Тланы зін-зі анытау
Тлалы белгілер
Тлалы белгілер — адамны даралы ерекшеліктерін крсететін, психологиялы жне физиологиялы элементтерін жне оны ойлауы мен ылыын сипаттайтын мір бойы алыптасатын психофизиологиялы жйе. Тлалы белгілер теориясы — негізінде "тланы ерекшелік белгілері" деген ылыми аныталан терминді арастыратын тла теориясы. Тла асиетіні теориясы тла дамуыны рылымын, шыу тегін, алыптасуын арастырады.
Тланы баыттылы
Тланы баыттылыы - тланы іс-рекетін бадарлайтын жне наты бар жадаяттан біршама туелсіз, орныты трткі-ниеттер жиынтыы. Тланы баыттылыы оны млделерімен, бейімдерімен, сенімдерімен, мраттарымен сипатталады жне блар арылы адамны дниетанымы білінеді. Тланы дамуы — білім беру міндеттері трысынан екі маынаа ие: 1) тланы оамды мірді р трлі саласына жауапкершілікпен атысуа трбиелейді; 2) жеке адамны жан-жаты йлесімді дамуы, зияты, аыл-ойы, еркі, сезімі мен отайлы логикалы-эмоциялы-психологиялы сапалары мен кзарастары.
Тланы имплицитті теориясы
Тланы имплицитті теориясы - белгілі бір адамны даралы мір тжірибесіндегі траты алыптасан, типтік жадайлардаы сырты белгілерді негізінде бір-бірімен адамдарды психологиясы мен ылыыны йлесімділігі ретінде тсінігін белгілейтін ылыми, леуметтік-психологиялы ым. Тланы имплицитті теориясы— адамдар туралы малматтар жеткіліксіз болан жадайда, оларды сырты пішіні, ылыы жне тлалы асиеттеріне байланысты мірде алыптасан траты пікірлер туралы теория.
Тланы зін-зі анытау
Тланы зін-зі анытауы - адамны з мір жолын, масаттарын, ндылытарын, дептілік нормаларын, болаша мамандыы мен мір жадайларын зінше тадауы. Тланы міттену дегейі — адам міттенетін масат дегейі.
Психикалы iс-рекеттi масат бадарлы жне нтижелi болуы шiн адам е алдымен зiнi ой-санасын iстеп жатан рекетi мен сол рекет нысанына тотата бiлуi ажет. демi сурет салуа бекiнген баланы кз алыыза келтiрiiз. Сурет затын, оны тр-тсi мен ааза алай орналасуын ойластырамын деп, жас суретшiнi жмыса шоманы сонша, тiптi ата-аналарыны оан арата айтан сздерiн млде аарар емес. Мндайда бала зейiнiн iстеп жатан рекетiне шоырлады, назарын ажеттi заттарына аударды, баса заттарды брiне аладамастан, з керегiмен шылданды деймiз. Келтiрiлген мысал адамны бiр мезгiлде рандай заттар туралы ойлап, ртрлi iспен бiрдей шылдана алмайтыныны длелi. Сондытан да оны санасы белгiлi мезеттi рбiр блiгiнде зiне ажет болан заттар мен былыстарды маызды да мндi тараптарына баытталады. Ой-сананы баытталуы деп е алдымен психикалы рекеттi тадамалылы сипатын, наты объектi кнi брын ниеттi iрiктеуiн, не оан мн бермеуiн айтамыз.
Зейiн табиатын тсiндiруде Н. Н. Ланге ылымда алыптасан келесi тжырымдар тобын ала тартады: 1. Зейiн имылды икемделудi нтижесi. Мндай пiкiр келесi негiзде туындаан: зейiннi бiр заттан екiншi зата ауысуы блшы ет озалыстарынсыз ммкiн емес, имыл нтижесiнде ана сезiм азалары абылдау шiн тиiмдi жадайлара икемдеседi. 2. Зейiн сана аумаыны шектеулi болуынан туындайды. Сана аумаы мен ауымыны андай мнге ие екенiн тсiндiрiп жатпастан, И. Герберт пен У. Гамильтон кштi елестердi лсiз елестердi ыыстыратынын немесе тежейтiнiн ала тартады. 3. Зейiн кiл-кй нтижесi. Аылшын психоло-гиясында ке рiстi дамыан бл теория зейiннi ала ойылан ниетке туелдiлiгiне негiзделедi. Дж. Миль "намды немесе жаымсыз сезiмге, не идеяа блену мен сол факторлара зейiндi атынас екеуi де бiр нрсе" - деп тжырымдайды. 4. Зейiн ткен тжiрибенi нтижесi, яни адам бiлген, таныан затына ана ден ояды. 5. Зейiн рухты сананы ерекше белсендiлiк абiлетi. Зейiн былысыны ажайыптыына та алан кей психологтар оны пайда болуы тсiндiруге келмейтiн у бастан бар белсендi абiлетпен баламалайды. 6. Зейiн жйке тiтiркендiргiштерi кшейуiнi нтижесi. Бл гипотезаа орай зейiн орталы жйке жйесiнi мекендi тiтiркену абiлетiнi лаюынан пайда болады деп тсiндiрiледi. 7. Жйкелiк тежелу теориясы зейiннi негiзгi себебiн тмендегiше пайымдайды: алашы физиологиялы жйке процесiнде аланан елестер соы баса елестер мен озалыстарды физиологиялы процестерiнен басымдау келедi, осыдан сананы ерекше шоырлануы туындайды.
зiнi пайда болуы мен iске асу жаынан, детте, зейiн ырысыз жне ырыты болып екi трге блiнедi. Ырысыз зейiн - е арапайым жне адамда алашы крiнетiн психикалы процесс, оны сонымен бiрге енжар, ерiксiз деп те атайды, себебi ол адамны алдына ойан масатына туелсiз туындайды рi рекетке осылады. Ырыты зейiннi ырысыз зейiннен ерекшелiгi оны саналы масата туелдi келуi. Зейiннi бл трi адам еркiмен тыыз байланыста болып, оны ебектiк кш салуларыны нтижесiнде пайда болады, сондытан да ырыты зейiн ерiктi, белсендi, ниеттелген деп те сипатталады. андай да бiр шешiмдi абылдай отырып, бiз iске кiрiсемiз, сол iс бiз шiн сол мезетте намаса да оан саналы зейiн ойып, оны орын-дауа зiмiздi мжбрлеймiз. Ырыты зейiннi басты ызметi - психикалы процесс аымын белсендi трде реттеп бару.
4. Зейiннi негiзгi асиеттерi
Зейiннi шоырлануы - оны белгiлi бiр нысана баытталып, онда топталу кшi мен дрежесi, яни психика-лы немесе саналы iс-рекеттi толыымен ажеттi нктеге шгуi. Зейiннi шоырлануы ми абыындаы озу ошаы-ны доминантты ызметiмен тiкелей байланысты (Н. А. Ухтомский). Длiрек айтса, шоырлану нысанды ошатаы озуды жне сонымен бiр уаытта жретiн бас ми абыындаы баса айматарды тежелуiнi салдарынан келiп шыады. Зейiннi блiнуi деп адамны з зейiнiнi ауымында бiр уаытта бiрнеше ртрлi нысандарда стай алу абiлетiн тсiнемiз. Осы абiлетiне орай р адам бiр мезгiлде бiрнеше рекеттердi з зейiнiнде стап, орындау ммкiндiгiне ие. Мысалы, йгiлi Юлий Цезарь бiр уаытта зара байланыспаан жетi iспен шылдана алады екен. Ал Наполеон з кмекшiлерiне бiр уаыт iшiнде жетi ресми жат бойынша крсетпе берiп, жаздыратын абiлетке ие болыпты. Бiра мiр тжiрибесi крсеткендей, адам тек ана бiр iстi, кейде екi iстi саналы орындау ммкiндiгiне ие. Бл жадайда орындалып жатан жмысты бiрi саналы зейiндi талап етпейтiндей, автоматтандырылан дрежеде болуы ажет. Егер бл шарт саталмаса, iс-рекеттердi бiрiктiрiп орындау ммкiн емес. Зейiннi ауысуы зейiннi бiр нысаннан екiншiсiне саналы жне байыпты туiн бiлдiредi. Зейiннi ауысу асиетiнен бiз оршаан ортаны згермелi, крделi жадайында жылдам баыт-бадар тауып отыру ммкiндiгiне иемiз. Зейiн ауыстыруды жеiл не иын болуы р адама ртрлi болып, белгiлi шарттара туелдi келедi (алдыы рекет пен кейiнгi рекеттi ара байланысы, оларды райсысына болан субъектiнi атынасы). Орындалатын ызмет нерлым ызыты болса, оан зейiннi ауысуы да оай, ал iске кiл сопаса, оан ден ою да жеiл сопайды. Зейiннi ауыспалылыы саналы, кп айталанан жаттыуды талап ететiн асиеттердi атарына жатады. Зейiн клемi - ерекше былыс. Адам бiр уаытта ртрлi заттар жнiнде тедей ойлап, рилы жмыстарды орындауы ммкiн емес. Осыдан сырттан келiп жатан апараттарды адам зiнi деу ммкiндiктерiне орай топ-тап, жiктейдi.
Зейiннi аладаушылыы - бл зейiннi бiр нысаннан екiншiсiне ырысыз ауысуы. Мндай ауысу андай да iспен шылданып отыран адама тыс тiтiркендiргiш серлердi ыпал етуiнен туындайды. Аладау сырты жне iшкi болып блiнедi. Сырты аладаушылы - субъектiге тысы, оршаан орта жадайларыны сер етiп, ырыты зейiннi ырысыз зейiнге ауысуынан болады.
Зейiннi шашыраылыы деп адамны за уаыт аралыында з зейiнi мен назарын наты зата баыттай алмауын айтамыз. Шашыраылыты екi трi белгiлi: жалан жне шын. Жалан шашыраылы - адамны бiр iске те берiлiп, зiн тiкелей оршаан заттар мен былыстар серiне еледемеуi.
абылдау- аса кп талдап, бiрiктiру ызметiн керек ететiн рылымды рi белсендi психикалы рекет. Бл крделiлiк пен белсендiлiк келесi жйттерден крiнедi. Е алдымен, апарат аымы - бл сезiм мшелерi жй тiтiркенуiнi нтижесiнде озуларды шеткi абылдаушы мшелерден миа жетуi ана емес. абылдау ызметiне озалыс рекеттерi де осылады (мндi тетiктерiн байастыру шiн заттарды тртiп кру мен кзбен шолып шыу; дауыс аымындаы мндi ерекшелiктердi анытау масатында тиiстi дыбыстарды уендеп не кбiрлей айталау).
абылдауды затты тектiлiгi. абылдауды бл асиетi оны объектив болмысты крiнiсiмен тсiндiрiледi, яни сырты дниеден алынатын апарат кзi осы объектив дниенi зiнде болуы. Заттай абылдау адамны тума асиетi емес, ол мiр бойы алыптасып, iс-рекеттi барша саласында баыттау-реттеу ызметiн атарады.
абылдауды ттастыы. Тйсiк, жоарыда айт-анымыздай, заттарды жеке асиеттерiнен апарат жинауа ажет, ал абылдауда сол заттарды арапайым блшектерi жнiндегi бiлiктердi бiрiктiру арылы ттастай бейне жаратамыз.
абылдау тратылыы (константтыы). абылдау тратылыы деп згерген жадайлара арамастан затты кейбiр асиеттерiнi бiр тектi саталуын айтамыз. згерiстер орынын толытыру абiлетiне ие абылдаушы талдаыш-тардан рылатын тратылыа орай бiз оршаан дние заттарын бiр алыпты кйiнде танып, бiлемiз. Кбiне заттарды трi, клемi мен формасы мызымас алпында бейнеленедi. абылдауды маыналылыы. абылданан нысан ттас, оны мнi сзбен берiледi, мазмны тжырымдалады. абылдау маынасыны арапайым трi - тану. Тану жалпылап тану немесе талаусыз тану жне даралап тану болып блiнедi. Жалпылап тануда нрселердi жай-жапсары тере бiлiне бермейдi, ал даралап тануда заттар мен былыстарды айыру аны рi толы трде тедi. Апперцепция. абылдау процесi тек тiтiркенуден ана пайда болмай, субъектiнi зiне де байланысты крiнiс бередi. абылдайтын кз, ла емес, рекетше адам, сондытан абылданан бейне мазмны абылдаушы тла ерекшелiк-терiмен де сипатталады. абылдау нтижесiнi жеке адам психикалы мiрiне, оны тлалы ерекшелiктерiне туелдiлiгi апперцепция деп аталады. абылдау барысында адамны ткен мiр тжiрибесi лкен рл ойнайды. Сондытан да бiр затты зiн рилы адамдар (бiлiмiне, тжiрибесiне, трбиеленген ортасына, жасына, лтына, ызметтiк дрежесiне, т.т. орай) ртрлi абылдайды.
Бiздi рбiр толанысымыз, серленуiмiз бен рекет-ылыымыз санамызда бiршама уаыт (за, ыса) сата-лып, ажеттi жадайларда айта жаыртуа келетiн iздер салатыны баршаа млiм. Осыдан, ткен тжiрибемiзден алан iздердi жадымызда алдырып, сатап, кейiн брын бiлгендерiмiздi жойып алмастан, оларды айта танып, жаыртумен апарат топтауымыз ес деп аталады. Сонымен ес - бiр-бiрiмен штасан дара блектерден ралан крделi психикалы процесс. Ес адама те ажет жан былысы. Оны арасында субъектi жеке басыны мiрлiк тжiрибесiн жинатап, сатап, соы пайдасына жаратады.
ыса мерзiмдi есте жоарыда баяндалан жйедегiге араанда материал басаша тратайды. Бл жадайда есте алан бейне сезiмдiк дегейдегi толы крiнiстей болмай, оианы андай да бiр шаын баламасына сйкес келедi. Мысалы, сiзге аратылан апарат оны райтын дыбыстар жйесiнде абылданбай, бiрттас сздер алпында еске алынады.
за мерзiмдi ес. Баршаа белгiлiдей, осы мезетте болан оиа мен атам заманда жз берген тарихи жадайларды есте сатауды арасында айтарлытай зге- шелiк бар. Осыдан, за мерзiмдi ес - жадта сатау жйесiнi маызды да рi крделi трi. Жоарыда келтiрiлген 2 ес жйесiнi амту аймаы те шектелген: бiрiншiсi - шаын уаыта жмыс iстесе, екiншiсi - материалды кiшi бiр блiгiн ана стап алуа абiлеттi. Ал за мерзiмдi естi уаыты да, амту клемi де шексiз.
Есте алдыру жне айта жаырту шiн жмсалатын рекеттердi сипатына орай естi р трi келесi негiзгi ш лшемге сйкес болуы шарт: 1) рекеттегi басымдау болан психикалы белсендiлiктi сипаты бойынша ес - озалысты, сезiмдi, бейнелi жне сз - логикалы болып блiнедi; 2) iс-рекет масатына орай ес - ырыты жне ырысыз болуы ммкiн; 3) дниелiк iс-рекеттегi рлi мен орнына туелдi жатталып, саталу мерзiмiнi млшерiне байланысты - ыса мерзiмдi, за мерзiмдi жне наты ызметтiк естер ажыратылады.
озалысты ес - рилы имыл-озалыстар мен оларды бiрлiктi жйесiн есте алдырып, сатап жне айта жаырту. Кейбiр адамдарда осы ес трi басаларынан грi басымдау келедi. Ондайлар, мысалы, музыкалы шыарманы дауыспен айталай алмаса да, бимен крсетуге шебер. Ал екiншi бiреулердi озалысты есi тiптi шабан. Бл ес трiнi рандай ебектi дадыларын алыптастыруда, балаларды жру, жазу рекеттерiнi алыпа тсуiнде жне т.б. маызы те лкен. озалысты ес болмаанда, бiз ажеттi рекет пен имылдарымызды рдайым жаадан йренiп баруымыза тура келер едi. Жасы дамыан озалысты ес адамны рекет еп-тiлiгiнен, ебектегi ыптылыы мен "бармаынан нер таманынан" крiнедi.
Сезiмдiк ес. детте, ажеттерiмiз бен ызыулары-мызды, оршаан ортамен атынасымызды аншалыты тиiмдi не зиянды, намды не жаымсыз орындалып жатанын кiл-кйiмiзбен танытамыз. Осыдан, кiл-кй есi адам мiрi мен iс-рекетiнде те лкен маыза ие. Басымыздан тiп, есiмiзде саталан сезiмдер рашан бiздi рекетке ынталандырады немесе ткендегi жаымсыз серлерге тап келтiрген оиалардан сатандырады. Сiзбен атынасан адамны кiлiн аулау, оыан кiтабыызды кейiпкерiмен осылып, толаныса тсуiiз осы сезiмдiк еске негiзделген.
Бейнелi ес - елестерге, табиат крiнiстерiне, сонымен бiрге дыбыстар, дмге негiзделген жад iздерi. Ол кру, есiту, сипай сезу, иiстiк жне дмдiк болып блiнедi. Егер кру, есiту естерi рбiр жете дамыан адамны мiрлiк баыт-бадарында алыптасатын болса, онда сезiмдiк, иiстiк пен дмдiк естер адамны ксiптiк асиеттерiне жатады. Сйкес тйсiктер сияты мндай ес трлерi iс-рекет шарттарына орай арынды дамып, кейде кемiстiгi болан ес трлерiнi орнын толытыруда керемет дегейлерге ктерiлуi ммкiн, мысалы, соырды денесiмен сезiнуi, естiгiштiгi, ал керенi кргiштiгi, иiскей, жанаса сезгiштiгi т.б.
Сздiк-логикалы (маыналы) ес мазмнына бiздi ой-рiсiмiз кiредi. Ой тiлсiз рнектелмейдi, сондытан ой тек маыналы ана болмай, сздi-логикалы болатыны осыдан. Бiздi ойымыз ртрлi тiл формаларымен берiлетiндiктен, оны айта жаырту материалды тек негiзгi мазмнын жеткiзумен не сзбе-сз алтысыз айталануымен жзеге асуы ммкiн. Егер кейiнгi жадайда жада алатынымыз маыналы деуге тспейтiн болса, онда оны згерiссiз жадталуы логикалы емес, механикалы жаттауа айналады.
Ес процестерi
Есте алдыру. Есте алдыруды бастапы формасы - ырысыз, ниеттелмеген мнемикалы рекет, яни масаты болмаан, арнайы тсiлдердi олданбай-а жадта алдыру. Бл - болан серден ми абыындаы кейбiр озу iздерiнi санада бекiп алуы. Ми абыындаы рандай процесс соында бекiмi р дегейде болан iз алдырады.
Тсiнiктi болатын да, есте алатын да е алдымен бiздi iс-рекетiмiзбен тiкелей байланыстаы заттар, былыстар. Бiра бiздi масатты рекетiмiздi мазмны-нан тыс, ырысыз есте алдыруа негiз болан рекетке енбеген нрселер кбiне ырыты есте алдыруды бол-маанынан ойда ала бермейдi. алай боланда да ес-керiлетiн жйт: бiздi жйелi бiлiмдерiмiздi кбi арнайы рекет-шараларды нтижесiнде пайда болады, жинаталады. Мндай ниеттi рекеттi басты масаты - ажеттi материалды есте сатап алу. Есте алдыру жне тратанан материалды айта жаыртуа баытталан мндай рекет мнемикалы рекет деп аталады
Механикалы жне маыналы есте алдыру. Есте алдыруды табысты болуы адамны жадында сатауа ажеттi болан материалыны маынасын толы тсiне бiлуiне туелдi. Механикалы жаттауда сздер, заттар, оиалар мен рекеттер абылдау негiзiндегi ретiмен, андай да бiр згерiссiз, сол алпында есте орныады. Мндай есте алдыру барысында адам жатталуа тиiс нрселердi кеiстiк пен уаыт iшiндегi зара жаындыына сйенед
Тсiнiмдi жне берiк есте алдыруды шарттары. Материалды тсiнiп, у шiн ртрлi дiстердi олдануа болады. Игерiлетiн материалды зектi ой топтары блiп алынып, жоспар трiнде рнектеледi. Жоспарды рбiр атамасы - мтiннi белгiлi блiгiнi жалпыланан таыры-бына айналады. Бiр блшектен екiншiсiне те отырып, материалды негiзгi маыналарыны логикалы бiрiздi тiзбегi рылады. Мтiндi айта жаырту кезiнде ажеттi материал жоспар таырыбы тiрегiне шоырланып, оны еске тсiру жеiлдейдi.
Тану жне айта жаырту. андай да нысанды тану сол объектi абылдау кезiнде крiнедi, яни объекттi абыл-дануы адамда брыннан алыптасан ес немесе иял елестерi негiзiнде iске асырылады.
мыту. мыту процесi еске тсiре алмау немесе тану мен айталап айтып берудегi ателесуде крiнедi. мытуды физиологиялы негiзi - уаытша жйке байланыстарын жандандыруа кедергi етушi ми абыындаы тежелу рекеттерi.
Естi бзылысы. Ес ызметiнi ажеттi дегейiнен керi ауытуы астарында психологиялы талдауды ажет ететiн ртрлi жадаяттар жатыр. Миды психикалы алпы е алдымен ес бзылысынан крiнедi. Мндай аыл-ес сыраты кбiне аымдаы оиаларды есте алдыруа ажет болан ырысыз (тiкелей) естi бзылуымен байланысты, яни адам жаа ана крген, бiлгенiн ас аым уаыт тпей мытады, бiра ткендегiлерiн тгелдей, жасы болжастыра алады.