Арнайы білім беруді ұйымдастыру формалары
Оқушылардың білім мазмұның меңгеру процесі ұйымдастыру формасына байланысты. Дидактикалық категория ретінде оқу процесін ұйымдастыру оқытудың мақсаттары, мазмұны, әдістері мен құрал-жабдықтарына, оқушылардың даму ерекшеліктеріне, олардың санына тәуелді.
Оқушылар санына, оқу уақыты мен орынына, іске асыру тәртібіне орай оқу формасы әртүрлі формада ұйымдасады.
Кемтар балалар мен жасөспірімдерді оқыту тәжірибесі тарихи жеке оқутыдан басталған. Қазір уақытта әрбір нақтылы жағдай үшін арнайы оқыту әдістемелік тәсілін табу жеке түрде оқытуды анықтайды. Әдетте арнайы педагогикада жеке оқыту келесі жағдайларда жүзеге асады:
- оқушылар дамуындағы ауыр және көөтеген кемістіктерге себепті және оқытумен тәрбиелеу үшін тек жеке ықпал етуді қажетсінетін кезде. Сонымен қатар, танымдық процестердің ерекшеліктері үздіксіз жеке дара психологиялық-педагогикалық қолдауды, қадағалау мен бақылауды талап ететін кезде;
- оқыту процесінде бала дамуындағы өзгешілік жеке дара арнайы психологиялық, педагогикалық, логопедиялық және түзетушілік көмекті қажетті болған жағдайда;
- денсаулығына байланысты бала үйде білім алуға мәжбүр болған кезде. Жалпы, жеке дара оқыту түрі мұғалімнің бір оқушымен педагогикалық қатынасы арқылы жүреді, бұл жерде жеке оқыту сабақтар 20-30 минут уақытында өткізілуі тиіс.
Арнайы білім беруде жеке дара оқытудың жалғасы ретінде жеке дара-топтық оқыту формасы жүргізіледі. Бұл оқыту түрі жеке дара сабақтарында біршама түзетушілік әсер пайда болып, оны арықарай топта бекіту мақсатымен ұймдастырылады. Мысалы, түзету сабақтарында (тілді дамыту, кеңістікті бағдарлау т.б.) балалармен шағын топтарда жұмыс істеу қажет. Оқытудың соңғы кезеңдеріне таман, бір нәтижелерге қол жеткізген кезде жеке-дара топтық оқыту күрделі кемістігі немесе ауыр кемістігі бар балалармен нәтижелі өтеді.
Ал оқытудың топтық формасы мақсатқа сәйкес орайласқан топтарда оқыту арқылы ұйымдасады. Топтық жұмыс істеу арнайы сабақтарға жиі қолданылады. Мұнда балалар танымдық мүмкіндіктеріне , оқу темпіне түзеут-оқыту міндеттеріне байланысты топтарға бірігеді. Сондай-ақ қандай тапсырманы орындау үшін балалар уақытша топқа біріккен кезде топтық оқутуды пайдалануға болады.
Топтық оқыту балалардың түрлі әрекеттерін, оқуға деген қызығушылығын, ұжымдық әрекет іскерлігі мен тәртіп сақтау дағдысын практикалық түрде меңгеруге, сөйлеу, ойлау және карым-қатынас әрекеттерін дамытуға мүмкіндік береді. Жұппен, топпен жұмыс істеу балаларды бірлесе оқытуды жүзеге асырады, өз бетімен жұмыс істеуін, жауапкершілігін, жолдастық сезімін, өзара көмек көрсету дайындығын дамытады.
Оқу процесін ұйымдастырудың ең негізгі, тиімді формасы ол - сабақ. Жалпы мектептегідей арнайы мектептегі сабақ таным әрекетімен бірге басқада дамытушы міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.
Сабақта мұғалім дәл белгіленген уақыт аралығында окушылардың тұрақты тобымен меңгеруліге тиіс пән негіздерін қабылдауға тиімді жағдайлар жасап, қажетті жұмыс түрлерін, құрал-жабдықтары мен тәсілдерін қолданым, танымдық және басқа әрекеттерді ұйымдастырады. Бұл оқыту түрі оқушыларды тәрбиелеп, шығармашылық қабілеттерін ашуға және дамуындағы ауытқушылыктарды түзетуге мол мүмкіндік береді. Мұғалім сабақ барысында міндеттерге сәйкес жеке дара, топтық және толық сыныпппен жұмыс жүргізеді. Сабақтың ерекшелігі, біріншіден, сынып тобының құрамы тұрақтылығында, екіншіден, барлық оқушылардың оқуға деген мүмкіндіктері мен дамуындағы кемістіктер салдарынан пайда ерекшеліктерін ескере отырып оқу әрекеттін барлық кезендерін мұғалім басшылық етеді; үшіншіден, окушылар білімді сабақ үстінде меңгеруінде.
Арнайы окытуды ұйымдастырудың косалкы формалары да арнайы мектептерге кең пайдаланылады, олар: факультатив сабақтары, оқу саяхаттар, семинар, зертханалык-практикалық сабақтар, үйдегі өзіндік жұмыстар.
Факультатив сабақтары – оқу пәндерін оқушылар өз таңдауы және қызығуларына орай тереңдете оқуына арналады және білімдерің тереңдету міндетін көздейді.
Оқу саяхаттар- әрқилы нысандар қоршаған дүние құбылыстарын оқушылардың тікелей бақылап зерттеу мақсатымен өндіріс, мұражай, көрме, табиғат аясына бару арқылы оқуды ұйымдастыру. Бұл сабақтар кемтар арнайы мектеп оқушылары үшін өте қажетті, өйткені балалардың қоршаған орта туралы білімдерің кеңейтуге және болашақта әлеуметтік бейімделуіне мол мүмкіндік береді.
Семинар оқу сабақтар- меңгеріліп жатқан мәселелер, баяндамаларды ұжымдық талқылау түрінде өтеді. Бұл сабақтар оқушылардың оқу-танымдық әрекетіне көбіне өзіндік жұмыстары негізінде арнайы мектептерде жоғары сыныптарында ұйымдастырылады. Арнайы мектеп үшін бұл сабақтар жаңа түр. Семинар оқу сабақтары сыныпта және сыныптан жұмыс аралығындағы бірлестікті сақтауға жол ашады. Семинар сабақтары оқу пәндерге деген қызығушылық пен шығармышылық қабілеттерін дамытады.
Үйдегі өзіндік жұмыс - сабақтан тыс уақытта білімді игеру процесінің құрамдас бөлігі. Бұл оқу түрі арнайы мектеп оқушылары үшін өте қажет, өз бетімен білім алуға дағдыландыру жалпы қиын мәселе. Бұл жерде үздіксіз үй тапсырмасын толық түсіндіру, талқылау кейін міндетті түрде қадағалау мен бақылау қажет екенің ұмытпау қажет.
2. Арнайы мектептегі сабақ
Арнайы мектептегі сабақта оқу процесінің барлық компонентері (мақсат-міндеттері, білімнің мазмұны, принциптері, оқыту әдістері) толығымен жүзеге асырылады.
Сабақ мұғалімнің шығармашылық өңері емес, ол нақты талапқа және білім беру мақсат- міндеттерге сәйкес ұйымдастырылатын жұмыс. Сабақты дұрыс өткізу үшін жалпы дидактикалық, әлеуметтік- педагогикалық, психологиялық-педагогикалық, ұйымдастырушы, санитариялық-гигиеналық жағдайларды қамтамасыз ету керек.
Жалпы дидактикалық жағдайлар нақты оқыту процесін қалай өткізу шарттарын белгілейді, сабақта өтетін білім мазмұнын, оған сәйкес сабаққа қойылатын міндеттерді анықтайды.
Білім беру міндеттері ғылыми негізделген, білім беретін оқу бағдарлама көлеміндегі білімді меңгерту, өмір сүру үшін қажетті икемділік пен дағдыларды қалыптастыруды қолдайды. Сабақтағы білім беру міндеттері үнемі оқушыларға арналған, өйткені мұғалім оқушылар нені меңгеріп, үйренуі тиіс екенін өзі анық білуі тиіс. Мысалы, сабақ тақырыбы: екі таңбалы саңды бір таңбалы санға бөлу, сол сабақта мұғалім келесі міндетті орындайды, жүз көлеміндегі сандарды бөлуге үйрету (қалыптастыру, қайталау, бекіту, кеңейту), бір амалды есептерді шығару дағдыларын қалыптастыру.
Сабақтың тәрбиелік міндеттері өмірге деген дұрыс көз-қарасын қалыптастыру, жеке тұлғаның адамгершілік, эстегикалық қасиеттерін тәрбиелеу, танымдық қызығушылын, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жол ашады.
Түзету-дамыту міндеттері бала бойындағы алғашқы (біріншілік реттегі) кемістіктің салдарын жоюға, түзетуге және екіншілік кемістіктердің авдын алуға бағытгалған, яғни ең жиі кездесетіндер, таным процестерін жэне сөйлеу тіліндегі кемістіктерді түзету. Бұл міндеттерді орындау ережесі нақты әрекеттерді анықтау мен орындауын кадағалауды талап етеді. Мысалы, зейн ауыткушылықтарын түзету үшін, "Кім байқағыш", "Не артық" т.с.с атты ойын арқылы зейіннің тұрақтылығын дамыту міндеті сабақтағы түзету-дамыту міндеттерін бірі болуы мүмкін.
Сабаққа қойылған міндеттердің нактылығы, түрлі әрекеттердің алмасуы, мұғалімнің окушылар әрекетін бағалауның тәртіптілік пен мәдениетін қалыптастырады.
Арнайы мектепте міндеттерті орындау үшін мұғалім оқушылардың ерекшеліктерін ескере отырып белсенді таным әрекетін дамытуга бағытталған оқыту әдістер мен тэсілдерін үйлесімді пайдалану мен қатар оқу тапсырмаларынын көлемі мен күрделігін анықтай білуі тиіс.
Сабақ барысында барлық міндеттер өзара байланыста жүзеге асырылады.
Әлеуметтік-педагогикалық жағдайлар арнайы мектептегі мұғалімнің жоғары кәсіби біліктілік деңгейін талап етеді. Бұл жерде жалпы білімділік, дидактикалық, әдістемелік дайындық пен қоса сынып ұжымыда білім алуға деген қызығушылығы қажет. Әлеуметтік-педагогикалық жағдайлар арнайы мектепте окыту процесін арнайы құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуін талап етеді.
Психологиялық-педагогикалык жағдайлар оқытудың жогары нэтижесіне жету үшін оқушылар бойында білім алуға қызығушылын оятуды білдіреді. Бұл үшін арнайы педагогтар балалардың психикалық даму, жас, тұлғалық ерекшеліктерін жақсы білуі қажет және өздері кемтар балалармен жұмыс жасауға психологиялық-педагогикалық тұрғыдан дайын болуы қажет. Сабақ түрлері, құрамы
Әр бір сабақ негізгі бірліктерден құралады, олар: үй тапсырмасын тексеру, жана материалды түсіндіру, бекіту, кайталау, білімді тексеру, бағалау, сабақты қорытындылау. Сабақ құрылымы - бір белгілі бірізділікті және өзара қарым-қатынасқа келген дәріс бірліктерінің байланыс тұтастығы. Ал сабақтың түрі -белгілі бір сабақтар тобына тән бірліктердің тұрақты үйлесімділігін білдіреді.
Жалпы білім беретін және арнайы сабақтар, сабақ түріне сәйкес құрылады. Бүгінгі дидактика сабақ түрлерін олардың басты сипатына орай топтастырады. Дидактикалық мақсаттарға сәйкес сабақ түрлері:
- пропедевтикалық сабақтар;
- жана білім, икем, дағдыларды қалыптастыру;
- білім, икем, дағдыларды қайталау;
- білім, икем, дағдыларды бекіту;
- білімді қорытындылау;
- білім, икем, дағдыларды тексеру, бақылау.
Арнайы білім беруде пропедевтикалық сабақтардың екі түрін ажыратуыға болады. Бірінші түрі бастауыш сыныпта өткізілетін сабақтар, олардың мақсаты - оқу материалын толық жүйеде меңгеруге даярлау. Екінші түрдегі пропедевтикалық сабақтар жалпы оқыту процесінде күрделі оқу материалын меңгеру үшін арнайы дайындық ретінде өткізіледі. Жалпы пропедевтикалық сабақтардың негізгі мақсаты оқушыларды оқу материалын жақсы меңгеруге даярлау.
Жаңа білім, икем, дағдыларды қалыптастыру сабақтары тек жаңа мәліметтер мен жаңа икемділік пен дағдыларды үйретуді мақсат етеді. Бұл сабақтын кұрылымы келесі бірліктерден тұрады:
1. Психологиялық-педагогикалык даярлық
2. Жаңа оқу материалын баяндау
3. Меңгерілген оқу материалын бекіту
4. Үй тапсырмасын беру
5. Білімді бағалау
6. Сабақты қорытындылау.
Бұл сабақтарда оқушылар өздерінің білім, икемдерін жаңа жағдаятта, тәжірибе жүзінде пайдалана білуге үйренеді. Жаңа оқу материалын мұғалім бағдарлама негізінде жан-жақты талдап, іріктеу тиіс.
Әрине білім, икем, дағдыларды бір сабақта толық, тұрақты қалыптастыру мүмкін емес, сондықтан келесі сабақ түрі арнайы мектептерде өткізіледі - білім, икем, дағдыларды бекіту сабағы, оның құрылымы:
1. Психологиялық-педагогикалық даярлық
2. Оқу материалын қайталау
3. Меңгерілген білімдерін жетілдіру
4. Үй тапсырмасын беру
5. Білімді бағалау
6. Сабақты қорытындылау.
Бұл түрдегі сабақтарда көп жаттығулар пайдаланылады, арнайы әрекеттер ұйымдастырылады.
Арнайы мектепте білімді жалпылау және бір жүйеге келтіру бұрын меңгерілген білімді белсендіруге бір берікті жүйеге келтіруге бағытталған. Ал білім жүйесін кұруға арнайы мектептегі окытудың баяулығы жэне оқушылардың даму ерекшеліктері (әсіресе, есте сақтау ерекшеліктері) кедергі жасайды. Сондықтан бұл сабақтардын түзетушілік маңызы зор. Құрылымы:
1. Психологиялық-педагогикалық даярлық
2. Оқу материалын қайталау
3. Үй тапсырмасын беру
4. Білімді бағалау
5. Сабақты қорытындылау.
Бақылау сабақтары оқушылардың меңгерген білім деңгейін анықтау мен шектелмейді. Бұл сабақтар мұғалімнің пайдаланған оқыту әдістердің тиімділігін керуге және кейіннен оқыту процесін жетілдіруге мүмкіндік береді. Бақылау сабақтарында келесі әдістер жиі пайдаланылады: әңгімелесу тақырып бойынша, жазбаша практикалық тапсырмалар беру бақылау жұмыстарын өткізу.
Арнайы мектептегі неғұрлым көп тараған сабақ түрі - аралас. Бұл сабақ жаңа оқу материалын шағын бөліктермен беріледі (басқа міндеттерді шешуге уақыт қалады), материалды есте сақтаудың ерекшелігі тиянақты бекітуді талап етеді; оқуға қызығушылыкты тудыру үшін түрлі әрекеттерді пайдалану қажет және сабақта таным белсенділік деңгейін дамытады. Аралас сабақтын құрылымы:
1. Психологиялық-педагогикалық даярлық
2. Үй тапсырмасын тексеру
3. Оқу материалын қайталау
4. Жаңа оқу материалын баяндау
5. Меңгерген білімді бекіту
6. Үй тапсырмасын беру
7. Білімді бағалау
8. Сабақты қорытындылау.
Аралас сабақ құрылымы үнемі бірдей бола бермейді, сабак міндеттеріне, оқу материалынын күрделігіне тәуелді кезендер орындары ауысуы мүмкін. Дидактикалык міндетке байланысты кейбір жағдайларда жаңа материалды баяндау негізгі орынға ие болса, бірде кайталау мен жүйелеу маңызды орын алады.
Арнайы мектептердің өзгешелігі ол түзету сабақтары. Түзету міндетгері әр сабақта, сабактан тыс уакытта жүзеге асканына карамастан арнайы түзету сабақгар енгізілген. Бұл сабақтардын түрлері арнайы мектеп оқушыларынын дамуындағы кемістікке тэуелді. Мысалы, естімейтін, нашар естийтін балалар оқитын мектептерде заттык-тәжірибелік окыту, дактильді сөйлеуге үйрету, дыбысты қабылдауын дамыту, дыбыс айтуды қалыптастыру сиякты арнайы сабақтар өтеді, олардың кұрылымында ерекшеліктер бар. Барлық сабақтарда тілді жаттықтыру, сезді естіп қабылдауға арналған жаттығулар өз кезендерінде жүргізіледі.
Көруінде ауытқуы бар балалар үшін арнайы мектепке кеңістікті бағдарлау, зиятында ауытқуы бар балалар үшін таным әрекетін түзету сабақтары ұйымдастырылады.
Ал оқу материалын өткізу тәсілі бойынша сабақтар келесі түрде өтеді:
- оқу саяхаттар;
- ақпарат құралдар арқылы өткізілетін сабақтар (теле-бейне-компьютерлік құралдар).
Арнайы мектептегі сабақты талдау
Арнайы мектептегі оқыту процесін жетілдіру, оқу әрекетіне барабар баға беру сабақты психологиялык-педагогикалық тұрғыдан талдауға байланысты. Сабақты психологиялық-педагогикалық талдаудың өзгеше тәсілдері оқыту процестің түзету-дамыту бағытын ескеруді талап етеді.
Сабақты психологиялык-педагогикалық талдау сабаққа койылған міндеттер орындалуын қадағалуымен бірге оқушылар ерекшеліктерін ескеруді талап ретінде қарастырады.
Сабақты талдау барысында ең басты құрылымын қарау. Сабақтағы бірліктер реттігі, оның тиімділігі, жасалған әрекеттердің ұйымдасуы талдау қажет.
Сабақтағы білім мазмұның талдау үшін арнайы білім беретін бағдарламаға және білім беру міндеттерге сәйкестігін анықтау қажет. Бұл талдау кезде арнайы түзету міндеттердің орындалуын қадағалау жауапты мәселе.
Ал сабақтың дамытушы қызметіне оқушылардың таным әрекетін белсендіру деңгейін қарастыру арқылы баға беріледі, әсіресе арнайы оқытудың ерекшеліктерін толығымен ескеру қажет.
Сабақтың тәрбиелік мәнін бағалау оқу барысында оқушылар арасындағы қарым-қатынасты, балалардың адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуын бақылау аркылы мүмкін.
Сонымен қатар, сабақтағы пайдалынған оқыту әдістердің тиімділігін анықтау мен талдауға көп мүмкіндік береді. Сабақтағы оқу жұмысынын ұйымдасуы да маңызды көрсеткіш болып табылады (сынып тобымен, топтық, жеке).
Арнайы мектептегі сабақта әр оқушының жеке дара ерекшеліктерін ескере отырып, арнайы ықпал ету, жол табу мұғалімнің шеберлік пен кәсіби білім деңгейін білдіреді.
Ерекше сабақ үстінде үй тапсырмасына да көңіл бөлу қажет, тақырыпқа сәйкестігі, күрделігі мен орындау мүмкіндіктерін ескеру.
Сабақтың сыртқы көрінісі - ол мұғалім мен оқушылар арасындағы түсінушілік, сыйластық пен жақсы көңіл. Мұғалім педагогикалық этика кәсіби деонтология ережелерін үнемі ұмытпай орындауға тиіс.
Сабақты талдау кезде, оның сабақ жүйесінде орның анықтау маңызды. Тек "жақсы" сабак немесе "жаман" сабақ, "ұнамады" деген баға беруден бас тарту керек. Өйткені әр сабақ арқылы мұғалімнің білім деңгейін жетілдіруге болады.