматотропты гормон
+c) тиреотропты гормон
d) адренокортикотропты гормон
e) фолликулстимулдеуші гормон
16. Ст безіні ызметін реттейді:
а) соматотропты
b) тиреотропты гормон
+c) лактотропты гормон
d) адренокортикотропты гормон
e) фолликулстимулдеуші гормон
17. Организмдегі зат алмасуды реттейтін гормондар ндіріледі:
а) атабезде
b) айырша безде
+c) аланша безде
d) уыасты безінде
e) анабезде
18. Паратгормон ндіріледі:
а) айырша безде
b) аланша безде
c) эпифизде
+d) аланша маы безінде
e) гипофизде
19. Бйрексті безіні милы затында ндіріледі:
а) инсулин
b) тироксин
+c) адреналин
d) паратгормон
e) кортикостероид
20. андай гормоннны ызметіні кшеюі гигантизмге келеді:
а) инсулин
+b) соматотропты гормон
c) тироксин
d) паратгормон
e) адреналин
21. Гипофизде бар:
+а) алдыы лес
+b) арты лес
c) о жа лес
d) сол жа лес
e) ылтасы
22. йы безінде ндіріледі:
а) тироксин
b) паратгормон
c) адреналин
+d) инсулин
e) мелотонин
23. Атабезде ндірілетін гормон:
а) мелатонин
b) адреналин
c) инсулин
d) фолликулин
+e) тестостерон
24. йы безі ішкі секреция безі ретінде ндіреді:
А) т
В) йы безіні слі
+С) инсулин
D) несеп
Е) шырыш
25. аланша безі орналасан айма:
а) бас
+b) мойын
c) кеуде
d) іш
e) жамбас
26. Бйрексті бездері орналасан айма:
а) бас
b) мойын
c) кеуде
+d) іш
e) жамбас
27. О жа бйрексті безінен шыан ан йылады:
а) жоары уыс венаа
+b) тменгі уыс венаа
c) жалпы мыын венасына
d) о жа бйрек венасына
e) бел веналарына
28. Сол жа бйрексті безінен шыан ан йылады:
а) жоары уыс венаа
b) тменгі уыс венаа
c) жалпы мыын венасына
+d) сол жа бйрек венасына
e) бел веналарына
29. Эндокриндік аза:
+а) эпифиз
b) ст безі
c) уыасты безі
d) бауыр
e) ккбауыр
30. Шыу тегі мезодермалы эндокриндік без:
а) аланша безі
b) аланша маы бездері
+c) бйрексті бездеріні ыртысты заты
d) гипофиз
e) эпифиз
31. Шыу тегі энтодермалы эндокриндік без:
а) бйрексті бездері
b) жыныс бездері
+c) йы безіні аралшытары
d) гипофиз
e) эпифиз
32. Эндокриндік бездерді неврогендік тобы:
а) аланша безі
b) аланша маы бездері
c) йы безі
+d) гипофиз
+e) эпифиз
33. аланша безін нервтендіреді:
а) шкіл нервті тарматары
b) тіласты нервіні тарматары
c) мойын ріміні тарматары
+d) кезбе нервті тарматары
+e) симпатикалы сабау тарматары
34. аланша безіні алдында орналасады:
а) жтынша
b) кеірдек
+c) тс-тіласты блшыеті
+d) тс-аланша блшыеті
e) аланша маы бездері
35. Бйрексті безі орналасан:
+а) ішастардан тыс
b) кіші жамбас астауында
+c) бйректі жоары шетінде
d) бйректі тменгі шетінде
e) бйрек апасы аймаында
36. Бйрексті бездері ралан:
+а) ыртыс заттан
+b) милы заттан
c) ср заттан
d) а заттан
e) тйіншелерден (фолликулдардан)
37. аланша безіні арты беті жанасады:
+а) жтыншаты кмейлік блігімен
b) тс-аланша блшыетімен
+c) аланша маы бездерімен
d) омырта баанасымен
e) тіласты сйегімен
38. Бйрексті безі анмен амтамасыз етіледі:
+а) тменгі ккет артериясыны тарматарымен
+b) ола тарматарымен
+c) бйрек артериясыны тарматарымен
d) жоары шажырай артериясыны тарматарымен
e) рса сабауыны тарматарымен
39. йы безіндегі эндокриндік ызметті орындайды:
+а) Лангерганс аралшытары
b) йрыы
c) басы
d) денесі
e) йы безіні ттігі
40. аланша маы бездері гормондарыны ызметі:
+а) Р жне Са алмасуын реттейді
b) организмні суін реттейді
c) андаы антты дегейін реттейді
d) жатырды жиырылуын кшейтеді
e) жыныс бездеріні жмысын тежейді
41. Эпифиз орналасан айма:
а) таламус
b) гипоталамус
+c) эпиталамус
d) метаталамус
e) таламус аралы айма
42. Гипофиз орналасан айма:
а) таламус
+b) гипоталамус
c) эпиталамус
d) метаталамус
e) таламус аралы айма
43. Анабезді эндокриндік ызметі:
+а) эстроген ндіру
+b) прогестерон ндіру
c) аналы жасушаларды ндіру
d) андроген ндіру
e) тестостерон ндіру
44. Гипофизде ндіріледі:
а) тироксин
b) глюкагон
+c) тиреотропты гормон
+d) соматотропты гормон
e) адреналин
45. Атабезді ызметі:
а) эстроген ндіру
+b) сперматозоид ндіру
+c) тестостерон ндіру
d) фолликулин ндіру
e) прогестерон ндіру
46. йы безіні бліктері:
а) басы, мойны, денесі
+b) басы, денесі, йрыы
c) негізі, шы
d) басы, негізі
e) негізі, йрыы
47. йы безіні басы жанасып жатады:
+а) он екі елі ішекпен
b) аш ішекпен
c) ккбауырмен
d) асазанмен
e) бауырмен
48. йы безіні йрыы жанасып жатады:
а) он екі елі ішекпен
b) аш ішекпен
+c) ккбауырмен
d) асазанмен
e) бауырмен
49. аланша безіні лестері бір-бірімен байланысады:
+а) ылтасы арылы
b) аяшалары арылы
c) днекер арылы
d) кмбез арылы
e) тмпешіктері арылы
50. аланша маы бездері орналасан айма:
а) бас
+b) мойын
c) кеуде
d) іш
e) жамбас астауы