Сра 1. Мемлекеттік басару аидаларыны тсінігі жне трлері
ТАЫРЫП 5. Мемлекеттік басаруды аидалары мен дістері
Дріс жоспары (1 саат)
1. Мемлекеттік басару аидаларыны тсінігі жне трлері
2. Мемлекеттік басару дістеріні жіктелуі
Дебиеттер: нег: 1-21; ос 22-65
Сра 1. Мемлекеттік басару аидаларыны тсінігі жне трлері
Кез-келген жйе сияты мемлекеттік басару жйесі де оны алыптасу, ызмет ету, басарушылы ыпал ету процестеріні талаптарын, сонымен атар оамда алыптасан жадайларда мемлекеттік басару атысушылары рекет ететін негізгі ережелер мен рекет ету нормаларын сипаттайтын белгілі аидалара негізделетінін де (лат. principium - негіз, бастапы) атап ткен жн. Жне мемлекеттік басару аидаларын стананда ана аталмыш жйені тиімді болатынын ескеру ажет. Жоарыда крсеткендей, мемлекеттік басару тсінігіне атысты біртекті анытамаларды болмауына байланысты арнайы дебиеттерде оны аидаларына да атысты авторлармен келісілген біртекті жіктемесі жо, яни авторларды бірі оны тар маынада жіктесе, ал кейбіреулері оны аса толытыпен жіктеген. Мнда, з кезегінде, мемлекеттік басару жйесіні аидаларын деуде де аталмыш теорияны негізін алаушы неміс алымы М. Веберді лесін айтпай кетпеуге болмайды. М.Вебер мемлекеттік басаруды мынадай аидаларын атап теді: ебек блінісі (білікті кадрларды пайда болуын амтамасыз етеді); басару дегейлеріні иерархиялылыы; міндеттерді біртектілігін амтамасыз ететін ережелер мен стандарттарды болуы; субъективті ателіктерді болуын тмендететін ресми тла роліні тласыздыы; жмыса біліктілік талаптарына ата сйкестікте абылдау.
Ал М.Вебермен сынылан мемлекеттік басару жйесіні аидаларыны тізімін кеейте отырып, Г.В. Атаманчук оны мынадай трлерін анытайды: объективтілік, демократизм, ыты реттілік, задылы, федерализм, билікті блінуі, баралы.
Н.М.Добрынин болса мемлекеттік басару жйесіні алыптасу жне ызмет етуіні ш трлі аидаларын бліп арастырады:
- жалпы жйелік (іргелі, базистік) - демократизм, ыты негізділік, масаттылы, задылы, билікті блінуі, баралы, зара толытыру, субсидиарлы, вертикалды иерархиялылы, кілеттіктерді баланстылыы, гомогенділік, федерализм, мемлекеттік басару теориясы мен тжірибесіні бірлігі;
- элемент бойынша (рылымды) – ебекті мамандануы жне блінуі, ызметтерді блу жне бекіту, бірауыздылы, коллегиялылы, апаратты амтамасыз ету, баылау клемі, мемлекеттік билікті таралу аидасы;
- жйеішілік – мемлекеттік ызмет персоналын басару, эмоционалды нейтралдылы, біліктілікті сйкестігі, тиімді де рацоналды басарушылы іс-рекетті ынталандыру, лауазымды нсамаларда ытар мен міндеттерді жіктелуі жне т.б.
Мемлекеттік басару аидаларын анытауда азастанды зерттеушілер жоарыда келтірілген аидалармен атар мынадай аидаларды сынады:
- ажырамасты (бірттасты) аидасы;
- басаруды мемлекеттік механизміні болуы;
- ірлерге кмек крсетуді іріктеулілік аидасы;
- леуметтік тараптарды теестіру басымдыы;
- мультипликативтілік аидасы;
- жйелік сипаттан туындайтын стратегиялы мдделерді анытау аидасы, яни мемлекеттік басаруды бадарламалы-масатты дістерге бадарлануын жатызуа болады.
ылыми дебиеттерде кптеген бірнеше трлерімен атар оларды жйелену мысалдары келтірілген. Мемлекеттік басару мынадай шаын жйелерге блінеді: саяси (леуметтік-саяси) жне йымдастыру, саяси йымдастыру, басару аппаратыны техникалы-йымдастыру рылысы, басару аппаратыны техникалы йымдастыру рекеттері; саяси, экономикалы, ыты йымдастыру, техникалы жалпы мазмны, йымдастыру-саяси трлілік, жеке функционалды жне т.б. «Басаруды жалпы теориясы» лекциялар курсыны авторлары станымдарды тмендегідей жйеленуін береді:
- жалпы, оан жйелілік, шынайылы, зін реттеуші, кері байланыс, толытыру, тиімділік, апаратты жеткіліктілігі, эволюционизмдік, ммкіндік, демографиялылы, жариялылы, сайысты, жетекші буынды жатады;
- жекеленген, оларды ішінде трлі шаын жйелер мен оам салаларында (экономикалы, леуметтік-саяси, рухани) жне ртрлі оам кріністерінде, олданылатын станымдар, йымдарды, институттарды саралауда (сараптауда) олданылатын станымдар блінеді;
- технологиялы-йымдастыру, оны рамындаы жеке басшылы, орталы, айматы жне жергілікті басаруды йлесімділігі, натылылы, жмысты блісу станымдары, иерархиялы станым, блісудегі тртіп, басару арылы ммкіндіктерді табыстау.
Жаа басылымдарда мемлекеттік басаруды задары мен станымдарын шектеп крсетеді. Соыларыны ішінде блінетіндері: жалпы жйелілік дістемелілік, жалпы дістемелілік; басаруды леуметтік-саяси рдісін реттеуші станымдар; йымдастырушылы, жйелік-функционалды станымдар, р топта оларды ондааны бар.
Мемлекеттік басару жйесі келісімділікті, реттілікті, оны задылытарын, атынастары мен рдістерін бейнелейді, олар з кезегінде наты оам мен мемлекетті дамуы мен дегейіне баынады. Сондытан, мемлекеттік басаруды ру оны монархиялы немесе демократиялы, феодалды немесе капиталистік мемлекет болуына байланысты блінеді, тіпті бгінгі кнде де мемлекетті басаруды кейбір негізін алаушы станымдар (еркіндік, ділдік, ы, демократия т.б.), халыаралы дегейде танылып отыран кезде мемлекеттік басаруды наты ру кбінесе белгілі бір елді леуметтік экономикалы, рухани жне саяси дамуына байланысты болады.
Сондытан, мемлекеттік басаруды станымдарын жйелеуде е негізгісі, сол задылытар, атынастар мен рдістерді бліп алу болып табылады, олар мемлекеттік басаруды барлы жйесіне тиесілі, мемлекет пен оамны мыты байланысын амтамасыз етуді, оны соы, наты задылытары, атынастары мен байланыстарыны ртрлі элементтерін райды (шаын жйелерді). Бндай мбебап мемлекеттік басаруды задылытары, атынастары мен байланыстары мемлекеттік басаруды жалпы жйелік станымдары деген атаумен аталады.
Жйелеуді екінші негізгі задылытары, атынастары мен байланыстарыны сараптамасымен жне оны ылыми бейнесімен байланысты, олар мемлекеттік басаруды онтологиялы элементтерін йымдастырады, ескертіп кететін жайт, бл жерде мемлекеттік басаруды масаты, міндеті, рылымы, рдісі сияты онтологиялы элементтер туралы сз болып отыр. Егер мемлекеттік басару табиаты оам станымдарынан крінсе, онда олар мемлекеттік басаруды барлы элементтеріні тобына сер етеді, яни, р элементтер тобында здеріні ерекшеленген задылытары, атынастары мен байланыстары рекет етіп, олара реттелген рылым беруі ажет.
Тиісті элементтер тобыны алай рыланына байланысты оларды мемлекеттік басару жйесіндегі ммкіндіктері мен рекеттер мазмны туындайды. Мемлекеттік басаруды сол бір эленттерінен (масат, міндет т.б.) оам міріндегі р трлі рылымдарды (элементтер комбинацияларын) тзуге болады. Мысала, бір басару рекетіні элементтері автократиялы, либералды немесе демократиялы-ыты мемлекеттік басару трлерін алыптастырады. Осылай р элементтер тобында мемлекетті басару элементтері тобы йымдарыны задылытары, атынастары мен байланыстарыны ылыми ашылып жне маынаа ие боландарын мемлекеттік басаруды рылымды станымдары ретінде арастыруа болады.
Берілген станымдар р элементтер тобында зіне тн асиеттерге ие болады, йткені бл топтарды мемлекеттік басаруды онтологиялы элементтер жйесіндегі орны мен рлі оларды ерекше рылысын шартты крсетеді.
Соында, мемлекеттік басаруды станымдарын жйелеуді шінші негізі мемлекеттік басаруды трлі шаын жйелеріні ызмет етуімен байланысты (ауматы, салалы, функционалды т.б.) жне арнайы мемлекеттік басарушылы рекетті трлі аспектілеріне атысты болады. Мысалы, олар келесі станымдара блінеді: мемлекеттік ызмет, басару ызметкерлер рамымен жмыс, мемлекеттік басаруды апаратпен амтамасыз етілуі, мемлекеттік басаруды технологиялануы, кімшілік рдістер станымдары жне т.б. Бндай станымдарды зерттеу, ашу жне жйелеу –баса да басару трлеріндегі станымдарды білу сияты, арнайы (сараланан) ылыми басару іліміні ісі. Сонымен атар, баылап араан жол, арнайы станымдар мемлекеттік басаруды трлі кріністерінде жалпыжйелік жне рылымды станымдара айшы келмей, мемлекеттік басаруды бірттастыын ныайтуа себін тигізуі керек.
Осылайша, отанды жне шетелдік авторлармен сынылан мемлекеттік басару жйесіні аидаларын арастыра жне талдай келе, аталмыш аидаларды стану барысында ана мемлекеттік басару тиімділігіне ол жеткізуге болатынын айта кету керек.
Мемлекеттік басару жйесіні алыптасу жне рекет ету аидаларын анытау жне алыптастыру оларды мемлекеттік басару тжірибесінде олдануды крделі процесі сияты крделі интеллектуалды міндетті білдіреді. Мемлекеттік басару жйесін жетілдіру процесінде олар арылы сипатталатын былыстар оны элементтеріні сапалы згеруіне міндетті трде ыпал етеді. Бізді ойымызша, мемлекеттік басару аидаларын олдануды тиімділігіні басты критерийі болып мемлекеттік басаруды жйелілігіне жне осы арылы жалпы оам мірі мен оны жекелеген салаларыны йлесімділігі мен кешенділігіне ол жеткізу табылады.
Жоарыда айтыландарды тйіндей келе, мемлекеттік басару жйесіні аидалары басару процестері мен былыстарыны мнін сипаттап, белгілі задар мен задылытара баынады деуге болады.