Кесте – ытайдаы маркетингті дамуын тежеп отыран факторлар
Мнай саласында маркетингті басаруды шетелдік тжірибесін
Олдану
азастан экономикасыны мнайгаз саласындаы марктингтіолдануды ерекшеліктері мен серпіні жне экономикалы субъектілерді оршаан орта факторларыны аидаларын пайдалану барысында ыпал ету сипаты кбіне тпелі кезе жадайына орай аныталады. азіргі кезде азастанны мнайгаз саласыны ірі инвесторлары АШ, Франция, лыбритания, Италия, Норвегия, Германия т.б болып табылады. Мысала, “Шеврон” американды корпорациясы “Теіз” мнай кен орнына 40 жыла созылан 25 – 30 млрд. АШ долларын салуды кздеуде.
азіргі кездегі лемдік мнай нарыындаы импорт жне экспортты келесі кесте бойынша кре аламыз.
| 4 кесте – лемні негізгі мнай нарытарыны сипаттамасы | ||||
| лемні мнай нарыы | Импорт (-), Экспорт (+) млн. тонн/жыл | |||
| Солт – Батыс еуропа | -174 | -167 | -210 | -280 |
| Орталы жне Шыыс Еуропа | -53 | -63 | -74 | -80 |
| Средиземноморье | -247 | -214 | -234 | -234 |
| Азия – Тыны мхиты | -420 | -582 | -748 | -911 |
| Парсы базы | +660 | +720 | +872 | +1053 |
| Атлантикалы бассейн | -363 | -341 | -368 | -431 |
Ескерту – Статистика мліметтері бойынша рылан
16-шы кестеде байап отыранымыздай мнайа бай, тек ана экспорты баса елдерді асып тсетін жер бл – Парсы базы. 2010 жыла дейін бл ірді мнайын экспорттау жылына 1053 млн тоннаны рама. Баса елдерде біз мнайды тапшылыын байаймы. Мнайды тым ажет ететін Азия – Тыны мхиты ірі.
5 кесте – ртрлі елдердегі лтты мнайгаз компанияларын ру ерекшеліктері
| Мнай компаниясы | Нарытаы орны | рылу себебі | рылан кездегі нарытаы жадайы | Мемлекетпен арым -атынас |
| PDVSA Венесуэла | Еншілес компаниялар арасындаы бсеке | 1. Саладаы мемлекеттік баылауды амтамасыз ету; 2.Экономикалы рента | Тмен | Энергетикалы министрлігіне толытай туелді |
| Partamina Индонезия | Монополия | 1. Саладаы мемлекеттік баылауды амтамасыз ету; 2.Экономикалы рента | 1. Компания басшысын мемлекет басшысы таайындайды; 2.Шетел инвесторлармен німді блісу келісм шарттары жоары дамыан, мемлекеттік лес 60 - 80 пайыз | |
| Pemex Мексика | Монополия | 1. Саладаы мемлекеттік баылауды амтамасыз ету; 2. Экономикалы рента; 3. Ішкі ажеттілікті анааттандыру. 4.НИОКР | Тмен | 1. Компанияны бас директорын мемлекет басшысы таайындайды. 2. Конституция бойынша компанияны сатуа болмайды. |
| Statoil Норвегия | 40 пайыздан астам ндіріс | 1. Саладаы мемлекеттік баылауды амтамасыз ету; 2.Экономикалы рента; 3. НИОКР | Дамушы | 1. Директорлар кеесіні 9 атысушыын 6 атысушы тадайтын жалыз акционер -норвеждік ндіріс министрлігі, компания табысыны бір блігін иемденеді, біра шыынны бір блігін жабады. |
| JNOC Жапония | 1. Ішкі ажеттілікті анааттандыру. 2.НИОКР 3. Белгілі бір жобаны банк аржыландырса гарант ретінде 60 пайыз зайымды тлейді. | 1. кіметті туелсіз органы, JNOS бюджетін рады. 2. Мнай ор жйесіні мемлекеттік жне жеке стержіні. |
Жалпы шетелдік мнай саласындаы маркетингті басару мен йымдастыру бізді елге араанда ерекше болып келеді. Шетелдік мнай компаниялары з елдерінде капиталдан, бюджеттен немесе кіметті кепілдігі арылы жеілдіктер алып трады. азастанны бастапы жадайлары мен экономикасыны дамуына е жаын норвеждік жне латиноамериканды мемлекеттерді жатызуа болады. Осыан байланысты тменде негізгі компанияларды ызметін арастырып кетсек.
Енді Малайзия тжірибесіне келсек, PETRONAS негізгі ызметі – мнай ндіру. Бл ызмет келесі ндірістік ызметтерді амтиды: геологиялы барлау, мнай жне газ ндіру, оларды деу, маркетинг, дистрибуция, нефтехимиялы заттар жне т.б. Сонымен атар компания негізгі ызметті стратегиясыны дамуына ммкіндік беретін мнай бизнесіне атысы жо жобалара да атысады. ндірісті негізгі масаты:
§ Жаа нім шыару;
§ Материалдар жне коррозия;
§ Табиатты пайдалануды реттеу;
§ ылыми ызметтер;
§ Цифрлік апарат ызметтері.
“Statoil” – Норвегия, 18 платформасымен амтылан жне 17 жеке пайдаланатын су транспорты бар 20 шаты мнай жне газ кен орындарын иемденеді. Мнай кен орындарындаы ызметті координациялауды Норвегияны ндіру жне барлау басармасы ткізеді. Басаруды негізгі ызметі:
§ Мнай жне газ кен орындарыны тиімді жне ауіпсіз эксплуатациялауды амтамасыз ету;
§ Барлау ауматарына кіруді амтамасыз ету;
§ Тиімді мнайгаз кен орындарына кіруді амтамасыз ету;
§ Жаа рылыстарды салу жне инжиниринг;
Компанияны газды тасымалдау блімі Еуропаа газды деу, тасымалдау жне маркетинг ызметтеріне жауапты. Компания Норвегия газыны штен бірін тасымалдайды. Норвегия газы Германияа, Францияа, Италияа, Испанияа, Нидерландыа, Бельгияа, Австрияа, Польшаа, Чехияа жне лыбританияа экспортталады. Маркетинг жне деу секторы ттынушыа жеткізу, транспорттау, мнай жне мнай німдерін сату мен таратуа, сонымен атар, электр энергиясы жне баса да энергия трлеріні тасымалдануына жауапты.
Жапония елінде азіргі кездегі маркетинг 50 жылдарда пайда болды. Жапониядаы маркетинг ызметі Батыс елдеріне араанда жоарыра дамыан жне ртрлі елді рылымды, геогрфиялы, тарихи факторларлар, леуметтік ерекшеліктерін білдіреді. Келесі факторлар Жапониядаы маркетинг ызметіне тікелей жне жанама сер етеді:
1. ндірістер мен кімет арасындаы арым – атынас;
2. ндірістік атмосфера;
3. лемдік нарыа арналан нім.
Жапония кіметі 40–50 жылдардан бастап экономиканы кптеген секторларын аржыландырып отырды. Сол кезден-а болашата Жапония ндірісін дамытуда стратегиялы рлді атаратын жаа технологиялар елге импортталды. Жапония кіметі технология саласында негізгі алты “стратегиялы маызы“ бар саланы атап крсетеді (ша жасау, арулану, жарылыш заттар, ядролы энергетика, космос, есептеуіш ралдар).
Жапониядаы маркетинг жйесі ттынушы сранысына байланысты жоары дамыан – оны ажеттілігі ескереліп, е жоары сапа мен ызмет крсетулер арылы анааттандырылады. Марктинг блімшелері материалды ндірісіне араанда ндірісті ызмет крсету саласында лкен статуса ие. 70 – жылдардан бастап маркетинг ызметі: сызыты жне аппаратты болып блінді. ткізу арналарыны бірнеше рылымы бар:
1. маркетинг бліміні басаруымен компанияда з меншігінде болатын бірнеше ткізу арналарын ру;
2. ткізуге арналан блек компания ру;
3. блшек жне ктерме сауданы нктелерін ру.
4. ткізу блімі – негізінен німді сату жне онымен байланысты ызметтерге жауап береді.
ткізуді жопарлау блімі – оны негізгі ызметі маркетинг саласында жоспарларды дайындау жне нарыта ртрлі ызметтерді координациялау. Сонымен атар бл блімде нары рылымын, бааны, жне сапалы німді жоспарлау да осында теді. Баа белгілеу стратегиясы ндіріс салаларында, тіпті компания арасында да ерекшеленеді.
ХР экономикасын басаруды жасартуды негізгі шарты болып, ксіпорынны шаруашылы тжірибесіне маркетингті енгізіу болып табылады. Маркетинг нары экономикасы елдерінде ксіпорынды басару жйесі ретінде жасы жаынан крсетті. азіргі кездегі ытай экономикасына маркетингті енгізу идеологиялы проблемаларды шешуге байланысты. Тменде ытай шаруашылы басарушыларды арасында ріс алан ш маркетинг концепциясы берілген:
1. Орталытандырылан жоспарлы экономика негізінде рылан, яни ескірген маркетинг шін жарамсыз. Концепцияа сйкес, німді ткізуге емес, нім шыаруа барлы кілді блу керек. Сонымен атар нарыты жадай, ттынушы таламы зерттелмейді. Бл концепцияны рбір оныншы ксіпорын станады. Бл те елеулі проблемаа айналуда.
2. Бл концепция ттынушыны ажеттіліктерін анааттандырмайды, біра ткізуді жарнама арылы ынталандырады, негізгі масаты – німді ткізу жне максималды табыс алу. 40 пайыз ксіпорын осы концецияны станады.
3. азіргі кездегі маретингке сйкес келеді. Ол ортаа ттынушыны ойып, негізгі масаты ттынушыны ажеттіліктерін анааттандыру. 48 пайыз ксіпорындар осы концецияны станады.
орытындылай келсек, нарыты экономикасына ту барысында ірі жне орта ксіпорындар азіргі кездегі маркетингті олдануа адам жасап, оны жетілдіру стінде.
ытай маркетингіне келетін болса, жалпы ытайда ткізу арналары те арынды даму стінде. Мысалы, азіргі кездегі дние жзіндегі киім-кешекті тігу мен ткізуді 70 пайызы, осы ытай мемлекетіне тиеді. Біра осыан арамастан ытай мемлекетіні осал жерлерін атап айтуа болады. Келесі кестеде ытайдаы маркетингті дамуын тежеп отыран факторлар крсетілген.
кесте – ытайдаы маркетингті дамуын тежеп отыран факторлар
| Негізгі проблемалар | % респонденттерді жауабы бойынша |
| ралар жетіспеушілігі | 48,6 |
| Мамандарды жотыы | 42,9 |
| Маркетинг туралы білімні жотыы | 40,0 |
| Шарушылыты дстрлік формасы, згерту те иын | 23,9 |
| Маркетинг блімі жмысын коор- динациялаудаы проблемалар | 8,6 |
| Басалар | 14,3 |
Жауаптарды орытындылай келе кптеген ксіпорындар маркетингті енуіне ралдарды жетіспеушілігі деп крсеткен яни олар маркетингті лкен шыындармен байланыстырады. Шындыына келгенде маркетинг лкен шыындарды ажет етпейді. Келесі маркетингтік білімні жетіспеуі мен дстрлік форманы згеріссіз алуы, яни бл жерде ксіпорындарды маркетингті тсінбеушіліктен туады. лтты мнайгаз компаниясы ызмет етуі ретінде араб моделін арастырса, Иран мемлекетіні МОК мнай компаниясын атауа болады. Мнай ндіру бойынша компания екінші, ал газ німі бойынша лемде сегізінші орына ие.
Компанияны негізгі артышылытары тмендегідей:
§ Компания географиялы жне ндірістік атынаста интеграцияланан болып келеді;
§ Ішкі нарыты болуы жне оны жан-жаты дамуы;
§ Сырты ткізу нарыыны траты болуы;
§ лтты кадрлардан тратын, адамды леуетіні болуы;
§ Мнайды экспорттау шін (мнай быры, порт – танкер) транспортты инфрарылымны болуы.
Біра, лемде жетекші орына ие болса да компания келесі проблемаларымен кезігеді:
§ Материалды базаны ескіруі (капитал салымдарыны жетіспеушілігінен жне соыс зардаптарынан)
§ Мнай ндірісіні министрлігі мен компания арасындаы келіспеушілік.
АШ “Эксон” корпорациясы – мнай жне газ саласыны барлы баытында, яни барлау, ндіру, деу, транспорттау жне мнайгаз маркетингінде жне кмір сату ызметінде лемде бірінші орына ие. Мнай деу саласында “Эксон” бар зауыттарды модернизациялауа жне метилтретбютшютті эфир алуа кп кіл бледі (МТБЭ). Компания аржыны кп блігін ылыми зерттеу ызметіне жмсайды, бл з кезегінде компанияна жаа технология жне рылыларды шыарудан алашыларды атарында болуа ммкіндік береді. Корпорацияны химиялы компанияысыны лемні 23 елдерінде 58 заводы бар. Компания з ызметін келесі ш баыт бойынша жргізеді: негізгі химиялы німдер (олефин, парафин, ккір, мнайлы кокс), полимерлер (полиэтилен, пропилен, поливинилхлорид, синтетикалы резина, этиленпропилен т.б) жне арнайы німдер (мнайхимия ндірісіне, мнай деу заводтарына, маркетингке, арнайы химиялы ндіріске жне т.б ажетті кптеген заттарды осындысынан трады).
90–жылдарды басында лемдік экономикада интеграциялану арынды дами бастады. Соны нтижесі ретінде “Эксон” жне “Мобил” АШ мнай компанияларыны осылуын атауа болады.
Мнай жне мнай німдеріне конъюнктура згерістеріні серін тмендету масатында аса ірі мнай экспорттаушы елдер соы он жылдыта мнай экспорттаудан алынатын табысты айта блу есебінен экономиканы ндірістік рылымын жетілдіру жніндегі шараларды іске асыруда. Осымен бір мезгілде дамыан елдер экономикасынан кіріс алу масатында баса елдерге капитал экспорттау жмысы жргізілуде. азастанда мнайгаз нерксібіне жылдан – жыла кбейіп келе жатан инвестиция клемі экономика рылымын ртараптандыруа олайлы орта болып табылады [50].
лемдік тжірибені зерттей отырып Касспий теізіндегі кмірсутек леуетін барлау шін келесі ш дегейді арастырамыз:
Бірінші – теіз мнай ндіруді бастапы дегейі, консорциумны шетелдік атысушылармен келісім – сздер жргізу;
Екінші – мнай жне газ тазалау жне ндеу шін ра жерге негізгі рал-жабдытарды трызу;
шінші – кешенді мнайхимия индустриясын ру, тек ана касспий ірі аймаын ана емес, сонымен атар азастанны бкіл шаруашылыын амтамасыз ететін болуы керек.
Осы ш дегей Касспий ірі аймаындаы леуметтік инфрарылымды жне коммуникацияны барлы трлеріні тездетіп дамуын талап етеді. Бл з кезегінде теіздегі ірі мнай операцияларын жргізуге байланысты жаа ндірістік жне ауылшаруашылы ызмет крсетуге баытталуын ынталандырады. Осы бадарламаларды стті жруне байланысты 1997 жылы Вашингтон аласында азастан Республикасымен мен консорциум акционерлері арасында Касспий теізіні 6 мы км2 созылан жердегі кмірсутекті барлаудаы німді блу туралы келісім – шарта ол ойылды. Брылау барлау бадарламасын іске асыру масатымен азастанда ОКИОК (Аджип) компаниясы рылды.
Сонымен нары экономикасыны лемдік тжирибесі мнайгаз саласында басаруды тиімділігін арттыру шін ксіпорынны з міршедігін сатап алу жне жне кшейту масатында оы жмысыны екі негізгі кезеі – мнайды ндіру мен мнай тауарларын ткізуді йымдастыруды жаа дісін, яни маркетинг іс-рекетін пайдалану ажеттілігін тудырады.