Төтенше жағдай кезінде халықты қорғау.
ТЖ кезіндегі халықты қорғау , бұл алдында ТЖ жағымсыз әсерінен жол бермеу немесе оның әсерінің деңгейін неғұрлым көбірек әлсірету мақсатын қойған іс-шаралар жиынтығы. ТЖ кезіндегі халықты қорғаудың тиімділігіне ТЖ кезіндегі қауіпсіздікті қамтамасыз ету принциптерін саналы түрде ескергенде және құралдар мен әдістердің барлығын жақсы қолданғанда ғана қол жеткізілуі мүмкін.
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету принциптері жүзеге асыру белгісі бойынша шартты түрде үш топқа бөлінеді.
Күнібұрынғы даярлық қатерлі және зиянды жәйіттерден халықты қорғайтын (ұжымдық және дара) құралдарды жинақтап және оларды қолдануға әзір ұстап, сонымен қатар қауіпті жерден эвакуациялау жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыруға даяр тұруды қарастырады.
Сараланған амал қорғаныс іс-шараларының сипаты мен көлемі қауіпті және зиянды жәйттердің көздерінің түрлері мен жергілікті жағдайға байланысты белгіленеді.
Шаралар кешендігі ТЖ-ның салдарларынан халықты қорғаудың құралдары мен әдістерін тиімді қолданудан (олардың қазіргі техникалық-әлеуметтік ортада қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі барлық іс-шараларының жүзеге асырылуымен үйлестірілген) тұрады.
Халықты қорғаудың негізгі әдістеріне мыналар жатады:
- Қалада тоқтатпай жұмыс істейтін кәсіпорындардың жұмысшылары мен қызметкерлерін қала сыртындағы аумаққа таратып орналастыру, сонымен қатар осы қалалардан халықты эвакуациялау;
- Қорғаныс құрылыстарына паналату;
- Жеке қорғау құралдарын және медициналық сақтандыру құралдарын қолдану.
Осы аталғандардан басқа халықты қорғану әдістеріне жалпылама міндетті оқыту ұйымдастырылады және өткізіледі. Сондай-ақ келесідегідей жағдайлар қарастырылады: АҚ дабылы бойынша құлақтандыру; азық-түлікті, жер асты су көздеріндегі сумен қамтамасыз ету және су тарту жүйелерінің құрылыстарын радиоактивтік, уландырғыш заттармен және бактереологиялық барлау; жұмысшыларды, қызметкерлерді және объектілердің өндірістік қызметін қорғаудың тәртібін орнату; дозиметрлік және зертханалық (химиялық, бактереологиялық) бақылау. Өртке қарсы, эпидемияға қарсы және санитарлық-гигиеналық сақтандыру шаралары, зардап ошақтарында құтқару және қалпына келтіру жұмыстары, адамдарды санитарлық тазалықтан өткізу, техникаларды, аяқ-киімдерді, аумақты және құрылыстарды залалсыздандыру жоспарланады.
Бұл тарауда қарсыластың жаппай қырып-жою қаруларынан және басқада шабуыл құралдарынан халықты қорғаудың тек қана негізгі әдістері қарастырылады.
Халықты құлақтандырудың негізгі тәсілі – радио мен теледидар арқылы ауызша хабарлау.
Халықтың назарын бұру үшін әуелі ауызша берілетін хабардан бұрын «Баршаңздың назарыңызға» дабылын білдіретін дабылдамалар, өндірістік гудоктар және басқа дабыл тарату құралдары іске қосылады (6-сурет).
«Баршаңыздың назарыңызға» АҚ ескерту дабылын естіген соң, төтенше хабарды тыңдау үшін радио мен теледидар қабылдағыштарын іске қосады. Сосын – ТЖ жөніндегі басқарманың (бөлімнің) шұғыл хабарын тыңдаған соң, берілген ақпаратқа сәйкес іс-әрекет ету керек.
Төтенше хабар халықтың қауіпсіздігіне қатер төнгізетін химиялық қауіпті аварияларда, темір жол қатынасындағы, табиғат зілзалалары, әуе қауіптерінде, химиялық және радиоактивтік улануларда, басқа да төтенше жағдайлар кезінде беріледі. «Баршаңыздың назарыңызға!» дабылы берілгеннен соң артынша халықтың алдағы іс-әрекеті мен панаханалардың орналасқан жері туралы ақпарат беріледі.
Ауызша берілетін ақпарат мәтіні қазақ және орыс тілінде 5 минут көлемінде беріледі. Авариялар мен табиғат зілзалаларының жағдайын дәл анықтап, оларды бағалағаннан кейін авариялардың, табиғат зілзалаларының зардаптары туралы, халықтың алдағы іс-әрекетінің орындалу тәртібі туралы ақпарат екінші қайтара беріледі.
Барлық жағдайларда төтенше жағдайлар жөніндегі органдардың (әкімшіліктердің) өкімдеріне құлақ салып және оларды бұлжытпай орындау керек.
Тез және іскерлікпен қимылдаңыз! Дүрбелеңге түспеңіз!
Халықты қорғаныс құрылыстарына жасыру осы заманғы зақымдау құралдарын қолданғанда, сондай-ақ радиоактивтік және химиялық заттар бөліп шығаратын ТЖ-дан қорғанудың ең сенімді әдісі.
Халықты қорғаныс құрылыстарына жасыру тұрған жерлерінде, яғни жұмыс немесе оқу орындарында және тұрақты мекен жайларында жүзеге асырылады.
Қорғаныс құрылыстары - физикалық, химиялық және биологиялық қауіпті және зиянды факторлардың әсерінен халықты қорғауға арнайы жасалған инженерлік құрылыстар. Бұл құрылыстар қорғау қасиеттеріне орай панахана және радиациядан қорғанатын баспана болып бөлінеді. Бұлардан басқа, қарапайым жасырынатын жерлер - қуыстар қолданылуы мүмкін.
Панахана - бұл физикалық, химиялық және биологиялық қауіпті және зиянды факторлардың әсерінен онда жасырынған адамдарды сенімді қорғауды қамтамсыз ететін құрылыс.
Панахана қорғау қасиеттері, сыйымдылығы, орналасқан жері, сүзгілі-желдеткішті құрал-жабдықпен қамтамасыз етілуі және соғылған уақыты бойынша жіктеледі.
Қорғаныс қасиеттері бойынша (соққы толқынының әсерінен ) панахана сыныптарға бөлінеді.
Сыйымдылығы бойынша (жасырынушылардың санына байланысты) панаханалар шағын (300 адамға дейін), орта (600-ден 2000 адамға дейін), үлкен (2000-нан астам адам) деп бөлінеді.
Орналасқан жері бойынша панаханалар ғимараттардың өзімен бірге немесе бөліктеніп тұрғызылған болып бөлінеді. Ғимараттың өзімен бірге тұрғызылғанға –үй асты төлелерін жатқызамыз, ал бөлектеніп тұрғызылғанға – ғимараттан тыс панаханаларды жатқызамыз. Бірге тұрғызылған панаханалар кеңінен таралған. Бөлек тұрғызылған тереңдетілген панаханалар бірге тұрғызылған панаханаларды соғу мүмкіндігі болмаған жағдайда ғана тұрғызылады. Бұндай панахана толығымен немесе жарым-жартылай тереңдетілген және төбесі мен қапталдары топырақпен үйілген. Панаханалар адамдар көп шоғырланған жерлерге орналастырылады. Олардың ғимараттардан ара қашықтығы ғимараттардың биіктігіне тең етіп алынады.
Сүзгілі-жетдеткішті жабдықпен қамтамасыз етілуі бойынша панаханалар жабдықтары өндірісте жасалған немесе қарапайым (жабдықтары қолда бар материалдардан жасалған) болып бөлінеді.
Соғылған уақыты бойынша панаханалар күнібұрын бейбіт уақытта соғылған және қауіп-қатер төнген кезде соғылған тез тұрғызылатын болып бөлінеді.
Панаханаларға қойылатын талаптар. Онда жасырынушы адамдарды ядролық жаратылыстың, уландырушы заттардың, бактериялық қарулардың барлық зақымдаушы факторларынан және өрт кезіндегі жылудың әсерінен қорғауды қамтамасыз етуі керек;
Панахана су алып кетпейтін аймақтарға соғылуы тиіс; онда кіретін және шығатын есіктер, ал есіктер көміліп қалған жағдайларға арналған авариялық есіктер болуы керек; жақын маңайлары бос, жанатын немесе күшті түтіндейтін заттар болмау керек. Негізгі бөлмелердің биіктігі 2,2 м кем болмауы және еденнің денгейі жер астындағы сулардың деңгейінен 20 см жоғары болуы тиіс.
Панахананың сүзгілі-желдеткіштік және желдеткіштік құрал-жабдығы ауаны қоспалардан тазартып, белгіленген нормалардың шегінде таза ауа берілуін қамтамасы етуге тиіс. Халықты жасыруға арналған панаханаларда ауа құрамындағы көмір-қышқыл газы 1%-дан, салыстырмалы ылғалдылығы 70%-дан артық және температурасы 230С-ден жоғары болмауы қажет.
Панахана 2 тәулік бойы адамдардың үздіксіз болуын қамтамасыз етуі тиіс.
Панаханалардың екі мақсатты пайдалануын жобалау кезінде есепке алу керек. Бейбіт уақытта панаханаларда өндірістік және шаруашылық қажеттіліктерге пайдалану олардың қорғаныс қабілеттеріне нұсқан келтірмеуі тиіс. Панаханалардың әскери режимге көшірілуі мүмкіндігінше қысқа мерзімде жүзеге асырылуы керек.
Панаханының құрылысы (7-сурет). Панахана негізгі және қосалқы бөлімдерде тұрады. Негізгі бөлімдерге – адамдар жасырынатын бөлмелер 4 және тамбурлар мен шлюздерден 2, ал қосалқыға – сүзгілі желдеткіштік камералар 6, санитарлық тораптар 3, қорғалған дизельдік электростансалар, кіреберістер 1 тамбурлар мен тамбурлар алды) және шығаберістер 5, медициналық бөлме 7, азық-түлік сақтайтын қойма 8 кіреді. Жасырынатындарды орналастыруға арналған бөлмелер адамдардың нақты санына есептелінеді: бір адамға еденнің ауданы 0,5м2және ішкі көлемі 1,5м3 мөлшерінде есептелінеді.
Панахана бөлмесінің биіктігі олардың бейбіт уақыттағы пайдалану талаптарына сәйкес қабылданады, бірақ төбенің шығып тұрған бөліктері мен еден арасы 2,2 м кем болмауы тиіс.
Ауданы үлкен бөлмелер 50-75 адамды сыйдыратындай eтіп бөліктерге бөлінеді. Бөліктерде екі ярустық немесе үш ярустық (отыруға және жатуға арналған) нарлар соғылады. Жоғарғы ярус пен төбенің немесе оның шығып тұрған бөлшектерімен арасындағы ара қашықтық 0,75 м кем болмауы керек.
Панаханалардың кіреберістерінің қажетті саны сыйымдылығынa байланысты, бірақ екеуден кем болмауға тиіс. Өлшемі 80 х 180 см бір кіреберіс 200 адамға немесе 120 х 200 см 300 адамға есептеледі. Есіктерді қарама-қарсы орнатып, тамбуралармен жабдықтайды. Панаханалардың адамдар жасырынатын бөлімдері, радиоактивтік, уландырғыш заттармен және биологиялық құралдармен уланған ауа енбеу үшін тығыз жабылады. Бұл үшін қабырғалардағы, төбелердегі және есіктердегі тесіктер мен жарықтар бітеледі. Есіктердің есік қорабына есік қаңқасын мығым қысып герметиканы қамтамасыз ететіп резеңке төсемдері мен сыналары болуы тиіс.
Панаханалардағы кіреберістер негізгі бөлмеден герметикалық есіктермен бөлінген екі шлюздық камералар (тамбурлар) түрінде соғылады. Панахана сыйымдылығы отыруға және жатуға арналған орындардың жалпы санымен анықталады. Сыйымдылығы 300-ден 600 адамға дейінгі панахана үшін бір камералық, ал 600-ден астам адамды жасыруға арналған панахана үшін екі камералық тамбур-шлюз орнатылады. Кіретін есіктің сыртына ядролық жарылыстың соққы толқындарының қысымына да төтеп бере алатындай қорғаныстық герметикалық есіктер орнатылады.
Ғимаратпен соғылған панаханаларда сыртқа шығатын авариялық шығаберіс болуы тиіс. Авариялық шығаберіс халықтың көміліп қалмайтын аумаққа тік шахта арқылы шығатын көлденең қимасы 90х130 см болатын жер асты галереясы. Шахтаның жоғарғы жағына әрбір қабырғасына өлшемі 0,6х0,8 м ішке ашылатын тор көзбен жабдықталған ойығы бар кіріп-шығу құрылысы жасалынады. Оның ғимараттан қашықтығы ғимарат биіктігінің жартысы плюс 3 м кем болмауы керек. Панаханадан галереяға өтетін жерді қабырғаның ішкі және сыртқы жағынан қорғайтын және ауа кірмейтін қақпақтармен жабдықтайды. Авариялық есік соққы толқынын бөліп тастауға арналған құралдармен, есіктермен және қақпақтармен жабылуы керек, сонымен қатар бұл құралдар қорғанысты және герметиканы қамтамасыз ететін болуы тиіс.
Бөлектеніп тұрғызылған панаханаларда көміліп қалуы мүмкін аумақтан тысқары орналасқан шығаберістердің бірін жобалау кезінде авариялық деп қарастыруға жол беріледі. Авариялық шығаберістер жер асты суларының деңгейінен жоғары орналастырылады.
Панаханалардың ішкі құрал-жабдықтары. Өнеркәсіптік сүзгілі-желдеткішті панахананың ауамен жабдықтау жүйесі төмендегілерді құрайды (8-сурет): сүзгіш желдеткішті агрегат 1 (ФВА-49; а-сүзгі жұтқыштар ФП-100: б-қосарланған герметикалы клапан (қақпақ): в-қолға ұстайтын электр желдеткіш ЭРВ-49: г-ауа шығынын өлшегіш; жарылысқа қарсы құрылғы 2: шаңға қарсы сүзгі 3: герметикалы ауа тысымалдау құбыры 4: фланцты жалғастырулар 5: ауа таратушы желі 6: қолға ұстайтын электр желдеткіш 7: герметикалы клапандар 8: ауаның шығынын өлшегіші 9: ауа регенерациясының құрылғысы 10: (д-тығыздалған шиберлер; е-оттегі шлангісі; ж-регенеративтік патрондар; з-оттегі баллоны): бұқтырманың герметикалы реттегіші 11: артық қысымның клапаны 12 (АҚҚ): герметикаландыру желісі.
Дәріс.