аза халыны философиясы

аза халыны философиялы – оамды ой пікірлерін зерттеу ХХ асырды басынан ола алынды. Біра бл зерттеулерде сыаржа кзарас басым. Ол кезде оамды ойды алыптасуын тапты трыдан арастырды. Бл баыт, рине, ылымны объективті дамуына кері серін тигізді. Барлы даналыты батыс ойшылдарынан, басадан іздеген кезде лтты философиялы ой - пікірлерді тарихына кз жіберуге стемдік еткен тоталитарлы жйе ммкіндік бермеді.

Ежелгі заманнан мір сріп келе жатан тркі тайпалары негізінде алыптасан іргелі халытарды бірі аза халында зіне лайыты бай рухани мрасы бар. Соны негізін философиялы ой тжырымдар рады.

Дниеге шынайы кзарас, дінді тану жне баса да еркін ойлау процестерін, моральды мселелер мен адам туралы ілімдерді здері мір срген оамды ортаа лайыты алыптастырды.

Аындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен олбасшылар, билер мен серілер здері мір срген заманны объективті былыстарын р трлі дегейде тжырымдап крсете білді. Осыны барлыы аза халыны философиялы ойлау жйесіні негізін алайды.

азаты рухани мдениеті мен зор лес осан ойшылдарды бірі - Шкрім дайберділы. Шкрімні философиялы кзарасы - лтты философияны алыптасуына зор ыпалын тигізген былыс. «Трік, ырыз, аза м хандар шежіресі», «Мсылманды шарты», «ш аны» аталатын ебектерін, поэзиясын гуманистік жне адамгершілік мраттарды, демократиялы аартушылы идеяларды уаыздаан мра деп баалау керек. Шкрімні философиялы ойларында зі мір срген дуірді оамды кріністері, аыл – ой ізденістері, таламды тжырымдары із алдырды. Ол аза оамыны рухани суіне кмектесуді, жастарды ылым – білім, нерге баулуды мрат ттты.

лы ойшыл, гуманистік айшылыа толы оамда мір срді. Шкрімні дниеге, мірге, табиата, сан – сала былыс кріністерге, дінге кзарастарында кейбір айшылытар кездескенімен, ол ешашан дінге берілген фанатик, барлыын жоа шыартып пессимист болан емес. Шкрім кбінесе рационализмге, деизмге бейім болды. Бл философиялы баыт бойынша дниені жаратушы бір кш бар дегенді мойындау, оны длелі табиатты жарасымдылыы, озалысы, мірде аиат, шынды, білім – ылым, аыл мен сезім дамуы арылы іске асатынын, адамны болмысты танып білуі адам зін - зі жетілдіру арылы жзеге асатынын тсінуге болды.

Шкрімні лирикалы шыармаларыны басты бір ерекшелігі ойшыл, философ болуына байланысты. Оны лирикасында кіл кйі, ішкі сезім серлері, махаббат таырыбы да елеулі орын алан. Алайда, Шкрім лирикасында сыршылдытан ойшылды басым, философиялы сарын кшті. Шкрімні ойшылдыыны, аындыына тн флсафашылдыыны сыры не десек, бл алдымен, рине оны ойыны керемет логикалы уаттылыынан туан. Сонымен атар ол кп ізденіп, те кп оыан. азаты белгілі аын, жыршы – жырауларымен атар ары – бергі трік аындарыны, шайырларыны, араб, парсы, орыс жне Батыс аындарыны шыармаларын те жасы білген. Тарих, философия, дінтану, психология, шыыстану, тріктану, салаларындаы трік тіліндегі, орыс тіліндегі, араб тіліндегі ылыми ебектерді за жылдар жалыпай оып, ыруар малмат жиан, жан – жаты энциклопедиялы білімі бар лама оымысты, дана адам болан.

Шкрім аза поэзиясында философиялы лириканы брын ріс алмаан жаа трлерін алыптастырып, бл салада лкен жаалы тапты. Ойшыл аын адамны аыл парасатына айрыша зор мн береді. Ол адамны сезу, сезіну, дние болмысты, мір былыстарын сезім арылы абылдау, серленгіштік абілет пен не нрсені болсын ішкі сырын кзге крінбейтін, олмен стауа келмейтін нрселерді асиет – сипаттарын, оймен, аылмен, логиканы кшімен танып – білу абілетіні арасын ажыратып, болмысты, дниетану мен моральды негізгі аылы деп санайды. Аыл, парасатты аыл андай да нрсені, былысты дрыс тсініп баалауа, а–араны айыра білуге ммкіндік береді. Сондытан, «аылмен сыналмаан іс болдырмау» деп тйіндейді.

Дниетанымны, ылымны да негізгі тірегі - аыл–ой, ойлау абілеттілігіні уаттылыы, ой – тжырымдарыны логикалы исындылыы деп санайды. Бар ылымны тп атасы – таза аыл мен ойлану.

Шкрім ойлау, ойлану деген ыма лкен мн береді, оны мір – болмысты, дниені ажап сырларына тере бойлау, не нрсені болсын аылмен сынап, ып – тсіну маынасында алып арайды.

Шкрімні дниені, жаратылысты озаушы кші, адам міріні, тіршілікті мні мен сыры, жан мен тн секілді мселелерді ылыми ым тсініктермен штастыра толайтын философиялы ледері з алдына бір таырыпты арна болып алыптасты.

Аынны діншілдігі, жаратушы Аллаа сенімі, оны ойшылдыымен жаласып, дниеге кзарасындаы бірлік – бірттастыты танытады. Шкрім дниедегі «сансыз кереметті кім жаратса – туірі сол» дейді. Тіріні іздеу, жаратан Аллаа сену – аиатты іздеу, сол арылы «е тпкі жаратушы – мінсіз ие» деп тйіндеуінен айын аара аламыз.

«Тау бойындаы ой» деген леінде дгеленген жерді кнді айналып жретінін кзбен кру арылы емес, ойлау, топшылау арылы аныталан дегенді айтады.

«Ей, жастар, алай десек, бл дние» деген жне баса да леінде Шкрім дниеде тааларлы жне те кп, алайда брінде де задылы, исын бар деген пікір айта келіп, «себебі тойымдыны ісі толы» дейді. Яни, бдан дниені кереметтігі шексіз болса, жаратушыны діреті те шексіз деген маына туады. Шкрімні философиялы ледері ой тередігі, пікір сынылыымен, танымды жне моральды адамгершілік мселелерін штастыра, білуімен оымысты аынны нерпазды тласына сай интелектуалды сипат алан.

Шкрім философиясыны негізгі зегі - адам. «Адамны мні – оны дниені танып білуінде, ол тек адама ана тн нрсе», - дейді.

Шкрімні философиялы ой сараптауын «ш аны» трактатынан круге болады, ол зерттеушіні 28 жылды ебегіні орытындысы. «ш аны» аза халыны тарихи тадырына лкен згеріс келген жылдары жазылан. Бірінші орыс революциясы, бірінші дниежзілік соыс, апан, азан революциялары жне таы да баса оиалар аза жеріне кп серін тигізді. Осы жадайлар Шкрімді немрайлы тыныштыа алдыра алмайды. Халы туралы толаным болашаы ойшылды иналдырып, осы тоыраудан шыу жолына итермеледі.

мірді мні не? – деген срапен ол кне ойшылдара сонымен оса жаа дуірді діни жне философиялы дебиеттерінен ізденіп, зіні философиялы ойыны тередігін крсетеді.

Шкрім «ш аныта» Аиат деген не? деген сра ояды. Оан зі «адам аиатты аыл – ес кзімен кріп, абылдауы керек. Аиат - рбір адамны жанында болады не ол зіндік мір среді» - деп орытынды жасайды. Жанны е негізгі ажет ететіні – ждан. «Адамны нысап, ділет, мейірім – шеуін осып, мсылманша айтанда, ждан, совесть орысша айтанда совесть бар» дейді.

Шкрім ар – ждаы адамгершілік этикалы жаынан ана емес, оны философиялы категория, лем рылымыны негізгі болатын субстанция ретінде жоары арастыран.

Ол адамны рухани суіне мыты тірек болатын ш аныты атайды: Бірінші – мгі згерістегі Универсумда барлыына себепші жаратушы ие. Екіншісі – бл жаратушы барлы тірі мен тірі емеске жан береді, адам лген со, одан рі тазарып, жоарылайды, здігінен мір среді.

шіншісі – жанны жоарылап, тазаруы шін адам ждана сай арлы мір сруі керек. Шкрім адамдарды осыан шаырады.

Шкрімні дниетанымды ой жйесінде философиялы тере баыт – бадар байалады. Оан «Тіршілік, жан туралы» деген философиялы неріндегі жаратылыс тарихи тіршілікті шыуы з тсінігін баяндайтын мынадай жолдар ку:

сімдік кннен алады ас,

Кн суы болса тпке аш,

Дым тиіп, нр кеп жылатса,

с таы жайнап кіл аш,

Дейтын жанда мн болар –

Жмыртада ры жатпай ма?

Олар да тама жатпай ма?

Жылынса, яки егілсе

Оны да таы таы атпай ма?

Яни, Шкрім органикалы тіршілікті біртіндеп себеп – салдар принципі бойынша дамитындыын, жндіктін сімдікті, адамны жндіктен таралу идеясын птап отыр.

Жоарыда айанымыздай озалыс – материяны мір сру тсілі. Алайда Шкрім бндай жасылыа ылыми жолмен емес, стихиялы трде келеді. ран сзі бойынша, лемні пайда болуы – дайды ыылас, еркіне байланысты кенеттен жасалына салан, сондытан кез келген уаытта згеруі немесе жойылуы ммкін.

Шкрімше, жер мен аспан, табиат былыстарын брін бірдей кзбен кріп, олмен стау ммкін емес:

Радийді брын біліп пе е?

Электр стап кріп пе е?

Брін де жатан таза аыл

Аспанда шып жріппе е?

Крінбес зат бірталай.

Оларды танып білетін бір – а нрсе таза аыл. Таза аылды арасында адам абстрактіні мегерді, жасыны жаманнан, слулыты ыпсыздытан, пайдаланып зияннан ажыратады. йткені Шкрімні тсінігіне адамны дануардан айырмашылыы таза аылы мен жанында. Адамны жаны ол туыланда егілген дн жрегінде болады да олайлы жадай жасаланда ана шайалып сіп, кркейе тседі.