Друмендер жне пайдасы
СТУДЕНТТІ ЗІНДІК ЖМЫСЫ
Мамандыы: медико-профилактикалы іс
Пні: Балалар мен жасспірімдер гигиенасы
Кафедра: Ксіби аурулар мен гигиеналы пндер
Курс: 5
Топ: 505
Таырыбы: Балалар таматануында витаминдер мен минералды заттара туліктік ажеттілігі
Орындаан:
Тексерген: Ахметова .Ж
Атбе 2016
Жоспар:
I.Кіріспе
II.Негізгі блімі
1.Друмсндерді балалар организміне маызы
2.Минералды заттарды маызы жне таамдаы ндылыы
3.Друмендер мен минералды заттарды туліктік ажеттілігі
III.орытынды
IV.Пайдаланылан дебиеттер
Кіріспе
Витаминдер сімдік пен мал німдерінен алынатын азы - тліктерде болады. Адам р трлі таам ішу арылы зіне ажетті друмендерді алып отырады. Кнделікті ішіп отыратын таамдарымызды кейбіреулеріні рамында адам организміне аса ажетті друмендер жетіспейді. Демек, таамда друмендер жеткіліксіз болса, адам р трлі ауруа жиі шалдыады. Соан араанда «Ас дмімен ттті» немесе « Ас жрген жерде ауру трмайды» деп жрт бекерге айтпаан. Друмендер адам міріні арауы, онсыз адамны денсаулыы ойдаыдай болмайды, тіпті адам тіршілік ете алуы да ммкін емес. Друмендер мен минералды заттар тааммен бірге ажетті млшерде тсіп отыруы ажет.
Негізгі блім
Бала азасындаы друмендерді маызы
Друмен (Витамин) – адам мен жануарларды тіршілігіне, оларды организміндегі зат алмасуды біралыпты болуы шін аз млшерде те ажетті биологиялы активті органикалы оспалар. Дреумендерді cіп келе жаткан бала азасына тигізетін cepi те зор, йткені олар заттарды алмасуын, иммунитетті дрыс калыптасуын, жйке жйесіні кызметін реттейді. Keйбip друмендерді тапшылыы балалар ліміне тікелей ыпал етеді
Шаша ажет: А, В2, В6,Н дреумендері
Кзге ажет: А жне В дреумендері
Тіске ажет: Е жне D дреумендері
Тырнаа ажет: А, D, С дреумендері
Теріге жне барлы азаа сер етеді: А, В, В12, Е дреумендері.
Друмендерді бала азасында жетіспеушілігінен "гиповитаминоз" деген кбылыс пайда болады. Гиповитамипозды даму себептерін екі лкен топа блуге болады:
· Сырткы себептер: друмендерді бала агзасына жеткіліксіз трде тсетін жадайлар.
Мселен, нрестені за уаыт сиыр стімен тамактандыранда, тама крамында ккнітерді аз болуы, жеміс-жидек шырындарын балаа кешіктіріп немесе жеткіліксіз млшерде беру, тамакты дрыс дайындамау жне сатамау, крамында кемірсулары кп тагамдарды - ант, а нан, кондитерлік німдерді шамадан тыс мелшерде пайдалананда. Друмен тапшылыы балалар зак, ауыранда, дрі-дрмектер ішкенде де пайда болады. Ондай дрілерге сульфаниламидтер, антибиотиктер, фенобарбитал, изониазид, дигиталис, антацидтер жатады.
· Ішкі себептер: бала асазан, ет, бауыр, уйы безі, ішек ауруларымен сыраттананда жне ауыр, заа созылан инфекциалык, ауруларда, темекі тартатындар мен нашаорларда, азасына ауыр физикалы салма тсетін спортшы аналарда гиповитаминоз пайда болады.
Друмендер жне пайдасы
Друмендер. азаны зат алмасу жне мір сру процесіне ажетті биологиялы белсенді органикалы осылыстар.
Друмендер арнайы дрі.дрмектер кйінде шыарылады.Біра друмендерді табии тріне жгінген жн.тама німдерінде,тек ажетті жадайларда ана друменді дрі.дрмектерге жгінуге болады.
А друмені (ретинол). Майда еритін друмендер тобы,ш формадан трады(ретинол,ретинал,ретинолды ышыл)осы друмендерге сай коплексті биологиялы рекет. Осы формаларды ыли да бір таам німдерінде кездесуін есепке аланда(жануар тектес),оларды дстрлі бір атпен ретинол немесе А друмені деп айтады. Ретинол бойды дрыс суіне ,ааны суі мен алыптасуына,сонымен атар теріні эпителиалды клеткаларына,шырышты абыа сер етеді. Светорецепторалы кру мшелеріні химия рылымдары кешкi алаклекелерде кру ммкiндiгi жне араыа шапша бейiмделуді амтамасыз ету маызды болып табылады. Оны С друменімен сйкестігі противосклеротиялы фактор болып табылады. Азада ретинолды жетіспеушілігі срiктi эпителиясы жне шырышты абытарды айта жаыруын шаырады. Жоары тыныс алу жолдарыны шырышты бекітулеріні,бйректі,
несеп шааратын тарматарын, ас орыттатын темірді жне баса мшелерді жне ауруоздырыштара жеіл ткізгішті,оларды функционалды йымыны дегейi тмендетеді.Друменні за уаыт жетіспеушілігі клиникалы трде крінеді,олар бозарыылы жне ра тері,оны абыршатануы жне іріндік жаралар,безеулер, абыршатану жне аз терісі.
Д друмені (кальциферолдар)минералды алмасуына серін тигізеді, кальции мен фосфорды ішекке сііруін амтамасыз етеді, сйек лпасына кальцииды абаттануына серін тигізеді. Д друмені балалардаы рахит ауруын алдын ала емдеуге ажет.Ол тек жануар тектес німдерінде болады( айма,кілегей,ст,треска бауыры,тунец)
Д друменіні жетіспеушілігі полярлы тн шарттарында,ультрафиолет сулелендіру жоында алыптасуы ммкін.Д друменіні туліктегі балалара ажеттілігі 0,0025 тен 0,01 мг дейін. Друмен Е (токоферолдар) блшы ет ызметiн бiрыайландырады, блшы еттi лсiздiгі жне ажуыны дамуыны алдын алады. Бл друмен эндокрин жйесiнi функциясымен тыыз байланысан, детте жыныс темiрлерiмен, аланша без,гипофиза. Е друмені жануар тектес жне сімдік тектес німдерде болады. Ол сімдік ,мата,шемішке,соя майларында кп млшерде кездеседі.
К друмені . анны юыны мiндеттi трде атысушысы. Оны таамда аз болуы ан юыны тмендеуіне келеді,ол асыраудан айындалады.К друменімен а жне тсті орамжапыра,ызана,шаша бауыры бай болып келеді.Сонымен атар сбізде,ызылшада,картопта,слы жне арпада аз емес.
Гиповитаминоздын негізгі клиникалы белгіері:
баланы кіл-кйіні тмендеуі;
аыл-ойы, кш-жігері лсірейді. Онын ішінде кішкентай балаларды тртібі нашарлап, имылдау абылеті азаяды, психикалык, дамуы тежеліп, не езгереді;
баланын иммунитет жйесіні жумысы тмендейді, яни олар инфекцияларга арсы тра алмайды, кез келген аурумен тез ауырады олар за ауырып, кбіне ауруды созылмалы туріне айналады;
баланын физикалы дамуы темендеп, зіні жасына сай келмейді, дене салмаы мен бойы з рбыларыныкінен алыс келеді келеді;
аза мушелері мен жйелеріні алпына келу абілеттілігі тмендейді.
Бала бойында осы белгілердін біреуі, не бірнешеуі байаландай болса, ата-аналардь дрігермен кеескендері жн. Гиповитамипозды наты трін дрігер анытайды. Гиповитаминозды алдын алу шін мына жадайларды есте стаган жн. Нрестені емшек стімен емізбегенде, рамында витаминдер мен минерал заттары бар балаларга арналан ст оспаларымен таматандыран жн. Ал сиыр стімен таматандыран жадайда осымша С, А, Е, РР, друмендерін берген жн. Витаминдерді бала азасына деген ажеттілік инфекциялык, аурулармен ауырганда, ызуы кетеріліп, созылмалы асазан — ішек аурулары, кпе аурулары кезінде артады. Бл жадайларда С, В1, В2, В6, А друмендері физиологиялык, млшерден 3-4 есе кп берілуі керек. сіресе, друмендер тапшылыы пайда болатын кктем айларында баланы ішетін тама рамында жеткілікті млшерде ккніс, жеміс-жидектер болуы керек. Сонымен атар, ет, жмырта, ст жне ст німдері мен сімдік майларыны да ажетті млшерде болуы шарт. Сондытан біз ай друмендерді андай асиеті бар екені жне андай німдерде болатыны білуіміз керек. А - друмен кзді круін жасартады, теріні жазылуына, жааруына кмектеседі,бауырды орайды. Ол сбізде, шабдалды, сары рікте, бананада, жгеріде, асабата, жмыртада, аймата, шпинатта болады. В1 – друмен организмде дрыс зат алмасуы шін (сіресе кеміртегіні) аса ажет. Дреумен жетіспегенде шаршаанды сезіліп, ас орыту процесі бзылады. Ол ара нанда, кебегі бар нанда, жармада, етте, сиыр стінде болады. В2 – друмен азаны суіне, заттарды алмасуына кмектеседі.Стте жне оны німдерінде, етте, балыта, нанда, ашытыда болады. В6 - друмен жйке ызметін реттейді, жрек етіні жиырылуын кшейтеді.Ол бауырда, ара нанда, картопта, етте, балыта, бананада, бршата, сояда болады. В12 – друмен бауыр мен жйке жйесіне жасы сер етеді, анны йытушы жйесін жасартады. Бауырда, бйректе, жмыртаны уызында болады. С – друмен анны йыыштыын, азаны инфекциялара арсы тру абілетін арттырады. Цитрустарда, итмрында, араатта, ырыабатта, кивиде, сельдерейде болады. Д – друмен сйекті минералдануы мен атаюына кмектеседі. Балы майында, треска бауырында, балы уылдырыында, жмыртада, стте, сары майда бар. Е – друмен тері мен шырышты абатты жазылуын жасартады. Жаата кк бршата, жгеріде, цитруста, сельдерейде, сімдік майында болады. РР – друмен ан тамырларын кшейтеді, бауырды ызметін жасартады жне жрек блшы етіне жаымды сер етеді.Бршата жне брша тектес сімдіктерде болады. Сондытан біз осы друмендерді кнделікті мірде пайдаланып отырса денімізді сау болуына сенімді боламыз.
Организмді друмендерді ажетті млшерімен амтамасыз ету шін оларды андай азы – тлік рамында мол болатындыын білу жеткіліксіз, сонымен атар оларды таам рамында алай сатау жолдарында білуіміз керек. айнату, мздату, кептіру, жары т.б, факторлар друмендерге трлі сер етеді. Е трасызы С друмені. 60градуса ыздыран кезде ыдырай бастайды. Ауа, кн сулесі, ыл-алдылыты жоарылауы, бл друменді ыдыратады. А друмені жоары температураа тзімдірек, біра ауада оай тотыады. Друменді ышылды ортада айнатуа тзімдірек келеді, ол сілтілік ортада тез ыдырайды. В тобы друмендері кулинарлы деу кезінде те аз бзылады. Е друмені жоары температураа те тзімді. за сатау, кептіру А,С друмендеріне кері серін тигізеді, ал Д, Е, В1, В2 друмендерге сері болмайды. Азы – тліктерді ауасыз, жарысыз. ра, салын жерде нерлым ыса мерзімге сатаса сорлым кбірек рамындаы друмендерде саталады. Таматы апаы жабы ыдыса пісіру керек. алан таматы айта-айта ысыту, друмендерді жояды. Е негізгі таамны трі – ст таамдары. Ст баса ешандай азы –тліктерге те келмейтін аса баалы таамды нім. Стті апаы ашы ыдыста айнату, оны рамындаы друмендерді (А,С) азайтады.
Минералды заттары ажеттілік:
Минералды заттар, таматануды алмастырылмайтын рам бліктеріне жатады. Адам азасыны тіндері мен сйытарында алпыса жуы минералды элементтер табылан. Тіндерді рамындаы млшеріне байланысты, олар макроэлементтерге - (рамында 1 мг% арты Са, Mg, P, S, R, Na, Cl т.б.) жне микроэлементтерге - (рамында 1 мг% кем І, Cu, Zn, F, Mn, Co, Fe т.б.) блінеді.
Минералды заттар азада жретін барлы биохимиялы рдістерге атысады, р трлі тіндерді рылысына, сіресе, сйекті рылысына атысып, пластикалы ызмет атарады, протоплазманы коллойдты жадайын амтамасыз етеді, осмосты ысымды жне сутегі иондарыны концентрациясын ажетті дегейде сатайды, сонымен атар аралы алмасу реакцияларыны катализаторы болып табылады. Кптеген минералды заттар ферменттерді, гормондарды, друмендерді таы да баса биологиялы белсенді осылыстарды рамына кіреді, жасуша мембраналары арылы химиялы заттарды тасымалдау рдісіне, ет пен жйке тіндеріні озу рдістеріне, анны юына, т.б. атысады.
Натрий жне хлор.анда жне тін сйытарында осмосты ысымды сатауа, ышылды-сілтілік тепе тедікті амтамасыз етуге, жйке-ет озуына, жасуша ішілік жне тін аралы алмасу рдістеріне атысады. Натрий хлориді, сондай-а, таамны дмін жасартады жне тамаа тбетті оздырады.
Таамда натрий хлориді жетіспеуі кезінде немесе термен, су, іш ту, кйік кездерінде, натрий хлориді кп жоалан жадайда, тіндерді сусыздануы жреді, белоктарды ыдырауы кшейеді, асазан сліні ышылдыы тмендейді. Натрий мен хлор тздарыны кп болуы, азада суды сталуына ыпал етеді, сйтіп, жрек пен бйрекке ауырлы тсуіне кеп соады.
Натрий хлоридіні туліктік ажеттілігі - 10-15 г, бл ажеттілігі таамды азытарды (3-5), нанны (3-5 г) рамындаы тздарды жне тама дайындау шін олданатын, сондай-а, тама ішу кезінде дміне байланысты осылатын ас тзыны есебінен амтамасыз етіледі.
Бйрек ауруы, гипертония ауруы, ісіктер, абыну рдістері, семіру, стеройд гормондарымен емдеу кездерінде тз абылдауды шектеген жн. Ысты климат жадайында, ысты цехтарда жмыс істегенде, термен натрий хлоридіні жоалуыны кбеюіне кеп соатын интенсивті дене жмысы кезінде, азаа тз енгізуді кбейту сынылады.
Кальций -сйек жйесіндегі басты рылымды элемент, анны ю рдісіне атысады, біратар ферменттерді активтілігін арттырады, абынуа арсы сері бар. Сондай-а, кальцийді жрек еттеріні алыпты ызметі мен жйке жйесіні алыпты озышты ызметі шін маызы лкен.
Таамда кальцийді жеткіліксіздігі, брінен брын балаларда рахит, лкен адамдарда остеомаляция трінде білінетін сйектену рдісіні бзылуына кеп соады. Халы арасында тіс жегі ауруы жиілейді.
лкен адамдар тулігіне 800 мг-нан (11,4-13,3 мг/кг массасына) кем абылдамауы ажет. Жкті жне бала емізетін йелдер, осымша таы 300-400 мг алуы ажет.
Балалар шін кальцийді ажеттілігі жоары (8.3. кесте). Дене массасыны бірлігіне есептеген кезде, лкен адамдара ажеттілігімен салыстыранда, 0-3 айлы жасында 10 есе, 4-6 айлы жасында 5 есе, 1-3 жаста 4 есе, 4-6 жаста 3-3,5 есе, 7-0 жне 11-13 жаста 2-2,5 есе, 14-17 жаста 1,4-1,5 есе арты.
Таамны рамында фосфор, магний, калий, ымызды жне инозитфосфор ышылдары кп кезде кальцийді сіуі нашарлайды, олар кальциймен ерімейтін осылыстар тзеді, ішектен нашар сіеді. Сондытан, таамдаы кальцийді, фосфорды, магнийді санды ара атынастарыны маызы лкен. Кальций мен фосфорды ара атынастары 1:1,5 жне кальций мен магнийді - 1:0,5 болса олайлы деп есептеледі. Балалар шін кальций мен фосфорды оптимальды ара атынастары ретінде 1-6 айлы жасында 1,5:1, 6-12 айлы жасында 1,3:1, 1 жаста жне одан кейінгі жастарында 1:1 атынасы сынылады.
Кальцийді сіімділігіне, сондай-а, рационда майларды кп болуы немесе жеткіліксіздігі де елеулі сер етеді.
Кальцийді негізгі кздері: ст, сзбе, брынза, ашытылан айма, йыан ст, жмырта, уылдыры (икра). Кальцийді азаа туліктік ажеттілігін 500 мл ст жне 100 г сыр толы амтамасыз ете алады. Брша тымдастар, тары жне жармалары, капуста, рік, грек жааы , миндаль да салыстырмалы трде кальцийге бай. Стте жне ст німдерінде, орамжапырата, алмада кальций мен фосфорды ара атынастары олайлы. Баса азытарда фосфор едуір басым.
Фосфор - азада кптеген алмасу рдістеріне атысатын р трлі осылыстарды (АТФ, АДФ, АМФ т.б.), биологиялы тотыу рдісінде пайда болатын, энергияны аккумуляторы. Фосфор сйек, ет, жйке тіндеріні рамында кп, ол кальциймен бірге сйек тініні негізін райды. Фосфор жйке жне ет тіндерінде жретін алмасу рдістерінде айрыша роль атарады.
лкен адамдар шін фосфорды ажеттілігі 1200 мг, балалар шін ол жасына байланысты (8.2., 8.3. - кестелер).
рамында фосфоры е кп таамды азытар: сыр, сзбе, жмырта, уылдыры, арамы жне слы жармалары, брша тымдастар, балы. Фосфорды сіімділігі, таамны рамындаы кальций мен ауыза байланысты. Асты тымдастарды рамындаы фосфорды сіімділігі нашар, себебі, ол оларды рамында нашар сіетін фитин ышылы трінде болады.
Магний - жйке озуыны берілуіне жне жйке жйесіні озыштыын реттеуге атысады, кальцийді антогонисі, азаа кп тскен кезде кальцийді осылыстарынан ыыстырып шыарады, ал магнийді таамда жеткіліксіздігі, кальцийді артерия абырасына, жрекке, еттерге кбірек жиналуына ыпал етеді.
Магнийді туліктік ажеттілігі 400 мг, бл жадайдаы кальций мен магнийді е олайлы араатынастары 1:0,5. Магнийді негізгі кзі -нан, брша, рме брша, р трлі жармалар.
Темір - е маызды минералды элемент. Ол гемоглобинні жне рамында гемі бар ауыздар мен ферменттерді рамына кіреді. Азада темірді жеткіліксіздігі, темір тапшылы анемия пайда болуына жне оттегін тасымалдаумен жне пайдаланумен байланысты ферменттік рдістерді бзылуына кеп соады. Темірді туліктік ажеттілігі, ер адамдар шін - 10 мг, йел адамдар шін - 15 мг. Темірді йел адамдара ажеттілігіні жоарыра болуы, жктілік, босануы, бала емізуі жне етеккір кездерінде темірді едуір млшерін жоалтуына байланысты.
Темірді балалара ажеттілігі, жас кезедеріне байланысты, р трлі (8.3. - кесте) бірінші 6 айында 4-7 мг-нан, 14-17 жасында 15 мг дейін, бл жадайда темірді балалара салыстырмалы трде ажеттілігіні е жоарысы, емізулі жасында (1,0-0,9 мг/кг), мектеп жасына дейінгілерді алдындаы жасында (0,7-0,8 мг/кг массасына), мектепке дейінгі жастарында (0,5-0,6 мг/кг массасына), ал лкен адамдар шін ол 0,14-0,25 мг/кг.
Темір, р трлі таамды азытарда кездеседі: етте, бауырда, бйректе, жмыртада, нанда, брша тымдастарда, слы жармасында, шабдалыда, алмада, ара рікте, укропта, салатта, петрушкада, т.б.
Дегенмен, рамындаы темір жасы сіетін азытарды ескерген жн, бл трыдан, жануар текті азытара бай таамдар ерекшеленеді. Мысалы, еттен темірді 12-18 % сіеді, бауырдан 5-11 %, ал сімдік текті азытардан, бар боланы 1-2 % сіеді. Темірді ішекте сіуін фосфаттар жне фитаттар азайтады. Таам рационында темірді кбейту ажет болан кезде, крсетілгендерді ескеру ажет.
Мырыш.Мырышты биологиялы белсенділігі, ол р трлі зат алмасу рдістеріне атысатын, оны ішінде кмірсуларды, майларды, ауыздарды жне нуклеин ышылдарыны синтезі мен ыдырауына атысатын маызды ферменттерді: сілтілі фосфатазаны, карбоангидразаны, нуклеотидилтрансферазаларды, карбоксилпептидазаларды, альдолазаны жне басаларды рамына кіреді. рамында мырышы бар ферментер, барлы алты белгілі кластарына жатады, біра кбірек млшерде гидролазалар класында.
Мырыш су, даму, жынысты жетілу рдістері, репродукция функциясын, иммунды жауапты, алыпты ан тзілуін, дмді жне иісті сезуін, жараны жазылуын амтамасыз ету шін ажетті фактор болып табылады. Таамда мырышты жеткіліксіздігімен байланысты, мырыш – жеткіліксіздік жадайлар салыстырмалы трде сирек кездеседі жне ол, негізінен ттас бидайдан дайындалан ашытысыз наннан тратын басым кмірсулы таматану кезінде пайда болады. Бл кезде бидайды фитин заттары мен жасныынан ерімейтін кешен пайда болуы салдарынан, мырышты сіуі бзылады. Сондай-а, мырышты сіуі рационда кальций, мыс, кадмий, фосфаттар арты болан кезде де тмендейді.
Екіншілік мырыш жеткіліксіздік, патология мальабсорбция синдромы кезіндегі жне сусамырмен, гестоздармен, ауыр кйіктермен жне басалармен байланысты мырышты ащы ішектен сорылуыны (сіуіні) бзылуымен байланысты.
Мырышты алиментарлы жеткіліксіздігі, бой суіні шыл баяулауына, гепатоспленомегалияа, бойыны спеуіне, жынысты жеткіліксіз даму жадайына кеп соады. Жасушалы иммунитет бзылады, жараларды жазылуы баяулайды, иіс жне дм сезуі тмендейді жне брмаланады. Жкті йелдерде мырышты жеткіліксіздігі, рыты жне жаа туан балаларды дамуындаы ааулара: гидроцефалияа, микро- жне анофтальмияа, тадайы блінуі, жары пайда болуына кеп соуы ммкін.
Мырышты ажеттілігі, емшек еметін балалара тулігіне 3-4 мг, 14-15 жастаы балалара – 12-15 мг, лкен адамдара тулігіне 15 мг (8.2.,8.3. - кестелер). Баса оректік заттарды ажеттілігі сияты, жаа туан жне 1 жаса дейінгі балалара мырышты ажеттілігі де жоары болып келеді. Мырыш кптеген сімдік жне жануар текті азытарды рамында болады. рамында е кп азытар днді даылдар, брша тымдастар (10 мг% дейін), кебек. Мал німдеріні ішінде, рамында мырышы кбі -ет (орта есеппен 2,5 мг%), балы (1 мг %), жмырта (1,1 мг%).
Йод - тиреоидты гормондарды рамына кіреді. Йодты азада жетіспеушілігі, аланша безді ызметіне ауырлы тсуіне, тироксинні биосинтезі бзылуына, эндемиялы зоб дамуына кеп соады. Йодты за уаыт жетіспеушілігі, аланша жне ст безінде обыр (рак) дамуыны, ал бала жасында – меіреулікті ауіп-атер факторы болуы ммкін. Йод бойынша эндемиялы аудандарда тратын балаларда, дене дамуы мен аыл-ойы дамуында ауытулар, сйектену жне жынысты жетілу рдістерінде бзылыстар байалады.
Балалара йодты физиологиялы ажеттілігі: емшек еметін жаста 0,04 - 0,05 мг/тулік, 14-17 жаста – 0,13 мг/тулік (8.3.-кесте). лкен адамдара ажеттілігіні абсолюттік млшері (0,15 мг/тулік), балалара ажеттілігіне араанда жоары, біра кг дене массасына есептеген кезде тмен болады – 0,021 мг/кг массасына.
Йода бай кздері - теіз балыы, су сімдіктері жне баса теіз німдері. ра ламинарияда йодты млшері 800 мг% дейін, ра теіз капустасында – 220 мг% дейін. Балы майында йод кп – 770 мг% дейін. Біра бл німдер кнделікті абылдайтын таамдар емес, сондытан йод ажеттілігіні 90 % дейінгі млшері сімдік таамдарыны (днді даылдар, ккністер, картоп, жемістер) жне жануар текті таамдарды (ет, ст, жмырта) есебінен анааттандырылады. (8.7.-кесте). Йодты сумен тсуіні айтарлытай маызы жо. Йод жетіспейтін айматарда, йод осылан німдерді (басым ас тзын) олданады.
Мыс - те маызды микроэлементтерді бірі. Ол тотыу-тотысыздану реакциясын, жасушалы тыныс алуды реттеуге, лизинні тотыуына, липидтерді асын тотыуына, катехоламиндерді синтезіне, гемоглобин тзілу рдісіне атысатын, она жуы рамында мыс бар, ферменттерді рамына кіреді. Бл ферментті ішіндегілер церуолоплазмин, оны атысуымен темірді, биогендік аминдерді тотыуы жне мысты тасымалдануы жреді; дофамин – – гидроксилаза катехоламиндерді бастапы німі – дофаминді гидроксилдейді; цитохром–с–оксидаза, ол тіндік тыныс алуды соы реакциясын катализдейді; біріншілік аминдерді жне басаларды тотытыратын аминооксидазалар.
Адам, мысты тааммен тулігіне 2-5 мг млшерінде абылдайды, бл оны физиологиялы ажеттілігінен едуір арты (8.8.-кесте), біра бл млшеріні жартысына жуыы ана сіеді, алан блігі нжіспен шыады, яни дені сау адамда мысты алмасуы «мыс» тепе-тедігімен сипатталады.
Генетикалы бзылыстар жо жадайда, клиникалы трыдан маызы бар мысты жеткіліксіздігі сирек байалады – ол квашиоркор кезінде, тек ана ст таамдарын абылдаумен байланысты, балаларда болатын траты іш ту кезінде, толыымен парентеральды таматану кезінде, мырыш тздарын арты абылдау кезінде байалады.
Мысты азаа арты тсуі, мыстан жасалан ыдыста саталан ышыл таамдарды абылдаан кезде, мысты тіс протезіне олданан кезде, сондай-а ндірісте рамында мысы бар осылыстармен байланыста болан кезде байалуы ммкін. Бл кезде жиі ас орытуды бзылуы, ал ксібіне байланысты сер етуі кезінде – «мыс» ызбасы, пневмокониоз дамуы байалады.
Балалара мг/кг массасына берілген мысты ажеттілігі, баса микроэлементтерді ажеттіліктері сияты, е жоарысы емшек еметін жаста – лкен адамдармен салыстыранда 4-5 есе арты. Содан со, ол біртіндеп тмендейді, біра жасты шаты зінде лкен адамдармен салыстыранда, жоары болып алады, ажеттілігі тулігіне 1,5-3 мг
Мыс кздері - жануар текті де, сімдік текті азытар, оларда ол кп млшерде болмайды: етте – 96-238 мкг%, жмыртада – 83-140 мкг%, стте – 12-20 мкг%, днді даылдарда – 290-600 мкг% , ккністе – 97-150 мкг% (8.7.- кесте).
Марганец- тірі азалар шін мірлік маызы бар элемент. Ол аргиназаны, пируваткарбоксилазаны жне Mn–супероксиддисмутазаны рамына кіреді жне біратар ферменттерді: лимон жне алма ышылдарыны дегидрогеназасын, фосфатазаны, РНК- нуклеотидилтрансферазаны, жне ДНК- нуклеотидилтрансферазаны жне басаларды белсенді етеді.
Марганец, сйек жне днекер тіндерді жасалуына атысады, ол марганецті атысуымен фосфатазаларды белсенді етілуімен жне сйек матрицасындаы ышыл гликозаминдерді синтезделуімен байланысты. Адам азасында марганецті е жоары концентрациясы, ттікшелі сйектерде жне абыраларда байалады. Марганец азаа арты тскен кезде, оны концентрациясы сйекте жоарылайды жне оларда рахитке сас – «марганец рахиті» дамиды. стар мен жануарларда марганецті жетіспеушілігі, сйек тзілуіні бзылуына кеп соады.
Марганецке айын липотропты асиет тн, бл асиеті холинні млшері аз кезде е лкен дрежеде байалады. Марганецті липидтерді алмасуына атысуы, оны холестеринні алдындаы німдеріні синтезделу рдісін катализдейтін ферментті белсенді етуімен байланысты.
Марганец, сондай-а инсулинні алыпты секрециясы шін де ажет, себебі, глюконеогенез рдістері, простетикалы топтарыны рамына марганец кіретін, пируваткарбоксилазамен катализденеді. Марганецті жеткіліксіздігі, диабетогенді фактор болуы ммкін.
Марганецті катехоламиндерді алмасуына сері де маызды. Марганецті, негізінен ксібіне байланысты, азаа арты тсуі, катехоламиндерді алдыы німдеріні синтезіні бзылуы есебінен, марганец паркинсонизмі дамуына кеп соуы ммкін. Марганецті жеткіліксіздігі кезінде сіір тартылуына бейімділік байалады. Марганец ан тзілу рдісіне де, сондай-а жыныс бездеріне де жне оларды ызметімен байланысты жынысты жетілу рдісіне, репродукцияа, потенцияа сер етеді. Мысалы, марганеці аз таам абылдаан жануарларда репродукциялы ызметіні тмендеуі, су рдісіні баяулауы, анемия дамуы байалады, ал ндіріс жадайында марганецті жоары концентрациясыны серіне шыраан адамдарда, жыныс бездеріні гипофункциясы, потенциясыны тмендеуі, туана дейінгі жктілік кезеде бзылуы жне басалар дамиды.
орытынды:
орыта келе, балалар организміні алыпты,дрыс дамуына,тіндер мен мшелерді дрыс жетілуіне витаминдер мен минералды заттарды орны ерекше. Бала зіне ажетті друмендер мен минералды заттар млшерін кнделікті таамнан алып отырады.Егер ажетті туліктік млшері жетіспесе,организм згерістерге шырайды.Сондытан да,баланы дрыс,тиімді таматануына кп кіл блу ажет.