Ызыл жілік майыны тсін не анытайды

Таырып: ан тзу азалары. Сйек кемігі: рылысы, дамуы, жасты ерекшеліктері.

Ан тзу азасы (органом кроветворения) - сйек кемігі болып табылады. ызыл сйек кемігі – бл жалпа жне ыса сйектерді кеуекті заттарыны яшытарында (в ячейках губчатого вещества), зын ттікті сйектерді эпифиздерінде орналасан аза. Ол миелоидты тіннен, яни торлы (ретикулярлы) тін – мыты байламдар торынан трады, онда гематопоэздік бааналы жасушалар жасылап бекінген. Ол жерде ан жне иммунды жйе жасушаларыны бастамасы болып табылатын бааналы жасушалар (стволовые клетки) орналасады жне тзіледі. ызыл сйек кемігінде оны оректендіретін диаметрі 6-20 мкм болатын ан тамырлы капиллярлар жне диаметрі 500 мкм (синусоидтар) болатын ке капиллярлар тарматалады да, оларды абыралары арылы ана жетілген ан жне иммунды жйені (В-лимфоциттер) формалы элементтері теді. Сары сйек кемігі негізінен ретикулярлы тінді алмастыран май тінінен трады. Сары сйек кемігінде ан тзетін элементтер болмайды. Кп млшерде ан жоалтан кезде сары сйек кемігіні орнында айтадан ызыл сйек кемігі пайда болуы ммкін.

Дамуы, жасты ерекшеліктері – эмбрионды кезеде ан тзілу сарыуыз апшыыны (желточном мешке) ан тзу аралшытарында жзеге асады. Дамуды 6 аптасынан бастап ан тзілу бауырда байала бастайды, ал 3 айдан бастап – ккбауырда байалады жне жатырішілік дамуды соына дейін созылады. Сйек кемігі 2-айды соына таман алыптаса бастайды. 12-аптадан бастап сйек кемігінде ан тамырлары дамиды, оны айналасында ретикулярлы тін пайда болады, алашы ан тзу аралшытары алыптасады. Дамуды 20-аптасында сйек кемігіні салмаы кбейеді жне эпифиз жаына арай тарала бастайды. Нрестені ызыл сйек кемігі барлы сйек кемігіні уыстарын толтырып трады. ызыл сйек кемігіндегі май жасушалары алаш рет туыланнан кейін пайда болады (1- 6 айда), ал 20-25 жаста сары сйек кемігі сйектерді диафиздерін тгел толтырады. артайан адамдарда сйек кемігі шырыштрізді трге айналады (желатинді сйек кемігі) (приобретает слизеподобную консистенцию). Ттікті сйектерді эпифиздер кемігінде жне жалпа сйектерде ызыл сйек кемігіні бір блігі сары сйек кемігіне айналады.

Тимус (айырша без), сйек кемігі сияты, ол да иммуногенезді орталы азасы болып табылады. Тимуста сйек кемігінен ан арылы келген бааналы жасушалар Т-лимфоциттерге айналып, жасушалы иммунитетке жауап береді. рі арай Т-лимфоциттер тимустан шыып, иммуногенезді шеткі азаларындаы тимустуелді айматарына барып орналасады. Тимус бір-бірімен ортаы блігінде бітіскен о жне сол жа лестерден трады. Тимус жоары ккірекаралыта, тсті артында орналасады. Тимусты апшыы болады, одан шыатын алалар тимусты лесшелерге бледі. Тимус ыртысты (ою тсті) жне милы (ашы тсті) заттардан трады. Тимусты стромасы ретикулярлы тіннен ралан, оны торыны ілмектерінде тимусты лимфоциттері (тимоциттер) жне эпителилік жасушалар жатады. ыртысты затында тимоциттер милы затына араанда тыызыра орналасады. Милы затында тыыз, шоырланып орналасан, жалпа эпителилік жасушалар - Гассаль денешіктері болады. Тимус иммунды жйені баса азаларынан брыныра алыптасады да, туылан кезде салмаы айтарлытай болады (13,3 г). Туыланнан кейін алашы 3 жылда тимус арынды седі. 3 жас пен 20 жас арасында тимусты салмаы траты - 25-29г. 20 жастан кейін тимусты салмаы азаяды, бл жасты инволюция салдарынан болады. Егде тартан жне крі адамдарда тимусты салмаы - 13-15 г. Туыланнан кейін (шамамен 10 жаса дейін) тимуста ыртысты зат кбірек болады. 10 жаса таман ыртысты зат пен милы затты млшерлері шамамен бірдей болады. рі арай ыртысты затты аймаы жіішкеріп, тимоциттерді саны азаяды. Азада май тіні сіп кетеді де, 50 жастан асан адамдарда ол шамамен 90% райды. Тимус лпасы жасты инволюция рдісі кезінде толытай жоалып кетпейді, май тінімен оршалан аралшытар трінде саталады.

Ккбауыр, lien(грекше spleen, абынуы - спленомегалия), анды иммунды баылау ызметін атарады. Ккбауырдан ткен ан лейкоциттермен байытылып, эритроциттерден («эритроциттер моласы») жне ауру тудырушы микробтардан арылады, анны оры болып табылады. Ккбауыр сол жа абыра астында IX- XI абыралар дегейінде орналасан. Ккбауырды зындыы 12 см, ені 8 см, алыдыы 3-4 см, салмаы 170 г, ою ызыл тсті клгіндеу реі бар, пішіні кофе дніне сайды. Ккбауырды ккеттік жне висцералді беттері, жоары жне тменгі жиектері, алдыы жне арты шеттері болады. Висцералді бетінде тамырлар мен нервтер тетін ккбауыр апасы орналасады. Ішастар ккбауырды барлы жаынан аптайды. Ккбауыр рамында эластикалы жне тегіс салалы блшыет талшытары бар апшыпен, tunica fibrosa, апталан. апшытан алалар (трабекулалар)кетеді, трабекулалар арасында паренхима, ккбауыр лпасы (жмсаы), pulpa splenicaорналасады. Ккбауырдаы ызыл лпа веналы ойнаулар арасында орналасадыжнеретикулярлы тіннен, эритроциттерден, лейкоциттерден, лимфоциттерден, макрофагтардан трады. А лпа лимфоидты периартериялы муфталардан, лимфоидты тйіндерден жне лимфоциттер мен лимфоидты тінні баса жасушаларынан тратын макрофагты- лимфоидты муфталардан (эллипсоидтардан) тзілген. Ккбауыр тамырлары: Ккбауыр артериясы ккбауырды апасынан кіріп, сегменттік, трабекулалыжне соында лпалы артериялара тарматалады. лпалы артерияларды айналасында лимфоидты периартерялы муфталаржне лимфоидты тйіндер орналасады. рбір лпалы артерия рі арай макрофагты-лимфоидты муфталармен (эллипсоидтармен)оршалан шашаты (кисточковые) артериялара блінеді. Шашаты артерияларды тарматалуынан пайда болан капиллярлар ызыл лпада орналасан веналы ойнаулара йылады. Веналы ойнаулардан басталан веналы дігекшелер лпалы веналара, одан рі трабекулалы веналара йылады. Азаны апасында тзілген ккбауыр венасы апа венасынайылады.

Сйек кемігіндегі бааналы жасушаларды кп рет (100-ге дейін) бліне алатын асиеті бар, сондытан олар зін-зі стап тратын популяция тзеді. Сйек кемігінде бааналы жасушалардан тзілген ізашар-жасушалар болады, олар кп реттік блінулерден жне ш баыт бойынша (эритропоэз, гранулопоэз, тромбоцитопоэз) сараланудан кейін соында анны формалы элементтеріне, яни эритроциттерге, лейкоциттерге, тромбоциттерге айналып, ан арнасына тседі.

Ан – бізді денеміздегі жалыз сйы тін болып табылады. анны жалпы млшері барлы дене салмаыны 1/14 блігін райды. Ер адамдарда - 5,5 л ан, йелдерде - 3,25 л ан болады. анны 80% -ы судан трады. ан рамында бейорганикалы заттар - натрий жне хлор иондары болады. Бл ана тзды дм береді. Органикалы заттар – организмде тзілетін крделі кміртегі осылысты молекулалар, яни глюкоза жне сан трлі кмірсулар. Формалы элементтер ана оймалжы тр береді. Егер формалы элементтер ісініп бір-біріне жабысатын болса, ан бйрек немесе блшыеттер сияты жартылай атты зат болар еді. Формалы элементтер бір-біріне жабыспай, анда жеке-жеке жзіп жретін боландытан ана ан сйы болып алады. ан екі блікке блінеді: сулы блігі, ан плазмасы (55%) жне формалы элементтер (45%). ан кптеген ызметтер атарады, соны ішінде е маыздысы – оттегі тасымалдау. анны ызметтері: 1. Оттегіні кпеден жасушалара жеткізу; 2. Кмірышыл газын организмнен шыару шін кпеге келу; 3. Жасушалара мірлік маызды заттарды, мысалы глюкозаны жеткізу; 4. Жасушаларды тіршілік алдытарын, мысалы мочевинаны шыару; 5. Организмні химиялы реттегіштері – гормондарды жеткізу; 6. Организмде су мен минералды тздарды тарату; 7. Организмді микробтардан орау; 8. Дене ызуын траты стап тру; 9. Жараат алан кезде тромбоциттер кмегімен анды тотату.

Эритроциттер – анны ызыл тйіршіктері, ядросы болмайды, ортасы жалау – екі жаы да ойысан диск трізді, диаметрі 7,2 микрометр, алыдыы 2,2 микрометр. Эритроциттер гемоглобинмен толтырылан, ол нруыздан (глобин) жне рамында анды ызыл тске бояйтын темірі бар ызыл пигменттен (гем) трады. Гемні химиялы рамы гемоглобинге оттегіні зіне байланыстырып, оны тыныс алу шін жасушалара жеткізуге ммкіндік береді. Ортасыны жалау болуы эритроцит гемоглобинін бетіне жаындау орналастырып, оттегіні сііріп алуа ммкіндік жасайды. Эритроцит мірін арапайым жасуша трінде бастайды. Ол бассйекті, абыраларды жне омырталарды сйек кемігінде, ал балаларда ттікті сйектерді метафизіндегі сйек кемігінде тзіледі. Тзілу рдісі эритропоэз (грекше poesis-выработка) деп аталады. Алдымен мегалобласт (грекше - лкен ауыз) – ядросы бар, гемоглобині жо лкен жасуша. Мегалобласт гемоглобинді аланнан кейін эритробласта (грекше - ызыл ауыз) айналады. Одан кейін, бліну дегейіне байланысты ол лшемі кішірейіп, нормобласта (грекше – алыпты ауыз) айналады, себебі осы кезде ана эритроцитті алыпты млшеріне айналады. Біра бл кезде ол лі де ядросы бар жне арапайым жасуша болып табылады. Келесі кезеде ол ядросын жоалтады да ретикулоцитке айналады (грекше –торлы жасуша), себебі оны бетінде арнайы бояумен бояан кезде торлы сурет пайда болады. Ретикулоцит ан аымына шыады да бірнеше сааттан кейін алыптасан эритроцитке айналады. Эритроциттер андаы е кп формалы элемент болып табылады. 1 мм3 (шамамен 1 тамшы) анда ер адамдарда - 5,4 млн эритроцит, йелдерде - 4,8 млн эритроцит болады. Эритроцит зіні ядросын жоалтатын кезеіне келгеннен кейін бдан рі сіп, бліне алмайды, яни кбеймейді. Ол рі арай зі жеке мір сре бастайды, ан тамырлары мен капиллярларда айналып жріп зіні крделі жмысын атарады. Эритроцитті орташа мір затыы - 125 кн. Ыдыраан эритроциттер (ан тозадары - гемоконилер) ккбауырда сзіліп, лкен макрофаг жасушаларымен жтылады. Ірі ан тамырларда эритроциттер бір-бірімен тегіс жатарымен жанасып жиналуа бейім болады. Бл рдіс «теге баандары» деп аталады.

Капиллярларды ішінде эритроциттер бір-бірден баяу туге мжбр болады, соны арасында олар оттегіні тіндерге беріп немесе алып лгереді. Бір эритроцитте шамамен 270 млн гемоглобин молекуласы болады, ал рбір молекулада 4 топ гемдер болады. рбір топ зіне бір молекула оттегіні байланыстыра алады. Сйтіп, эритроцит, капилляра оттегісіз кіргенмен, шыан кезде зіне оттегіні 1 миллиардтан аса молекуласын тиеп шыады. Сондытан да бізді ан арнамызда 5-минутты резервтік оттегі оры болады. Оттегі эритроцитке еніп гемоглобин молекуласына бекінген кезде, жаа осылыс –оксигемоглобин пайда болады, ол ана ашы ызыл тс беріп трады.

Лейкоциттер (грекше – а жасушалар) - оларда пигмент болмайды. Кптеген лейкоциттер эритроциттермен бірге сйек кемігінде ндіріледі. Алашы кезедерде бл жасушалар миелобласттар (грекше – сйек кемігіндегі бастамалар) трінде болады, ал одан со миелоциттерге (грекше – сйек кемігі жасушалары) айналады. Олар кп млшерде тзіледі, біра оларды мірі ауыр жне ауіпті, сондытан олар кбінесе кп мір срмейді. Лейкоциттер эритроциттерге араанда азыра - 1 мм³ анда 7000 лейкоцит болады. Себебі оларды біразы тіндерде жне тамырларды абырасында болады да, организмге инфекция тскен кезде олар ана шыып, саны тез кбейеді. Лейкоциттерді ядросы болады жне олар цитоплазмалы тмпелер – псевдоподиялар арасында тез озалады, олар алдымен ажетті баыта арай томпаяды да, кейін сол жерге бкіл жасуша аып келеді. Лейкоциттерді млшері – 6-15 микрон. Лейкоциттерді кптеген трлері болады, олар бір-бірінен лшемдері мен пішіндері бойынша ерекшеленеді. Жалпы оларды екі класа блуге болады: тйіршік тріндегі лейкоциттер (гранулоциттер немесе тйіршікті лейкоциттер) жне сырты пішіні тйіршікке самайтын лейкоциттер (агранулоциттер немесе тйіршікті емес лейкоциттер). Кпядролы лейкоциттер гранулоциттерде кбінесе ядросы крделі пішінді, екі немесе одан да кп лестері болады. Олар кбінесе ан арнасындаы барлы лейкоциттерді 2/3 блігін райды. Оларды ышылды бояу эозинмен, негіздік бояумен немесе нейтралды бояулармен боялуына арай ш типке блуге болады. Оларды сйкесінше эозинофилдер 2% (грекше – эозин сйгіш), базофилдер 1% (грекше – негіз сйгіш) жне нейтрофилдер 67% (грекше-нейтралдыты сйгіш). Оларды ішінде кбірек кездесетіні нейтрофилдер. Бір ядролы лейкоциттер, агранулоциттерді (барлы лейкоциттерді 1/3) ядросы лкен, пішіні гранулоциттерге араанда арапайым, жеке лестері болмайды, кейде жасушаны кп блігін алып трады. Сонымен атар оларды лшемдеріні кішірею ретіне арай ш трге бледі:

Моноциттер 3-5% (грекше - «бтін жасуша», ядросыны лесі біреу), лкен лимфоциттер жне кіші лимфоциттер. Агранулоциттер сйек кемігінде ндірілмейді.

	1 шаршы миллиметрдегі саны
Барлы лейкоциттер
Гранулоциттер
нейтрофилдер
эозинофилдер
Базофилдер
Агранулоциттер
кіші лимфоциттер
моноциттер
лкен лимфоциттер

Нейтрофилдерді амеба трізді озала алатын ерекше асиеті бар. Олар жне аз дегейде баса да лейкоциттер жа капиллярларды абырасын тзетін жасушалар арасымен сыылысып ту шін ажетінше жиырыла алатын асиеті бар. Сйтіп олар ан айналым жйесінен шыып баса тіндерге тседі. Бл рдіс диапедез (грекше - сыылысу) деп аталады. Мндай абілетті маызы зор, себебі лейкоциттер организмні оранышты соы беретін скері болып табылады, олар бактериялар мен баса бгде денелерді жтып, ыдыратып жібереді. Лейкоциттер анмен келіп, кп млшерде тіндерге тседі де, бактерияларды жтады (амеба трізді). Бл фагоцитоз (грекше – жасушаларды жту) рдісі жне ол организмді инфекциядан орайтын басты ралдарды бірі болып табылады. Организмні таы бір ораныш ралы – ан плазмасындаы белгілі бір нруыздарды, яни антиденелерді ызметі. Олар бгде заттар - бактериялы токсиндер немесе кмірсуларды бактериялы жасуша бетіне шыуы серінен ндіріледі. Антиденелер токсинмен немесе бактериялы жасушаны бетімен арнайы реакцияа тсіп, оларды тіршілік ммкіндігінен айырады. Адам з мірінде кптеген сан трлі антиденелер шыарады. Бл антиденелер бактериямен бірден реакцияа тсуге зір, сйтіп адамды кптеген аурулара тзімді (резистентті) ете алады. Бактериялардаы токсиндер лейкоциттерді жоя алуы ммкін. Бактерияларды табиатына арай лейкоцит бірден 50-ге жуыын немесе екеуін ана жтып, зі де жойылуы ммкін. Зарарланан жерде лген жне ыдыраан лейкоциттер ірі трінде жиналады. Лейкоциттер саны не кбеюі (лейкоцитоз), не азаюы (лейкопения) ммкін.

Тромбоциттер (грекше - ан йытатын жасушалар)– ан табашалары, здеріні пішініне арай осылай аталан. Оларды пішіні бірдей емес сопа болып келеді жне те кішкентай (2-3 микроннан кп емес) болады. Оларды диаметрі эритроциттерді диаметрінен екі есе кіші. Оларды ядросы болмайды, себебі олар толы жасушалар емес, жасушаларды бір бліктері ана. Тромбоциттер сйек кемігінде тзіледі. Алдымен олар кп ядросы бар те лкен жасушалар трінде болады, мегакариоциттер (грекше-ядросы бар алып жасушалар) – тромбоциттерді ізашарлары деп аталады. Ядросы кп рет блініп, ал цитоплазмасы бтін болып алады. Тзілгеннен бір аптадан кейін мегакариоцит цитоплазмасы блшектеніп, кішкене блшектер – тромбоциттерге айналады. Тромбоциттерді андаы орташа тіршілік затыы 8-10 кн ана. Оларды саны лейкоциттерге араанда біршама кп, біра эритроциттерге араанда азыра - 1 мм^3-да 250000-а дейін. Егер андай да бір жарааттан тері тосауылынан ан сырта шыып кетсе, тромбоциттер бірден ойына шыады. Ауамен жанасан кезде тромбоцитті рылысы бзылады. Бл химиялы згеріс туызып, ан плазмасындаы еритін нруыз фибриногенні ерімейтін талшытар – фибринге айналуымен аяталады. Фибрин талшытары тор сияты анды стап трады да, оан анны формалы элементтері сталады, сйтіп йынды пайда болып жара бетін жабады, ан кету тотайды. Протромбин (бауырда ндірілетін нруыз) ыдыраан тромбоциттерді ішінен шыатын ферменттер серінен тромбинге айналады. Одан рі тромбин фибриногенді фибринге айналдырады, ол плазмада ерімейді, сондытан да онда жеке талшытар трінде тнып алады.

 

 

«

ан тзу жйесі»

1. Жіліктердегі ызыл сйек майыны орналасатын аймаы:

А. диафиз

B. апофиз

+C. метафиз

D. сінділер

E. сйек абыы

2. Айырша без орналасан:

A.іш уысында

B.арты ккірекаралыта

C.ортаы ккірекаралыта

+D. жоары ккірекаралыта

E.аланшатрізді шеміршекті бетінде

3. В-лимфоциттерді тзеді:

A.бадамшалар

B. айырша без

+C. ызыл жілік майы

D.ккбауыр

E.лимфа тйіндері

4. Лимфа тйініні бліктері:

+A. ыртысты зат

+B. милы зат

+C.ыртысты ойнау

+D.апшыастылы ойнау

E.басы

5. Ккбауырды тамырлы арнасын тзеді:

+A.ккбауыр артериясы

B.шажырайлы артерия

+C.алалы (трабекулалы) артерия

D.асазан-шарбылы артерия

+E.орталы артерия

ызыл жілік майыны тсін не анытайды

A. шелмай жасушалары

B.днекер тін

+C.эритроциттер

D.лейкоциттер

E.остеоциттер

7. Т-лимфоциттерді тзеді:

A.бадамшалар

+B.айырша без

C.сйек майы

D.ккбауыр

E.лимфа тйіндері

8. Шоырланан лимфа тйіншелері (Пейер шоыры) орналасан аймаы:

A.еш абырасы

+B.мыын ішек абырасы

C.асазан абырасы

D.соыр ішек абырасы

E.он екі елі ішек абырасы

9. Ккбауыр лпасы (паренхимасы) ралан:

+A.а лпадан (пульпа)

B.ыртысты заттан

+C.ызыл лпадан

D.милы заттан

+E.алалардан (трабекулалардан)

10. Иммунды жйені шеткі азалары:

A.айырша без

B.ызыл жілік майы

C.бауыр

+D.бадамшалар

E.сары жілік майы