Топыра ауа режимін реттеу тсілдері
Кіріспе
сімдіктерді, жануарларды (сіресе микроорганизмдерді), климат жадайларыны жне адамдарды серімен згерген жер бетіні стігі борпылда абаты. Топыра бойында нарлылы асиеті, яни сімдіктерді сумен, баса да оректік элементтермен амтамасыз ететін абілеті болады. Механикалы рамы (топыра тйіршіктеріні млшері) бойынша топыра мды, мда сазды жне саз топыра болып блінеді. Жасы мен генезисі бойынша — ыртысты клгін топыра, батпаты топыра, орманды ср топыра, ара топыра, оыр топыра, кре топыра, таы басалар болып блінеді. Топыраты жер бетінде таралуы зоналы (горизонтальды жне вертикальды) задылыа байланысты. Топыра - литосфераны жоары уе абатымен байланысатын абат, бкіл биосферадаы тіршілікті тірегі. Топыра асырлар бойы топыра тзуші факторларды здіксіз рекетінен пайда болан табиатты ерекше табии, рі тарихи денесі.
Топыра жеке ртрлі лшемдегі атты блшектерден трады. атты блшектер сумен жне ауамен оршалан. Сондытан топыраты ш фазалы жйе ретінде арастырады. Топыраты жоары беті борпылда. Мны рамында кптеген лі органикалы заттар бар (сімдіктер алдыы,арашірік). Бл арашірікті аккумулятивті А абаты. Тереірек, те тыыз иллювиалды тпелі В абаты жатыр. Оны астында топыра тзуші - С абаты орналасан. Барлы топыратар бір-бірінен осы генетикалы абаттарымен ажыратылады. р трлі топыраты генетикалы абаттары алыдыымен, тстерімен, рылымымен, морфологиялы асиеттерімен ерекшеленеді. Топыраты алыдыы санмен крсетіледі. Мысалы, кейбір топыратарда А абаты небары 0-5 см, ал кейбіреулерінде 0-50 см болады. Топыраты типтеріне байланысты А, В, С абаттары бірнешеге блінуі ммкін. Топыра абаты тередеген сайын аэрация нашарлайды. Оттегіні млшері азайып, кмір ышыл газы мен органикалы заттардын ыдырауы кезінде блінетін баса да газдарды млшері артады. Топыраты жоары абаттарында сімдікке ажетті фосфор, калий, азот, кальций жне баса заттар жинаталан. Топыраты ртрлі асиетіне (ышылдыы, тздылыы, ылалдылыы) байланысты сімдіктерді кптеген экологиялы топтара блуге болады. Мысалы, топыраты ышылдыына байланысты: 1) рН 6,7-ден тмен ышыл топырата сетін ацидофилді трлер (сфагналы батпа сімдіктері); 2) рН 6,7-7,0 топырата сетін нейтрофилдер (кпшілік мдени сімдіктер); 3) рН 7,0-ден жоары топырата сетін базифилді сімдіктер(аурай).
ІІ Негізгі блім
Топыра опсыан кеуекті дене боландытан, оны рамында немі ауа болады. Бл ауаны млшері топыраты ылалдыына, тыыздыына, делу жадайларына, механикалы рамына, сіп-ніп тран сімдіктерге, таы баса жадайлара байланысты.
Топыра ауасы дегеніміз оны судан бос уыстарын толтыран газдар оспасы жне суды, органикалы осындыларды парлары.
Топыра ауасыныгаздарыны атмосфера ауасыны газдарымен алмасуын аэрация деп атайды.
Егістіктер егілетін, делген топыратарда ауаны млшері топыра клеміні 30-40 пайызына те. Мны біраз блігі топыра блшектеріне сіеді, оны сіген ауа деп атайды. Ал ауаны алан мол блігі топыра кеуектеріні арасында болады.
Нерлым топырата су кп болса, сорлым онда ауа млшері аз, себебі мол су ауаны топыра рамынан ыыстырып жібереді. Мысалы кріш егістеріні топыратарында су жер бетінде клдеп тратындытан, онда ауа млшері млдем жо. Керісінше, ылалы аз, жиі опсытылып, жиі делетін топыратарда ауа мол болады.
Топыра - кптеген сімдіктер мен микроорганизмдерді тіршілік ететін мекені. Олар тыныс алады, кптеген органикалы заттарды ыдыратып ауаа шырады. Осыны нтижесінде топыра ауасыны рамы, атмосферадаы ауаа араанда згешелеу. Мысалы, топыра ауасындаы кмір ышылыны млшері 0,15-1,65% шамасында, ал атмосферадаы оны млшері не бары - 0,03% ана. Топыра ауасындаы оттегі млшері атмосферадаыдан анарлым аз.
Топыра ауасы топырата сетін сімдіктер мен микроорганизмдерге кп сер етеді. Топыратаы ауаны молдыына, аздыына, оны рамына арай мнда р трлі микроорганизмдер тіршілік етеді. сімдіктер тамырыны тередеп немесе клдене суіне топыратаы ауа режиміні дрыс болуыны пайдасы зор.
Жер бетіне жаын ауаны химиялы рамы,% (М.Глазовская, 1981):
N - 75.51 Ne - 1.3*10-3 N2O - 1.5*10-4
O - 23.15 He - 7.2*10-5 H2 - 3.0*10-6
Ar - 1.28 CH4 - 1.2*10-4 Xe - 1.8*10-5
CO2 – 0.046 Kr - 2.9*10-4 O3 - 3.6*10-6
Келтірілген мліметтерден крінгендей, азот жер ыртысында аз элементтер тізімінде болса, ауа рамында негізгі рушы – элемент. Ауадаы азот топыраа келетін азотты негізгі кзі. Ол биологиялы тірі организмдерге ажетті белок тзетін элемент. Топыраа ол ауадан тсетін ылалдар жне ауадан азотты сііретін микроорганизмдер арылы тседі. Ауаны рамындаы екінші негізгі элемент – оттегі. Онымен тотытандыру былыстары, соан байланысты тау жыныстарыны гілуі мен топыра тзлу былыстары тікелей байланысты. Озон - ауа рамында те аз, дегенмен ол те белсенді тотытырыш.
Жасыл сімдіктер шін жне топыра тзуде кмір ышыл газыны маызы ерекше. Жасыл сімдіктерді жапыратары арылы діреті кшті фотосинтез нтижесінде кмір ышыл газындаы кміртегі сімдіктерді барлы органикалы бліктерін тзіп, олар кейін топыраа тседі.
Жер бетіндегі жне топыра кеуектеріндегі кмір ышыл газы ылалмен осылып кмір ышылын тзеді: СО2 + Н2О = Н2СО3
Ал ол жер ыртысындаы, топыратаы баса ртрлі химиялы элементтермен осылып, ртрлі реакциялар жруі, ртрлі карбонатты тздарды тзілуі ммкін.
Сонымен, топыраты ауа режимі де - топыра нарлылыына сер ететін негізгі факторларды бірі.
Ауаны топыраа енуі мен оны бойымен озалуы, биологиялы жне биохимиялы процестеріні жне топыра пен атмосфера арасындаы газалмасуды нтижесінде оларды рамыны згеруіні жиынтыын топыраты ауа режимі дейміз.
сімдік тіршілігіне керек факторларды арасында ауаны маызы лкен. Топырата атомосферадан енетін жне онда жретін р трлі процестерді салдарынан пайда болатын газдардан тратын ауа болады. Бан оса ауаны біразы топыра суыны жне коллоидтарды рамында болады.
Атмосфераны ауасы топыратікіне араанда жептеуір згеше болып келеді. Кптеген зерттеулерді нтижесі крсеткендей теіз дегейі биіктігінде атмосфералы ауаны орташа рамы тмендегідей болады: азот – 78,03, оттегі – 20,99, аргон – 0,94, кмірышыл газы – 0,03. алан 0,01% неон, гелий, криптон жне ксенонны лесіне тиеді. Олардан баса бос сутегі мен озон кездеседі. Ауа рамында радон, метан, азотты шала тотыыф, ккіртті ос тотыы, азотты ос тотыы, кміртегі тотыыны алды іздері болуы ммкін.
Атмосфераа араанда топыра ауасы згерістерге жиі шырап традыв, згерістер е алдымен О2 жне СО2 концентрациясына байланысты болып келеді. Оларды млшері оттегін сііру жне кмір ышыл газын бліп шыару прменділігіне, топыра пен атмосфера арасында газалмасу жылдамдыына байланысты згеріп отырады. Топырата СО2 млшері атмосферамен салыстыранда, ондаан,одан да кп есе кп болатын болса, оттегіні млшері 15-10%, одан да тменге азаюы ммкін. Оттегіні концентрациясы 3-5 пайыза дейін тмендегенде, топырата жартылай анаэробты жадай туады. Практикалы ажеттілікке оттегі концентрациясы 5% дейін тмендесе, сімдіктер анаэробизнесті тншытыру серіне шалдыатынын білу керек.
Бидайды, картопты скіндері шін оттегіні концентрациясы 10-15% тмен болмауы керек, ал ызана, шалан, мал азынды, шалан шін оны млшері 18% тмен болмауы керек.
Топыра пен атмосфера ауасыны арасында газ алмасу процесі тыйыланда, топыратаы бар оттегі шамамен екі кнні ішінде таусылуы те ытимал.
Аэрация дрежесі топырата 15-25% болады: оны жасы; 10-15% болса: орташа; 10% тмен болса: анааттанарлысыз топыра атарына жатызамыз. Даылдара байланысты ауаны топыратаы ажетті млшерін мына крсеткіштермен белгілеуге болады: асты даылдары шін жалпы уыстылыты 15-20%, отамалы даылдар шін 20-30% , кп жылды екпе шптер шін 17-21%.
ндіріс жадайында физикалы асиеттері олайлы топыратарда СО2 концентрациясы сімдік сіп-даму кезеінде 1-2% аспайды, ал оттегіні млшері 18% тмен тспейді. Механикалы рамы ауыр, арты ылалды топырата СО2 млшері 4-6% жетуі, О2 млшері 17-15%, одан да тмен млшерде болуы ммкін.
Топыра пен атмосфера ауасыны рамындаы азотты млшері бірдей деуге болады, шамалы ана згерістер тйнек бактерияларыны, денитрификациялану процестеріне байланысты болуы ытимал.
Топыра ауасыны рамыны згеруіне шешуші роль сімдіктер мен микроорганизмдерге тн болады. сімдік тамырыны, аэробты микроорганизмдерді жне баса топыратаы тірі жндіктерді демалу процесінде оттегін пайдалануына байланысты оны млшері дайы кеміп отырады.
Оттегіні топырата жеткіліксіз болуы салдарынан сімдік шін улы заттар кбейтетін анаэрробты процестер дамиды, сіімді оректі заттарды млщері кемиді, нтижесінде даылдарды німділігі азаяды.
сімдіктерді тамврлары кмірышыл газын ніп-су даму кезеіні зына бойына бліп шыарып отырады. Топыра бетінен атмосфераак кмірышыл газыны блініп шыу процесін оны демалуы деп атаймыз. Оны арындылыы топыра пен атмосфера арасындаы газалмасуымен ерекшеленеді де, топыраты биологиялы белсенділігіні крсеткіші болып саналады.
сімдік тамырлары мен алдытары, шым, органикалы тыайтыщтар, арашірінді жне баса органикалы заттар топырата аэробты жадайда ыдыраанда, оларды рамындаы кміртегі кмірышыл газы трінде блініп шыады. Оны жоары концентрациясы сімдікке улы сер етіп, оны сіп-дамуын нашарлатады. Мндай жадайда тым бейді, аэробты микроорганизмдерді кпшілігіні дамуы тмендейді. Тек ана кейбір шалынды шптер кмірышыл газыны жоары концентрациясына шыдамды келеді. Мдени сімдіктерді басым кпшілігі шін СО2 1 концентрациясы улы сер етеді. Бл кезде сімдіктер жаа тамыр дамуын, оны рі арай суін тотатады.
сімдік ауруларын оздырушылар да топыра ауа режиміне йлес болып келеді. Топыра ауасыны рамыны зеруі ауру оздырушылара сімдікті абылдау абілетін, вируленттігін згертеді. Содан барып, сімдіктерді ауруы жиілейді, оан топыраты аэрация дрежесі о серін тигізеді.
Жоарыда айтыландай, топырата кмірышыл газыны кбеюі, керісінше, оттегіні азаюы сімдіктерді тамыры мен микроорганизмдерді тіршілігіне олайсызжадай туызады. Мндай жадайлар болмас шін топыра пен атмосфераны арасындаы газалмасу процесіні маызы зор. йткені бос оттегіні оры тек бірнеше саата ана жетеді. Сондытан топыраты жоары 20 сантиметрлік абатыны ауасы толыымен рбір саатта жааланып труы ажет. Л.Ромельді мліметі бойынша, егер топыратаы кмірышыл газы ататмосфераа шыып трмаса, 20 сантиметрлік абатта оны концентрациясы 1,5 саатта екі есе, 14 саатта он есе седі. Н.П.Поясовты тжірибелері крсеткендей, газалмасу процесі тотаанда 48 саатты ішінде кмірышыл газыны млщері 4,2 дейін скен, ал оттегі млшері 13,5 дейін тмендеген.
Аэрация дрежесі олайлы жадайда сіірілген оттегіні орнына соан сйкес аз ана кем кмірышыл газы топыратан блініп шыып отырады, демалу коэффициенті бірге жаын болады.
Газалмасу нтижесінде топыратан блініп шыан газдарды атмосфераа шыуы мен топыра міріне керекті газдарды оларды орнын толтыруы немесе бкіл ауаны топыраа енуі мен блініп шыу процестерін топыра аэрациясы деп атайды. Сонымен аэрация дегеніміз – ауаалмасу жне газалмасу сияты екі процесті осындысы болады.
Газалмасу процесіні факторларына диффузия, температураны згеруі, атмосфераны барометрлиялы ысымыны ауытулары, суаранда жне жауын-шашынмен тсетін ылалды, желді
Топыраты ауа асиеттері. сімдіктер, жануарлар жне микроазалар тіршілігінде топыра ауасы маызды рл атарады. Ол сімдіктер шін кмірышыл газыны негізгі кзі, фитосинтез жру шін ажетті. Сонымен атар, оттегіні сімдіктерді тамыр жйесі, микроазалар жне топырата тіршілік ететін жндіктер пайдаланады.
Топыра ауасы деп оны уысыны судан бос жерлерін толтыратын газ осылыстарын айтады. Топыра ауасы рамы жаынан атмосфера ауасынан кмірышыл газыны кптігімен (0,5%-дан – 1,5%-а дейін ) жне оттегіні аздыымен ерекшеленеді. Оттегіні жеткіліксіздігінен (3-9%) тымны німі баяулайды, тамыр жйесіні дамуы нашарлайды, топыратаы микроазаларды тіршілігі шін ажетті процестер тежеледі. Топыраты р трлі типінде ауа млшері де р трлі болады. Ауа мен атмосфера арасында немі аэрация деп аталатын газ алмасу процесі жріп жатады. Бл топыраа таза ауаны, яни оттегіні келуі нтижесінде сімдікті сіп, дамуына олайлы жадай туызады.
Топыраты ауа асиеттеріне ауа сыйымдылыы жне ауа ткізгіштігі жатады.
Ауа сыйымдылыы-топыраты зіні бойында белгілі млшерде ауа сатау асиеті. Бл топыраты уыстылыына, рылымына, гранулометриялы рамына, ылалдану дрежесіне байланысты болады. Топырата ылал нерлым кп болса, онда ауа сорлым аз болады, топыраты рылысы мен рылымы жоары болса, онда ауа сыйымдылыы мол болады.
Ауа ткізгіштігі-топыраты ауа сііру абілеті. Жалпы аланда, топыратаы ауа млшері оны клеміні 15-25 пайызын рау керек. Жеіл, рылымы жасы жне ра топыраты ауа ткізгіштігі ауыр, рылымсыз, шамадан тыс ылалданан топыраа араанда жасы. Топыра рамындаы ауа млшері кптеген жадайлара байланысты атты згеріске шырап отырады.
Топыра аэрациясы дегеніміз- топыра ауасы мен атмосфера арасындаы газ алмасу процесі. Газ алмасуды жасы жруіне топыраты рылымды жадайы, борпылдатыы, жеіл гранулометриялы рамы кмектеседі.
Топыра ауа режимін реттеу тсілдері
Топыраты ауа режимі оны асиеттеріне ,ауа райыны жадайына, сімдік жамылысына , егілетін даыла, олданылатын агротехнологияа тікелей байланысты. Е олайлы ауа режимі рылымы жоары топырата болады. йткені мндай топырата ылал мен ауаны отайлы млшерде болуына жадай жасалан. Бдан туатын орытынды: ауа режимі отайлы болсын десек, топыраты рылымын жасарту керек.
Ауа режимін реттеуде алдымен байланыстылыы мен беткі абатыны саздануы жоары болатын механикалы рамы ауыр топыратара кіл аудару керек.
рылымсыз топырата болатын абырша лкен зиян келтіреді. йткені ол те тыыз, уыстылыы тмен болып келуіне байланысты ауа алмасу процестері крт нашарлайды, 17% ылалдылыты зінде аэрацияа теріс сер етеді.
Топыра ауа режимін реттеу тсілдері
Топыраты ауа режимін реттейтін негізгі агротехникалы шаралара топыра деу, органикалы тыайтыштарды енгізу , делу абатын алыдату т.б. жатады. Кез келген топыра деу тсілі – жер жырту, культивация, тырмалау, саылаулау т.б. – ауа ткізгіштігі мен сиымдылыын арттырып, топыра пен атмосфера арасындаы газ алмасуды кшейтеді. Топырата олайлы ауа жргісін алыптастыруда жерді тере жыртуды , соа табанын болдырмау шін ртрлі тередікке деуді , топыра бетіндегі абырша пайда боланда тырмалауды рлі зор.
Аэрация дрежесін баалау шін топыра ауасыны рамын анытау арылы жргізілетін тсіл олданылады. СО2 концентрациясы 2-3 пайыз жоары , О2 – 19-18 пайыз тмен боланда кптеген ауыл шаруашылыы даылдарыны німділігі тмендейтінін білеміз. Топыра ауа режимі даылдара ртрлі сер ететіні белгілі. Мысалы,жгері,ант ызылшасы, картоп, асбрша, кптеген тамыржемістілер, ккніс даылдары жоары аэрация алайды, ал асты даылдары ондай аэрациясыз-а дрыс дамитын болса, кп жылды одан да тмен жадай да деттегідей сіп-дами береді.
Кейбір жадайларда топыраты деу мен егін егуді жалды-жйекті тсілін олданан пайдалы. Бл шараны олдананда ауа режимін жасартумен атар топыраты жылу жргісінде отайландыратын боламыз.
Орытынды
Топыра - опсыан кеуек дене боландытан, оны рамында немі ауа болады. Бл ауаны млшері топыраты ылалдылыына, тыыздыына, делу жадайларына, механикалы рамына, сіп-ніп тран сімдіктерге жне т. б. байланысты.
Егістер егілетін, делген топыратарда ауаны млшер топыра клеміні 30-40%-не те. Мны біраз блігі топыра блшектеріне сіеді, оны сіген ауа дейді. Ал ауаны алан мол блігі топыра кеуектеріні арасында болады.
Нерлым топырата су кп болса, сорлым онда ауа млшері аз, себебі мол су ауаны топыра рамынан ыыстырады. Мысалы, кріш егістеріні топыратарында су жер бетінде клдеп тратындытан онда ауа млшері млдем жо.
Топыра - кптеген сімдіктер мен микроазаларды тіршілік ететін мекені. Олар тыныс алады, кптеген органикалы заттарды ыдыратып ауаа шырады. Осыны нтижесінде топыра ауасыны рамы атмосферадаы ауаа араанда згеше. Мысалы, топыра ауасындаы кмірышылыны млшері 0,15-1,65% шамасында, ал атмосферадаы оны млшері небары - 0,03% ана. Топыра ауасындаы оттегі млшері атмосферадаыдан анарлым аз.
Топыра ауасы топырата сетін сімдіктер мен микроазалара кп сер етеді. Топыратаы ауаны молдыына, азды, ына, оны рамына арай мнда р трлі микроазалар мір среді. сімдіктер тамырыны тердеп немесе клдене суіне топыратаы ауа режиміні дрыс болуыны маызы зор.
Сонымен, топыраты ауа режимі де - топыра нарлыына сер ететін негізгі факторлады бірі.
Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі блім
1.Топыра ауа режимі
2.Топыра ауа режимін реттеу жолдары
III. орытынды