Беренче блек бетте.

СУГЫШ ЧУКМАРЛАРЫ.

БЕРЕНЧЕ БЛЕК.

1.

-Сез сугыш чукмарлары, халык утерчелр, днья имерчелр, утка, клг калдыручылар! Ни кирк бездн сезг, лл без бай халыкмы?! Без сездн бай тгел!? Сез зегез бай, тиредн киемнр, хайваннар, кошлар ясалган ккркт, алтын йзеклр, тшегезд алтын, кмеш йолдызлар! Юньсез дошман сез, кыргый этлр! Кайдан Алла сезне дньяга яраткан?! Сезне ти-ниегез юктыр, кыргый халык сез, сез Алланыкы тугел, ыдаа балалары! Сине коралы асылынып тора, каза да тер мине, сиа бйрм булыр! Минем тине тердегез, ниемне патшагыз алып китте, миа беррегезне терерг иде ичмасам, кзне д йоммас идем, кбхтлр!! Каргыйм сезне! Кннрен, тннрен каргыйм!

клим барысын да йттем бугай дип, елап та ибрде. Кзлрдн млдерп яше акты, матур иреннрен ырып тигез, ап-ак тешлре кренде. ксегн саен Алтан ллп, матурлыгыннан кзен д алмады. Алтан бер сз таба алмады, зене д кзлреннн яше чыкканын сизми калды. Шулкадр тынычландырасы, башыннан сыйпап юатасы, кз яшьлрен б-б сртсе килде. Кз алдына шул вакытта тиз ген апасы исен тшеп куйды, тисе белн нисене муеннарын кискч, Глсин апасы аын югалтты, шуннан шул кадр чибр кыз юкка чыкты, тиле хлен тште. Бик яшь иде ул вакытта Алтан, шуадыр крсе ничек акырып ыласа да, монголлар тимде, исн калды. Тимудинны тисе Есугей баадирны татарлар хуасы агу биреп тергн чен мег якын ир-ат терелде. Тимудин шулай тисе чен татарлардан чен алды. Шул кннрдн со инде кп вакытлар тте, Алтан бгенг кадр кпме лем, кпме сугыш кичерде. зе д ктмгнд исн калган чакларын исен тшерде. бген мен ниндидер булгар кызы клим келен яулады, шаккатырлык моа!

Алтан кул яулыгын сузды да:

- Тынычлан инде, итте инде сиа, клим?!

“Юк инде, ничектер матур сзлр урынына ямьсез сзлр авыздан чыкты, лабаса! Вт инде, ахмак та инде мин! Кулда гына ктреп йртер идем зен, ул крсе тннрен мине каргап, елап ята!”

- Срт кзлрене инде, м кулъяулык.

клим кулын этеп ибрде, Алтанны кулъяулыгы ирг очып тшеп китте. Кз яшьлрен кулмк итген акрын гына срт башлады. Ничек акырынып елый башласа, шулай ук елаудан бик тиз туктап калды. лл кемдер йтте кебек тоелды, тик ксдн ген тынычлана алмады. Шул кадр нфрт белн караса да, Алтан тын да алмый ул матур кызга кз яшлре белн карый бирде. Йрге мен-мен бреп чыга инде, шул кадр кызу тиб бирде. Уайсыз иде аа. Нич мртб лемг каршы торды, аркасыннан кылыч та сыйпады зен, купме ялтырап баш очыннан лем тте, тик бгенге кебек авыр булмады, кзлрдн яшь акмый иде. кпме башлар очты, кпме мет ир стенд калды, барысын да уйласа, бтенлй яшрг куркыныч иде бит! Кпме кулсыз-аяксызлар, яралы йзлр?! Кан иде кая карама, ыелса ул кан, зур кл булыр иде. Сиа каршы сугышкан дошман да бит кеше баласы.

- Син, хайван!, йт ле, минем абыйларны кая алып киттелр. Нинди ул егерме яшьтн барысы да сезг ияреп барырга тиеш, безне дошманнар юк! Нинди ул сугыш, кемнрг каршы?

- Тынычлан башта, клим. Шунда гына, гр инде тылыйсы килс, мине блдермс, мин алатып карар идем. Без бит доньяга икенче трле карыйбыз.

- Ах, сез икенче трле! М, сиа, хайван!- диде д, яагына сугып та ибрде. Алтанны кзлреннн утлар кренде. Тик Алтан урынында баскан килеш берсзсез эндшми калды. “Булса иде икенче бер, матурым, крстер идем, шунда ук ул алар иде мине”,- диеп кен уйлады Алтан.

клим торган урынында кинт кен чирмг утырды, шул вакытта “лл аын югалта инде” диеп Алтан д ирг тезлнде.

- Минем хлем бетте, тзлмим бтн. Мин синнн курыкмыйм, бел шуны! йттем йтсен, тер, яшисем килми! Тик мин синеке гмерг д булмам! Сине карашларыны мин кптн инде тойдым, юлр тгел мин. гр син безнеке булса, блкем охшатыр идем, тик син адаа баласы. Сине адаа шулай кеше кебек итеп тапкан да, кешелр суярга чит иллрг ибргн, син кеше тгел, читлектн ычкынган бре син! йт ле, ниг бер сугышчы урынына ун кешене башын кистерде!?

Алтанны болай да келе тулган иде, кзлреннн яшь агып та китте.

- Бу сугыш вакыты, матур кыз. Мин биргн вгъдлрне трг тиеш.

- Нинди ул вгъд?! Кеше тер – вгъд?!

- Без сугышырга йрнгн кешелр, без бтн эшк, икенче трле яшрг йрнмгн. Безне яшли тик сугышырга йрткннр. Бездн балта остасы, тимерлект тимердн нрсдер эшлрг м башка эшк йртмгннр. Оятсызлык, кимсетел чутлана гр сугышчы ниндидер сбптн зене вгдсен бозса. Ул вакытта яхшысы лем безне чен, клим.

Шул сзлрне йткч, туктап калды, “нрс булды икн”, - диеп кзлрен климг ташлады. Тыныч кына башын иеп тылый иде ул.

- Минем башым авырта, мин кайтам.

Торды да итклрен кт-битеннн кага-кага шрен таба китеп барды. йлре ерак тгел иде, елгага биш минутлык юл.

Алтан уйланып озак кына кибеп яткан брнд утырып торды да, “су керим ле”,- диеп елгага тшеп китте.

Йзбашы Алтан бген йоклый алмады. Башына нинди ген уйлар кермде.

Алтан торды да ишек алдына чыкты. Кн яктыра башлаган иде инде. иртнге салкынча ава борынга брелеп утте, кнфер ччксене исе з илендге лн исен карый да тмле тоелды. Шул вакыт кинт клим исен тште. “Яратам сине, секлем минем!”- диеп йтеп т ибрде. Аптырап калды з сузлрен, “гр кеше ишетс, нинди оят булыр иде”,- диеп уйлады.

“Тышта нинди тынычлык, кк аяз, лннр, яфраклар ямь-яшел, алма агачлары ап-ак ччкд, кнфер ччксе исе зе ни тора. Матур як бу ирд. Бик озын монда агачлар, аптырап калмалы. Монда бит ап-ак тз каеннар ус, каты имн агачлары урманда, сыек таллар елга буйларында. лбтт матур як! Ярый ле мине булгар телен йртерг кешесен таптым, лил яхшы егет булып чыкты. Кп нрс белдем мин ул дустым аркасында. Бик сенеп риза була иде, гр инде “йд, сезне урманнарны карап кайтабыз”,- дис. Атларны минекен д, зенекен д чистартып, тарый торгыч белн кашып, елгага алып тш, су керт иде. Аты булмаган аны, стенд искергн кием, аягында чабата иде, херче булып скн егет. йлнерг инде яше иткн иде аны. Тырышлыгы белн мине аптырата иде ул. лил матур, кара ччле, озын буйлы, кпне бел иде. Ул минем телне, мин аны телен тырышып йрн идек аны белн. Без тиздн инде монгол, татар, булгар, урыс телен бик яхшы йрндек.

Брч, кошлар сайрый башлады, кара ле син, нинди матур тавышлар белн алар сайрый!, аптырарсы лбтт. Яктырды кн, тиз ген елгага тшеп коенырга да, киемнрне алыштырып сугышчыларымны уеннар белн ике-ч сгать йрттерерг кирк!”- диеп Алтан уйланып куйды.

Елгада егетлрне кплре юыналар иде инде, клеш-клеш бер-берсен суга аталар, бер-берсен су сиблр иде. Берсе бидр д алып тшкн, коена да коена салкын су белн. Алтан су буена тшкнд, лил кайтып кил иде инде. Ул Алтанны капка тбенд утырып каршы алыр иде. Иклп иртнге уенга берг барырлар, ул да, Алтан да, бтн сугышчылар да бер тигездн йгерерлр, я белн уктан атарлар, имн агачыннан ясалган кылычлар белн уйнарлар. Сге ыргытырлар, атларда бер-бересен ем итрлр, шулай аркадан тир бреп чыкканчы! Тау башына кнд йгереп менрлр, йгерептер, тгрптер тшрлр. Кем ничек, берсене д калышасы килми. Алтанны йз сугышчысында унбиш яшьтн кырык яшь яшгн ир-атлар. Булгарлар, урыслар, башкортлар, кытай, тадиклар, кипчклр, алар тартардан башка злре йздн артык хзер, бит йзг д тулмый иде сугышчы, бу сугышлардан со. йртерг бик зур белемле кытай нселе Внн бар иде Алтанны. зе д Внн шулай ук уйный, кчле, итез, хйлкр,- кырык биш яшьлек сугышчы ул йртуче белмеш! Кирк чагында усал, кирк чагында кл, инде уеннар барганда имн агачыннан ясалган кылыч белнме, сгесе белнме каты сугылса беррсен,- лли, ял итрг кушыр иде. Аны берсзсез тылыйлар, каршы сз йтче юк. Алтан сугышчыларга Вннны берсзсез тыларга боерык куйды, яшьк зурлыгы белн тгел, сугыш уенында гел бер адымга алда булганы чен, яхшы йрткн чен.

лил капка тбенд утыргычта утыра иде. Ике ат коймага элктереп куелган. Елмаеп унбашы йзбашы Алтанны каршы алды.

- Кара ле хуа, син клим белн крешеп сйлшкнсе икн, дресме?

- Дрес йтсе, тагын нрс йтерсе?

- Юк, бтн сз ишетмдем. зе белсе, яалык кз ачып йомганчы яшьлр арасында тарала. Телс берни сйлм.

- Бй, минд юк егеттн тгел, кзтерлр инде. Моны чен берсен аптырамыйм, пклмим. Кара ле, лил, клим зе нинди ген зифа гдле, куллары блкй ген кебек, ничек “ялтыратты” минем яакка, ушы китр?!

лил кычкырып клеп ибрде. Аптырап йзбашы иптшен карады да, аа кушылып клрг тотынды. Клеп кзлреннн яшьлр чыкты. Тынгач, йзбашы тагын:

- Бигрк усал икн, зене башы да эшли бит- нкъ “китап”! Кпме мин шушы очрашуны кттем, кпме климне кз алдына китереп кочагыма алдым, “сям сине!”- дидем зем. Юкка ахры барысы да. Мин бит кайчандыр унысыны барысын да муеннарыннан кисрг куштым, бит минем д кздн туктаусыз яшь акты. Мин, мин!, муеннарыннан суярга куштым, белсеме!? Мин бит избашы!, монда юкка калдырылмаган бит, ничек тынычландырыйм ул халыкны?! Аларны кайсысыныдыр атасы, баласы лгн сугышта. бит безне белн сугыштылар! Ул бит сугыш уен тгел! йтелде бит, илчелр ибрелде, бик каты кистелде! Илчелрне кыйнап, типклп ибрделр, кубесен терделр, башларын колгага кадап шр капкасы янына крстм ясап элеп куйдылар. Без бер д алай эшлмдек, безне Ясада язылган, бтн телд сйлшкннрне хрмт ит. Чит теллрне йрн.

Атлар белн топлауга килеп иткнд кп сугышчылар кайдадыр тгрклнеп утырган, кбесе читтрк тгрклнеп басып торалар, кычкыра кычкыра кичге кнне сйлилр, кайсысы мзклр сйлп ибр, кайсыдыр ялгызы читт уйланып утыра иде. Алтанны да, лилне д келлре сеп китте, йтерсе л и якын туганнар белн очраштылар.

Кп т тмде, Внн елмаеп килеп итте. Атыннан сикереп тште д чыбыркысын тоткан килеш сугышчыларны алдына килеп басты. Йзе шунда згрде, ачулы кзлре ялтырады. Бик тиз арада барысы да ыелды, Вннне кзен карап аптырап калдылар.

Кайчандыр йзбашы Алтанхан сугышчыларны ыйды да:

- Монда мин сезг хуа булсам да, берсзсез Вннне тыларга тиешмен;- мин д, шулай ук сез д! Ул сугыш уеннары бит безне чен кирк, сезне мин сугыштан исн-сау алып кайтырга тиеш, аладыгызмы?!

Кытай халкы нык чыдам халык, бу ис Внн з сзле, бтенесеннн д уздыра! Ул сугышта гел Алтан янында, аны саклый. Блкй чагыннан ук сугыш уеннарын уйнап скн егет.

лил бер вакыт йзбашы Алтанга:

- Ниг син зе шул кадр Вннг баш иясе, ничек тзсе шулай сиа сгеп акырганына? Мин син булсам, инде кылыч белн башын лл кайчан згн булыр идем, ышанасымы?

Алтан кычкырып клеп ибрде.

- Исемд минем, ул кытай Внн мин тузлми сугышка керсм, кз ачканчы биш дошман инде утерелгн, ул уктан да итез ген иелеп кала, атыны корсагына тшеп ике-ч дошман атыны аякларыннан кылычы белн кистереп т т иде! Мин алай ук булмасам да, тирлр акканчы сугышырга яратам. Безне креп, минем батырлар котырып сугыша башлыйлар. Миа дошманны якын да ибрмилр. Кз ачып йомганчы йзлгн дошман ирг ята. Бер дигн сугышчы ул Внн, нкъ ут, пыр туздыра сугыш яланында. Аты да бит аны шп. Нич эре атны бреп ыкты Вннне аты, белсеме. Ничек йрткндер инде. Атын артка борып дошманга типтер, алдан арттагы аякларына басып дошманны котын ала иде!

Сугыш уеннарын туктатып, Внн кндезге ашка барырга куша, ял итрг вакыт бир иде. Кп сзлрне ялгыш йт иде бу кытай егете, шулай да кызык иде сйлшкне. Беренче тапкыр аны тылаганнар чыдый алмый клеп ибрлр иде. Шул вакыт Внн крммешк салыша, ачуы килс “шрлекк” д менеп тшрг кп сорамый иде.

Кндез тамакны туйдыргач, сугышчыларны кбесе чирмг ятып ял итлр, тагын элек булган сугышларны сйлгнне яраталар иде. Бу юлы да йзбашы Алтаннан узе кргннрне сйлрг кушып:

- Сйлгез инде Батухан турында, безне берд кргн булмады аны. Нинди кеше ул? Сйлилр, бер карашыннан куркып атыннан егылып тшкннр, шулаймы?

Алтан кычкырып клеп ибрде, кплре кушылып егыла-егыла клделр.

- Инде ай тте, аман Батухан юк. Алтмыш ме чамасы гскре белн кнбатышка таба китте д югалды. зе белн малаен Сартакны да ияртте.

“итр сиа Сартак улым, хзер син сугыш уеннарын яхшы йрнде, чын сугышта катнашырсы, -диде Батухан,- мебашлары белн сугыш алдыннан кишлшкнд башы да эшлс, блкем берр мебашы безне арадан унбашы итеп сине чакырыр. Минем кишче булырсы блкем, син бит хан булып минем урында каласы кеше. Бу сиа зур мсъл булыр,”- диде Сартак улына зур кишмг чакыртып. Анда йз м мебашлары, зур кишче башлар оелышы – зур “Курултай” иде. Бу кишмд нрс турында сйлш барганын, берсенд билгеле булмады, андагы киш барысыннан яшертен иде.

 

2.

Беркехан Батуханны туган энесе ген тгел, ул кишче д, батыр сугышчы да, акыллы м матур егет т иде. Алар икесе д Дучи балалары,- тазалар, матурлар. Осман иленд урамнан ткнд кызларны ккрклре кысыла иде, адымнары акрыная, кзлре бер Батуханда, бер Беркеханда иде. Яшь чагында алар шаян иделр, икесе д кызларга елмаеп карар, кызык сзлр белн кызлар эчлрен тотканчы клдерерлр иде. Яшьлр ыелмасы йортында гел ике бертуган Батухан белн Беркехан егетлр белн кызлар уртасында булыр иде. Алар икесе д молы ырлыйлар, матур бию белн кызларны ушлары югалыр иде. лбтт аларны Осман иленд и яхшы укытучылары булды. Тик гел шулай булмаган, унбиш яшк кадр алар гел берсе белн берсе сугышкан. Сугышмаган кн калмаган аларны, авыздан-борыннан кан киткнче, кз тплре кгргнче туктамыйча сугышып скннр, инде еш кына урамда кызлар алардан клгннр. Кайсыны авызы кгргн, кайсыны борыны “брн” булып кабарган. Миа ул турда зурларда сйли иде.

Минем ист, тисе Дучи гел сугышчылары белн зене улусында булды, нисе тик клде балаларыннан, сугышканнары чен берсз йтмде. инде вакыты иткч злре сугышудан туктадылар да куйдылар, мгелек дусларга йлнделр. Беркеханны егетлр ыелышып тукмаганнар иде, дрт кн чирлп ятты. Батухан аларны кем икнен белешеп, аерым- аерым келе булганчы тукмады, атналар буе чирлп яттылар.

ч яшьтн атта йрерг, инде биш яшьт ядн ук атырга йртелгн ике бертуган бала бабасы Чингизхан исн чагында чын сугышта читтн кеше лгннрен карап тордылар. Башлары очып киткнен, ччрп каннары атканын Батухан белн Беркехан з кзлре белн крделр. Башта котлары очты, кннр буе сйлшмс булдылар, инде тора- бара йрн тштелр, шулай кирктер диеп уйладылар.

Беркехан Булгар шренд калырга тиеш иде, диеп сйлделр зур абзыйлар, ул чынлап шрне башкала итрг омтылды. Мчетлр, чирклр салырга рхст бирде, аларны тшерелгн сртлрен карады, кайбер ирен згртерг кушты, сртлрг рхст итеп зене пичтен куйды. Зур йортлар, кайбер гаилг йлр тзерг рхст итте. Тир яктан нрчелр эшк кил башладылар. Зур урманнарда брн зерлнде, буралар салынды, соыннан бураларны степ чаналы атлар белн шрг кайтартылды, сайланган урыннарга кабаттан тиз ген кабаттан ктртелде. й кннре кабат йортлар чен нигезлр зерлнде, урманда буралар тзелде, идн- тшмг м тагын кирк- яракка брнлрдн такталар ярылды. Шулай итеп бер туктаусыз эшлр башланды. Халык кбйгннн кбйде Булгар шренд, эшлр д артканнан арта барды. Бу кадр халыкны тамагын туйдыру Беркеханны кп вакытын алды. Дуслары, баш нрчелре, мебашлары, зур галимнр ул мслг барысы киш бирде, Яса язылды, ул Ясага пичт куелды. Кнен ч мртб халык итле аш, брге, рис, борчак боткалары ашады. Эш авыр булса да халык риза иде. ылы йортта урман кешелре иркенлп йокысын туйдырды. Ябык, чирле ир- атны тазалыклары, киресенч, йбтлн тште, ныгый башлады, булдырганча тырышып эшлде. Аларда да унбашлары, йзбашлары сайланды. Барысы тртипк салынды. Кышын буралар бертуктаусыз кайтты, зур йортлар тзелде, кбесе гаилсе белн яа йлрг кченде. Тулаем мончалар тзелде, яшьлр чен тулаем йортлар салынды. Иске йортлар акрынлап яартылды, шр матурая тште. Тигез итеп коймалар тотылды, буяп та куелды. Урамда кичлрен яшьлр кбйде. Кайдадыр гармун уйнап йрилр, кайдадыр кычкырып клгн тавышлар ишетел, кайдадыр матур ырлыйлар. Яса буенча урамда сугышу бик каты тыела, гаепле икенче кнне ук лемг хкем ителерг ммкин булуы бар иде. Шуада урыс егетлре белн булгар яшьлре бер- берсен ртрг тырышмады, алар бтн телле яшьлрг карый и кбесе иде шрд. Калган телдге яшьлр кайсысы кай якка кушылды. Татарлар булгарлар белн иде. Татарлар белн булгарларны теллре якын, шуа да татарлар исеме аларны барысына тиз кушылды. Татар балалары стендге яхшы кием- салым белн аерылып торды.

Ярар, бгенг итр, егетлр, Внн кт безне”.

3.

 

Тагын сугыш уеннары башланды. Кндезге аштан со ч сгт кен уеннар барса да бик озак тоелды бу юлы. Алтанханны клим уеныннан чыкмады.

Актархан йзбашларын чакыртты. Актархан м билгелнгн укытучылар алдында:

- Иртгдн башлап татар теле белн урыс телен яшьлр йортында йрт башларсыз. Кнен берр сгать итеп торыр, алдагысы билгесез. Укытырга укытучылар билгелнде. Сез бер мег итсез озакламый. Шуа да ч йорт бирел, Иртн, кндезге аштан, уеннардан со м кичен, йтик сгать идег, дреск килерсез. Салихан, Саид, Алтан – сез иртн, Санар, Раид, Ахтыяр – сез кндезге аштан со килерсез, Аспарух, Шамсулла, Алексей, Камиль – сез кичен укырсыз. Барысы да алашылыр. Яхшы укыганнар зур блклрг лаек булырлар, егетлрегезг алатырсыз.

Алтанхан сугышчыларына алатып бирде. Араларында иделп урыс бар иде инде.

- Урыс теле безне чен авыр тел. лил йтмешли, бтен доньяда андый авыр тел юк. Шулай да без алар телен аларга тиешбез.

- Аларны эшке сзлре ген менн артык бит,- диде д лил акрып клеп ибрде.

- Урысларны ят дигн нрс бот арасында. Ике сзне берсе начар сз. Шул телне йрнергме безг!?- Азамат кызып китте. Бтен нфрте белн кычкырып йтте, барысы тынып калдылар. Алтанхан Азаматны бер кызыксыну белн кзт иде. Сугыш уеннарында бик тиз кызып кит, шулай ук тиз срел иде. Тик ул кызып китеп бер ялгышмады. Сугышта кызып китрг ярамый шул, салкын уй кирк. Ат стенд Азамат барысыннан уздыра иде, кз ачып йомганчы артына борылып утыра, юк дигнд ат стен менеп баса, сыртына ятып бара. инде атка утырганда артыннан сикереп мен. Внннн д, Алтаннан да калышмый.

Шулай да мктпк йри башлаганны икенче кненд барысы ачыкланды, барысы тртипк керде. Урыслар бер мктпт укысалар, калган сугышчылар икенче мктпт булдылар.

Гскрне унбашларында трле телле сугышчылар бар иде. Араланган трле телле егетлр бер-берсен тиз алый башладылар, кплре укырга, язарга йрн башладылар. Кн д бер сгт чит телне йрну булды.

Иртнге уеннарда вакыты-вакыты кызып сугышып та киткннре булды. Внн тртип бозганнар арасында берг бер кч сынау ткрде. Имн агачынан ясалган кылычлар белн берсен берсе имгткнче сугыштылар, шуа да андый талашулар сиргя башлады. Имгнеп, атналар буе чирлп берсене д ятасы килмде.

Шулай уйланып кайтканда, Алтан алдына льфия килеп басты.

- Егет, ни хллрд син?

- Аллага шкер! Иман байлыклары белн яшп ятам. зе ни хллрд, льфия?

- Бер кйг, йбт кен яшп ятабыз. син белсеме, клим кич безг керде. Яаклары ничек со, авыртуы беттеме инде. зе ылый, зе кл, сине “матуры”. Син аа ачуланма, ул да бит сиа “неравнодушный”, урыс йтмешли.

“Вт, кирк булса!, барысын йттем Алтанга, мин юлр”,- диеп льфия шунда ук уйлап куйды.

- льфия, йдле, сйлшеп утырыйк. Син белсе бит, мин аны яратам, келдн чыкмый.

- йд алайса сйлшик. Теге батыры турында да белсем кил.

льфия шундый шаян, оялып та тормый торган озын ччле бер чибр кыз иде. Алтан “бу минеке булачак!” дигнд льфияне, аны иптш кызы климне креп ушы киткн иде. Йрге еш-еш типте шул вакытта, кзлрен астан гына сиздермич кзтсе итте.

льфия белн Алтан елга тыкрыгына кипкн брнг барып утыргач, икесе д бер берсен елмаеп карап куйдылар.

Тик озак кына сз йтлмич утырдылар, тагын бер берсен елмаеп карап куйдылар.

- кем ул батыр, сине егет, льфия?,- диеп булыр- булмас сз Алтанны авызыннан чыкты.

Шуны да инде белмск, юлр мени син!?

- Тулай торакта тора ич, исеме Самайбатыр бугай, сезне татар егете. Миа башкортча “аумыыз!?”- диеп кит ул ртп.

- Белм-белм, гафу ит. Кем белмс ул шаян егетне! белсеме син, ул ничек сугыша, сйлимме?

льфия елмаеп баш кына какты, ул чын йрге белн ярата ис кирк.

- Унбашы Самайбатырга ле унсигез й ген т, безд егерме яшь булмыйча зе пар табу тыела. Бар лбтт унсигез яшьт д донъя корганнар, аны чен яхшы сугышчы, башлы егет булырга кирк. аннан минем сз кирк Беркеханга, ул сз бик иел мисал тгел шул. Беркехан тагын бер уйларга кушачак. белсеме, льфия, килсе кз иткч матур туйлар ткрелчк, шул вакытта ризалык алу иел. Риза икнсез, мин аны белн сйлшермен, сз бирм. Ул сиа, яхшы ир булачак. син ризамы ктрг. Очрашып бер-берегезг сз бирешсгез, без ик аны белн барачакбыз Беркеханга. льфия ризалыгын биреп башын гына какты. “Чибр кыз да инде зе!”- диеп уйлап куйды Алтан. “Тик минем клим уш китрлек, лбаса!”- келе ырлый иде, Алтанны. Ул метен згн иде инде теге вакытта сйлшкн кннн со.

- йт ле, клим миа аман да ачулымы?

- Юк инде, син бит тзеп р сзен тылап торгансы. Белсеме, со кичен барып кулъяулыгыны табып алып кайткан. Миа “зен бирерг иде”,- ди, юып утеклгн. Сине яратабыз без, клим д бит кеше баласы, аны сиа ничек караганын мин белм.

льфия туктап уйланып калды, “кбрк т йтеп куйдым ахрысы, кара инде!?”

- льфия, йт аар, нисен мебашы Тулуйхан бик ярата, ул яхшы кеше, авыр сз йтмс!

- Белм, гел матур киемнр, й иазлары, ашамлыклар, илк-имешлр китереп кен торалар зен, клим безг д леш чыгара. Бер буш керми ул. Ачуланып беттем зен.

- Белбез, сугышта климне тисе батырларча лк булды, булгарлар безне белн каты сугыштылар. Аларны да без йбтлп ирлдек, ир стенд калдырмадык, лабаса, льфия?!

Батухан зе:

- Нинди батырлар, хуалары чен лемг д зер бу халык!? Исн калганнарын з гскрем алам, шулай ук безне киемнрг киендерм, сугыш коралы бирм,- диде. Шулай булды да.

- Беркеханны мин бер кргн идем сабан туенда. Чибр ир, сыннары матур, ччлре “шомырт” инде. Елмаеп миа бер караса ушым кит иде. Шундый ирлр д булыр икн!

- Мин Беркеханнан калышам шул! Хатын- кызларны барсына да итми шул аны кебеклр.

- Алтан, шулай йтм инде. клим чен син и кдерле, сине чен гомере д л тгел! Кем йтте “син ямьсез” диеп!?

- Алат ле льфия, клим мине чит итмсен, яратам мин аны. Миа нрс эшлрг со!?

- Ярар, егет-дегет, йтеп, алатып карармын. Син яхшы кешесе, мин алыйм. Мин зем д сиа гашыйк, бел шуны. Тик гомер шулай насыйп ит шул. Ярар, карагы тш, малларны карарга, сыерны савырга, малларны асларына салам еп абзарга ябырга кирк. Сау бул! - диде д матур итеп йгереп китеп т барды. Клмк итклре матур сынын крстеп тора иде.

“Кайдан матур кызлар бу шрд?, Аллалары матур итеп ясагандыр булса кирк, бит мондагы кызлар оялчаннар, шундый матур йзле, матур сынлы барысы да. Ччлре озын, зе бер матурлык биреп тора. Юк шул безд, блкем миа шулай тоеладыр?”- диеп льфия артыннан акрын гына уйга батып Алтанхан кайту ягына юл тотты. Бген бикт арыган иде, тиз йокыга китте, ашау да онытылды.

Тик клим ишек алдында мал эшлрен бетереп, нидер иел кел белн йг таба юл тотты. Аны йрге урынында тгел кебек мхббт белн тулы иде, каядыр аны киткн кебек тоелды.

Алтан икенче кнен иртн ишек алдына чыкты. Кояш ле чыкмаган, йокы туйган иде, келе ктренке. Бераз тннрен яздырып кнеглр ясап алгач, юынгычка су салды да, битен юды, тешлрен чистартты, ашыкмый гына йг керде. Чй кайнап чыккач, ипиг май, бал ягып тмлп кен капкалап алды. Киенде д тастымал алып елгага таба китте. Караса лил кайтып кил, аптырап:

- лил, син нрс бу тада йрисе, ирт бит ле?!

Кочаклашып берсене- берсе аркасыннан сйделр.

- Мин сине хзер келем белн сизм, Алтан. Син кайтуга атларны китерерг кирк, капка тбе утыргычында ктрмен.

Елгада иде- сигез егет салкын суда юыналар иде инде. гр кнд иртн салкын суда чумып чыкса, кнектер инде. Алтанга елмаеп караганнарын келе белн сизде йзбашы. Шп- шр килеш тирн урынга иткч, суга чумды. Чыгып тастымалга сртенде, киенеп кайтыр юлга чыкты. Бер кт егетлр клеш- клеш елгага тшеп киттелр. Йрген кулын куеп иснлште, Алтан да шулай креште.

лил ктеп утыра иде инде. Бераз утыргычта утырдылар да, атка атланып укырга киттелр.

Кндезге аштан со сугышчы Дамир:

- Кайдан безне илг килде, Внн, сйл ле? Без сине белерг тиеш бит. Кайдан шул кдр сугышырга йрнде?

Вннг крсе буй сорау зен охшап китте, елмаеп тир якка карап куйды, бтннр янсе ничек тели?! Барысы да теклеп кызыксынып карап торалар иде.

- Цынь дигн ил бар Кытайда. Кытай дигн исемне соыннан бирлр. Безне яшь чагында сугышчы итеп гскрг алдылар. Ялланып хезмт итуче менн артык сугышчы идек без. Безг акча бирлр иде, сугыштагы батырлык чен алтын, кмеш тклр бирлр иде. Чингизхан килгч нигдер кметтелр тлне, соыннан бтенлй ачлы- туклы яши башладык. Бер мртб Чингизханны гскре безг каршы килеп чыкты. Мебашы Дебе курыкмыйча безне янга ук килде д безне телд:

- Чингизхан гскрен кушылыгыз. Сез барыгызда ятим бала кебек, алыйсызмы?! Ташладылар патшаларыгыз, бтенлй ачка леп бетсез, ышанасызмы!?- диеп кычкырды.

Берни д юк, безне телс бер сугышчы ядн тгел, сгедн Дебены кз йомганчы атыннан бреп тшерер иде. Никтер беребезне кулы ктрелмде шунда. Ике якка без аерылдык, Чингизхан з гскре белн уртадан тте. Без артларыннан иярдек. Беренче сугышканда без арттан кзттек. Батырларча сугыштылар монголлар, байлыкларын Цынь илендге шрне алгач, безг д тараттылар. Без аптырадык шул вакытта. Бтн без калышмадык монголлардан. Дебе м Субедй баадир бер мртб злрен тиешле байлыкларны злрен калдырмадылар, яхшы сугышчыларга тараттылар аларны. Мин шулай аларны сугышчылары белн калдым. Безне сугышчыларны кбесе яшгн ирлрен кайтып киттелр, без, йзлп сугышчы, Джебе белн Сбедй баадирны гскренд калдык. Миа Внн исеме бирделр, анысы берни йтми инде. Иллр д, исемнр д згр, мге бернрс д тормый. Ярар, итте, торыйк. Уеннарны башлыйк.

Тагын аркадан тир чыкканчы ярышлар уздырылды. Шулай кннр т торды, сугышчылар да згрде. И начары да сугышырга калса бутн булган ир-атка кирген бирер иде.

Кннрне бер кненд, кндезге аштан со лил барысы арасында сорарга булды.

- Мин кп ишеттем, Алтанхан, сез лл шулай бтенлй юкка чыгарасыз иллрне, шрлрне, халкын кая куясыз!?

- Мен лил йт ле, ике ир-ат сугыша. Котырып сугыша. Берсе ялгыш егыла, икенчесе бер туктамый йодырыгы белн тукмый да тукмый. Соыннан торгачта аягы белн типкли, ниг!? Шундый кеше кыргый хайван була шул чакта. Алатырга кыен бу хлне. Егылган кешене ниг типклп терерг?!

Юк, йбт каршы алсалар, шр башлыклары да тертелми, шулай ук хуа булып кала, тик уннан берен ясак тл белн ген котыла. Без бит нидер ашарга тиеш, атларга да тамак туйдыру кирк. Яландагы игенне без тгел, кайсы илд, ышанасымы, злре яндыралар, безг каршы тшлр, сугышалар. Безне батырларны кплре леп кала. Андый чакта иск, нинди матур шр булмасын, бай авыл булмасын, юкка чыгарыла, кбесе хатын-кызлар балалары белн Монгол якларына таба себер ирлрен ибрел. Без бтен ирд бертигезлекне телибез. Безне илд д трле телле халык яши. Берсе д артык бай тгел, бертигез. Юл кешесен хрмт ит, тамагын туйдырып йокларга урын бир бурыч, йберлрен тиярг, йтик сорап алырга да тыела. Алдау, урлау безд юк. Безне халык та ясак тли хуаларга, тик артыгын тгел, йбт яшрг ммкинлек бирел. кп балалары булган гаил бтенлй д ясак тлми, белсеме? Бар ирд шулай булырга тиеш. Без терерг тгел, сд итешеп, кая телисе шунда барырга, шунда яшрг ммкинлек чен килдек. Аны кп халык аламый, безне белн злрене хуасы чен сугышасы кил. Без гаилсене юк ителчген д алатып, килешг килерг кушабыз. Юк бит, гаилсен саклый имеш, злрене хуаларын тылый, соыннан укенечк кала. Кп шрлр шул килеш калды, безне йбт каршылады, ант йтеп сз биргн кишлр тл, ясаклар тлн. Берсе д ач калганы юк, киресенч, халык йбт тормышка чыкты ул ирлрд, чыннап рхмт сзлре хзер ишетбез. Башкорт калалары Кзир, Каракай, Мзир, Сувар, Билр юкка чыгарылды. Сугышта кешене кзлре тона, нрс эшлгнен аламый. Бик салкын карашта булса гына, кеше зен тыеп калырга булдыра. Без сугыш уенында ле туктап кала алмыйбыз, кзлр котыра башлый. тир як кызыл канга тулса?!

Булды, сорауны иртг бирерсез. хзер Внн кт безне.

Внн чыбыркысын тоткан килеш барысына ишетерлек итеп акырып та ибрде. Тагын уеннар башланды, тагын аркадан су акты. Инде сгт чт арудан башлар йлнеп чыкты.

- Берр кн бу уеннардан ял итеп булырмы икн?! Кара инде, безне Внн тер бит инде. Сугыш уеннары

Шрне сакларга калдырылган дрт йзбашлары да икенче кнне к Актарханнан иртн чакыртылган иде. Аларга Болгар шрен тртипт тотарга, дошманнардан сакларга кушылды. Кайсы урамны кичлрен, тннрен тртипт тотарга, кайдан кайда шр чиген сакларга тиеш, шулар билгелнде, Булгар шре сртен карап тамгалар, пичтлр куелды. Сугышчыларны Актархан сйлшкн теллрен карап тгел, буташтырып унга, йзг, мег блдерде. Алар арасыннан мебашы йзбашларын сайлады, йзбашлары унбашларын сайлады. Тик тиз ген тупланмады, ун башына сугышчылар барлыгы дртр- бишр туры килде. Шулай да бик тиздн сугышчылар кбйде, чнки бтен илг хбр таратылды. Араларында и кбе урыс егетлре иде. Бер кышта инде сугышчылар мег итте. Матур монгол киеме, аяктагы унтый, баш киемене ялтырап торуы бик т кызыктырды егетлрне. Урысларны чабата белн сырган фуфайка, башында чпрктн тегелгн “кош оясы” юкка чыгарылды. Аннан бит яхшы ашау, атта йр яшьлрне бик каты кызыксындырды. Атлар аларны барысына аталып бирел, зе карый, зе шуны белн сугышка кер.

Алтан йзбашына Булгар шрене кн ягы туры килде. зене сугышчыларына башта алатты, аннан барысын ияртеп Булгар шрене кн ягына юл тотты. Атларны башта юыртып бардылар, шрдн ерагая башлагач, чаптырып киттелр. Тегелй бардылар, болай бардылар, кишлшеп алдылар. Кире борылып килделр д ике калкулыкны сайлап алдылар. Анда инде кзтчелр урман ягын тикшереп карап торырга тиеш булачак иде. Унбашы Самайбатырга Алтанхан бу эшне тапшырырга булды. Ул ышанычлы батырларны берсе иде. Беренче калкулыкка Самайбатыр ике сугышчыны, икенчесен ч сугышчыны куйды. Шулай итеп шр чиген саклау башланды.

Шулай итеп Самайбатырны биш сакчысы шр читенд калкулыкта калдылар, булган бишесе зе белн кайтты. Сугышчылары кайсы берсе уртак тулай торакта торса, кайсысы инде зен клш табып донъя корып ибргн, кайсыны баласыда бар иде инде. Аларга аш-су зер, барысы да айланган. Инде дртенче е бара иде Булгар шренд. Башта авыр булса да, хзер булгар халкы тына тште, булган яралар онытыла башлады.

- Алтанхан, минем соравым бар, шулай ничек тыныч халыкны сез суйдыгыз. Телс сйлм.

- Минем гаебем юк монда. Бит Билр башкаласында булгар халкы зе безг каршы килде белсеме!? Ир-ат, хатын-кыз,- берсе д безне кур алмады, терердй кзлр белн карыйлар иде. Безне Сбдй баадирны бер кзен ук тиеп кзсез калды ул сугышта. сезне Булгар шренд безне башта батыр сугызчыны снк белн бер тилесе казап терде, бит юкка, бер ни зарары юк иде аны! лбтт язасыз калдырырга ярамай. Безне бер батыр сезне ун кешег тора. Без аз бит монда, шуны белсеме? Ярар ле интектермдек, бик тиз бу донъядан киттелр. син белсеме, Шмсулла, ун кн буена “яралар” иде чыбыркы белн ул унысын да халык алдында, соыннан бтенесен кренекле урынга асып куялар иде безне илд. Сугышчыны терсе кил икн, чакыр берг бер сугышырга. Ул вакытта снк тгел, нрс телисе, сгеме, кылычмы бирел, безне батырга андый чакта тик узене кылычы гына кала. син, белсеме, ул егетк егерме бер й ген ткн, бер йлнмгн, кызлар кочакламаган, безне арада чибр, акыллы егет иде. “Мин бу шрд йлнм, ай иман, згр кк!”- дия торган иде. сугышканда, нинди итез иде, беренче булып дошманнарга ташланды, алтын йолдызы ккркт – ул алтын йолдыз зе йт батырлыгын, белсеме шуны?! Данлы батыр иде ул безне! гр телс, Шмсулла, гр чен алырга телс, йд сугышырга минем белн. Монголиядан килеп сине яхшы йрттек без сугыш уеннарында. Тик беребез ген бу сугышта исн калачак.

- Юк, Алтанхан, минем бер ачуым юк сиа. Белсем ген килде, нрс йтслр д, мин сине яклы.

- Ярар, килештек.

Монда халык аламый ахрысы, узене хуасына эшли д эшли. Шуа херче, шуа с- башында кышын сыерылган кат- кат чпрктн слм кием, аягында чабата, башында чупрктн тегеп ясалган брек. злре бай хуаларын саклап лемг зер. Ярар иде бездге корал, бездге ефк клмк, тиредн матур ясалган с-киеме булса. Алар ядн аткан укта бит ун метрдан тишеп кер алмый безне тнг, нинди сугышчы алар?! Атта да алар, ничектер, мен егыла инде кебек.

Нинди таза ир-ат булмасын, унбиш й смере безне, берг- бер сугышып, булгар сугышчысын кисте бит кылычы белн! Тагын ле кл кебек тоелды безне Тлгт усмере миа, зе телде, миннн тенде. Таза атка атланган, озын сге кулында иде ул булгар сугышчысы Айратны, безне батырда тик кылыч иде, аннан со аты да аны блкй иде Айратны атына карый. Булгарлар безне атларны “ишк атлары” диеп кллр иде. Бер- берсен чаптырып килгнд, мен инде сгесе Тлгтне кукрген керде дигнд, итез ген иелеп калды да муеныннан кылычын тигерепт алды. Ничдер секунд ткч Айрат егылып тште. Мин мактап егетне блклдем, ялтырап торган кмеш йолдызны ккрген тагарга бирдем. Бтенесе “бер дигн син, шп егет!”- диеп илксеннн кочаклады, мактап кычкырды, безне егет кмеш йолдызга карап, кзенд алмады матурлыгына. Беренче йолдызы иде аны. Икенче кненд ул йолдыз ккргенд матур булып ялтырый иде. Авызлары ерылган иде горурлыктан егетне, нисен хбр ибрер чен хбрче хуасына туры юл тотты. Алтанхан унбашы нвр йортында иде. Якын итеп унбашы нвр сугышчы яшь Тлгтне каршы алды.

- Белм скнем, нрс йтерг уйлаганыны, мин инде хбр ибрдем, вакыты булу белн Тлгтне нисен керерсе, сендерерсе, “яхшы сугышчы” диярсе, рхмт йт, чынлап та улыгыз Тлгт батыр крстте зен!”- диген. Барысын да ашыкмай сйлрг куштым хбр илтче Ясупка.

Кергндге кебек башын иде д, Тлгт бер сз йтми чыгып китте. Йзлре ачык, сенечле иде, кзлренд елмаю кренде.

Алтанга карап унбашы нвр:

- Кайчан лсен кем бел инде, ул Тлгт смер шул ле, андый вакытта “мин кем”,- диеп масайса, бит сугышлар кп булачак, тормышы да озакка бармас аны. Купме батырлар егылып леп калды, кпме инде имгнгн, яраланган, уттай кызу егетлр туган ирг ибрелде. игелгн арбалы биек атларга байлык тяп, лгн батырларны гаилсен тагын да кп тутырылган кыйммтле йберлр, матурлап уылган с- киемнрен, монда йлнгн булса, хатыннарын да ибр тордылар. Байлыкта мени эш, яратып стергн бала яныа кайтмагач!. Алашыла инде, ничек авыр булачагын ти- нисен. Бит ушын югалтучылар да аз тгелдер, бердн бер улын югалткач. Андый хбрлр бер туктаусыз миа килеп торды. Атна- ун кн саен йз сакчы белн яралылар, йберлр тялгн арбасы белн атлар ибрелде.

Бу якта да лгннрне хрмтлп км моа кдр давам итеп торды. Сугыштан со бтен лк булганнарны тирн ирг тезеп хрмтлп км, соыннан р сугышчы хрмтлп узеннн ташлар китереп кую бурычлы иде. Муллалар узенекен, урыс поплары зенекен укыды, себерке белн шифалы су сипте зыяратта, ттен чыгарып тгрк из савытыннан шайтаннарны куды. Барысы да тртипле, тземлек белн ткрелде, кычкырып елау, акыру, дошманнарны каргау тыелды. Кберг хрмт ташлары кую тртипк кертелгн иде. Тир якта бер таш юк, сугызчы икн атына утырып булса да, таш алырга яр буена барыр, аннан со зыяратта хрмт итеп куяр иде. Кберлек курган кебек зур тау булыр иде.

нвр сзлрен йтсен йтте бугай, тынып калды. Амбар китабын алып ниндидер язуларын яза башлады.

Алтанхан хбр йортыннан чыккач зур утарда егермелп атлар крде. Уку мктбенд урыс телен йрнерг вакыт итеп кил иде. Уйланып шул якка юл тотты.

 

4.

Мондый агач, таш йортлар булмаса да, яшрг безне киез йд айлы иде, ылы, ямьле иде, ул тмле, зен хас булган болындагы ччк ислре. иртн тмле ит ашы борынны кытыклый иде. Кораллар стенада зе бер ямь бирер иде. р берсенд матур калкан, кылыч, сге, сугышчыны кием- салымы эленеп торыр иде. Безд и кирк йберне бирлр иде ул бйрмд беренче, икенче, ченче урынны алган батырга. “Сабан туе” имеш.

Икенче кнне, кндезге аштан со Внн башлап:

- Бу якларда басуларда чч беткч сабан туе уздырыла икн, егетлр. Халык ямьле болында бу кнд ял ит, кел ача, ярышлар уздыра, блклр тарата икн. Барысыны келе ачык бу кнд. Муллалар аллага нидер укып кзенд шушы басулардан яхшы уышлар бирне телилр икн.

Монголияд д сабан туе кебек язын уеннар була. Кем кршт и, аа да симез сарык бирел, икенче берлр корыч кылыч, матур сге ала, хайван тиресеннн с-киеме нкъ сугышчыныкы, узен ярарлыкны киеп сайлап ала. Кемгдер сге ыргытып ун тиредн тегелгн аяк киеме “унт” бирел, кемгдер матур итеп тиредн тегелгн жылы баш киеме. Каты агачтан ясалган кылыч белн ис, кемдер игереп беренче урынны алса- я белн ун ук бирел торган иде. Тик безд и соыннан бирел блк. Бар кршт ис гр,- ат, сарык, бтен сугыш киеме белн корал бирел. Сбдй баадир, башта, яшь чагында, шул ярышларда иеп, “батыр Сбдй” исемен ала, инде сугышта батырлыгы белн башта мебашы, аннан со тмнбашы булып сайлана, инде сугышта кп батырлыгы чен Чингизхан батырлардан батыры “баадир” исеменен бир. бит араларында батыр м башлы тмнбашлары яхшы сугышчылар булса да, андый зур исемг лаек була алмады. Кпме сугышта булып, баадир ктмгнд шушы Билр башкаласында булгар сугышчыдан кзен ук тидерде. Бит булгарлар ч йз адым еракта иделр, ул арадан бер сугышчы шул кадр тз ата белмс иде. Кая инде ул, булгар сугышчысы уклары борчак сипкн кебек кен иде. Аларны ялред агачтан гына ясалган бит, безне яг охшамаган бтенлй. Чагыштырып караган идек, клдек кен. Ун адымнан куян да атып тереп булмас иде булгар ясеннн. Крсе безне ядн безне сатлык ан аткан инде. Билр башкаласы сугышка крсе яхшы зерлнгн иде, стеналары очлы брнр белн тигез итеп ясалган, инде алгы ягында биш- алты метр тирнлект м ун- унбиш адым килект бтен буеннан буенга чокыр казылган иде. Булгар сугышчысы сугышта безне акайган кзг карап та курка кала иде крсе, шул вакытта югалып кала иде кбесе. Каракорумда Курултай кырык ме сугышчы бирерг дигн нти ясаса да, ул кадр сугышчы юк иде безне. Батуханга сугышчыларны кбесе, блкем кбесеннн кбесе Монголиядагы татар кабилсеннн Курултай сугышчылар бирде.

Яхшы сугыш чукмарларын Чингизхан оныгы Худулайханга бирделр. Алар Кытай халкын бер илг йлндерерг тиеш иде.

ткннрне сйл инде гдтк кергн иде. Сугышчыларны кплре тарихтан бер нрс белми иделр. Шуа да ушлары китеп тылый иделр. Кндезге аштан со нрс булсада тарихтан алып сйлилр иде, сугышчылар аны бирелеп тылыйлар иде.

Йондыбатыр бген кндезге аштан белгнен, кргнен сйлп китте. Ул Монголияда озак булмый, лкин Урал тавыны кнбатыш ягында нинди сугышлар ткнен бик яхшы бел иде. Ясаны да яттан бел иде, шул кадр тырыш бала булды. Ист калганнарын зене китабына язып бара торган иде. Кн д ике мл булса да зене тарихын яза.