Жалаы: мнi, формалары, жйелерi

Табыстарды рылуы

Нары рдістерiн зерттейтiн бгiнгi экономикалы теорияда – ебек кмнсiз ндiрiс факторы, ал жалаы – жмыскердi ебегiн пайдалану баасы деп есептеледi. Ебек ке тараптан аралып, пайда алушыны кандайы болмасын, ол соны iс-рекетi деп тсiнiледi. Осы баыттан араанда, елдi лтты табысыны клемiндегi жалаыны лесi елеулi болады.

Жалаыны жалпы (орташа) дрежесi iс-рекет трлерiне байланысты жiктелiп дараланады. Бан жалаыны ке дегейлi р трлi наты ставкалары жатады. Осымен атар ебек нарыындаы бсекенi р трлi факторлары, ксiподатарыны ыпалы, мемлекеттi жмыспен амту саясаты, ксiпкердi жмыскер жалдауа жмсайтын шыындары, олданылып жрген ебекаы жйесiнi ерекшелiктерi сер етедi.

Жалаыны наты млшерлемелері, нары экономикасында ебек нарыындаы сраныс пен сынысты араатынасымен белгiленедi. Таза бсеке нарыы мына жадайларда талап етедi: жмыскерлердi жалдайтын бсекелес фирмаларды кп болуын, жмыс орнын тадауда балама ммкiндiгi болатын, бiрдей квалификациясы бар жмыскерлердi кп болуын, жалаыны нарыты ставкасына ксiпкерлер мен жмысшы жаынан баылауды болмауын, жмыссызды пен ксiподаыны ыпалыны болмауын талап етедi. Осындай жадайларда балама жмыс орындарынан ебектi осы трiне жаа жмыскерлердi тарту шiн фирмалар жалаы ставкаларын ктеруге мжбр болады. Жалаы ставкасы уаытты балама пайдалану ммкiндiгiн жiберiп аландытан болан шыындарды теуге (орнын жабуа) тиiстi. Жоары дрежедегi жалаы осы жмыс орнына кп жмыскерлер тартады. Бiра ксiпкерлердi райсысы жалпы жалаы ставкасына ыпал етпейтiн жмыскерлер санын жалдайды.

Жалаыны реттеуге мемлекет пен ксiподатар елеулi сер етедi.

Монопсонияжадайында жмыскерлер жалдауа ксiпкердi монополистiк кшi болады жне жмыскерлерге, оларды санына тiкелей байланысты, жалаыны белгiленген клемiне келiсуге мжбр етедi. Егер фирма ебектi наты трiнi жалпы сынысыны елеулi блшегiн жалдаса, онда жалданатын жмыскерлердi саны олар шiн белгiленген жалаыны млшерлемесiне сер етуi ммкiн. Егер осы фирма шiн ебек сынысыны исы сызыы жне ебек нарыындаы жиынты сынысты исы сызыы тура келiп беттескен болса, онда жмыскерлердi кбiрек санын тарту шiн жне осымен бiрге ебектi осы трiмен айналысып отыран жмыскерлер шiн, бсекелес нарыпен салыстыранда, жалаы млшерлемесiн сiруге мжбр болады. Басаша айтанда, монополистер шiн ресурсты (ебектi) шектi шыындары жалаыны млшерлемесiнен арты болады. Осындай жадайда пайданы барынша сiруi шiн монополист бсекелiк жадайдаыдай емес, жалаыны тмендеу млшерлемесiне жмыскерлердi азыра санын жалдауа тырысады. Жмыскерлер, оларды шектi нiмнi ашаа шаан клемiнен млшерлемесi тмен жалаы алады.

Егер нарыта олигополияны (3-4 фирмалар белгiлi наты ебек нарыында сынылан ебектi басым кбiн жалдайды) стемдiгi болса, онда фирмалар детте бiрлесiп, монополист трiздi рекет етедi.

Ебек тлемiн реттеуге мемлекет жне ксiподатары мндi ыпал етедi. Дамыан елдерде салыстырмалы жоары жалаыамтамасыз етiлiп, оларды осы замандаы рлi елеулi сiп отыр.

Фирма жалдайтын жмыскерлердi жалаы млшерлемесiнi алаыптасуына ксiподатарына ыпалы кп баытта жрiп отырады.

Атап ткен жн, ксiподаыны мшесi емес жмыскерлер жне жмыссыздар да жалаыны млшерлемесiнi алыптасуына ыпал етедi. Олар ксiподатары монополияландырылмаан салалара беттейдi жне ебек сынысыны суi арылы жалаыны салалы тепе-тедiк баасын тсiредi.

Жмыскерлердi жоары нiмдiлiкке жне ебектi тиiмдiлiгiне ынталандыратын сыйаымен амтамасыз ету прициптерiн тадауда, ебекаы жйесiнi реформасы ксiпорындарына дербестiк бередi, отанды жалаы жйесiн руда шетел ксiпкерлерiнi тжiрибесiн пайдалану арты болмайды. Шетелдер ке олданатын ебекаы жйелерi мыналар:

· жмыскер белгiленген ебек нiмдiлiгiнi дрежесiн игермесе де, оны кепiлдiк минималды жалаымен (тарифтiк ставка) амтамасыз ететiн жйе;

· ол жеткен ебек нiмдiлiгi дрежесiнен туелдi пропорцияда жалаыны, оны минималды шегiнен максималды шегiне дейiн згертетiн жйе;

· жмыскерлердi пайдаа жне жмыскерлiк меншiк жасауа атынасу жйесi.

Аыры жалдары шетел фирмалары жмыскерлердi мотивациясын кшейту шiн оларды пайдаа атысуы мен жмыскерлiк меншiктi жасауына атысуыны р трлi жйесiн тымды олданып отыр.

Тжiрибеге сйенсек, осы жйенi екi жыл бойы енгiзiлiп олданылуы ебек нiмдiлiгiн орта есепппен 10-15% ктередi. Осыан жетудi амтамасыз жмысына брыныдан да айын «тыыз атынасуы.

Жмыскерлердi фирма жмысын нтижесiне «тыыз атынасуы, меншiктi иелену мотивациясын оятып жандандыру, жрiп жатан барлы iс-рекеттерге атынасты екендiктi жауапкершiлiкпен сезiнудi трбиелеу – осы жне баса жадайлар жоарыда айтылан нтижеге жеткiзген. Жмыскерлердi пайдаа атынасуы, салы жеiлдiгiн олданып, осы жылы пайдадан оларды лесiн «жмысшылар орларына аударым формасында жасау арылы жредi. Жмысшы меншiгiнi рылуы жалаыдан жасалан аударымдар жинаын жеiлдiктер олданып ндiрiске салу арылы орындалады.

Пайдаа жмысшыны атынасуы р елдерде мемлекеттiк задармен реттелiп отырады. АШ пен Англия дстрге сай пайдаа атысуды реттелмейтiн нысаны алыптасан. Бл фирма ызметтерiне мемлекеттi араласу тжiрибесiнi те тмен екенiн сипаттайды. Скандинавия елдерiнде, Франция мен ФРГ-да ебекшiлердi аржылы атынасулары мемлекеттiк реттеу арылы жредi.

Американды жне аылшынды ксiпорындарыны жмысшы орлары салы жеiлдiктерiн олданады жне блара акциялар алу шiн жеiлдiктер берiледi. Американды жне аылшынды компанияларды атынасуа блiнген барлы аражаттарына салы салынбайды. Осымен атар оларды арзан несие пайдалануа жне инвестициялы жеiлдiктерге ы бар.

ФРГ, Франция жне Скандинавиялы елдердi ебекшiлерiнi аржылы атынасы жйелерiнi ерекшелiгi – ол осы елдердi ксiподатарыны кштi серi. Осыны крiнiсi – жмысшы орларыны басару органдарында оларды ке атынасуы жне персоналыны кiлеттiлiгi.

ХХ . 80-жылдарды бастапы кезеiнде батыс елдерiнде, меншiкке атысуды тменде крсетiлген нысандары ке тарады:

· ФРГ-да жалаыдан тлем аудару, жмысшылы орлану жне ызметшiлер акционерлiгi арылы «жмысшыларда меншiктiн рылуы;

· Францияда жзеге асан ксiпорын пайдасынан жне леуметтiк акционерлiгiнен «арнаулы атынасу резервiн ру (алыптастыру) арылы пайдалара атынасу;

· Швецияда пайдалара жалаыдан аудару арылы, инвестицияландыруды жмысшы орларын ру;

· Нидерландияда – пайдалара атынасу, сыйлы орлануы жне жмысты орлануы (нерксiп жне мемлекеттiк мекемелер секторында);

· Данияда – пайдалара атынасу жне леуметтiк акционерлiктi болуы.

Барлы аталан елдерде жмысшыны орландыру жоспарлары ке тараан. Мнда компанияларды акцияларына салынан, немесе, р трлi пайызды ааздара салынан аражаттарды белгiлi максимумын жмысшыны есепшотына аудару кзделген.

Жмысшыны орландыру акционрелiк компанияларды, тiптi мемлекеттi атынасумен толытырылып отыр. Жмысшы жинатары акционерлiк компанияларды, мемлекеттi белсендi атынасуы арылы, толытырылып сiп отырады. ФРГ мен Нидерландыда жмыскерлер сыйлыаы тлемдерi арылы здерiнi салымдарына мемлекеттiк субсидия жасауа ы бар.

ФРГ-да блар жылды салымны 30-дан 40% (асырауындаы жандарды санына байланысты) рады. Жмысшылара ксiпорындарыны здерi жне жергiлiктi федералды кiмет органдары несие тлей алады. Нидерландыда (сыйлыаы жйесiнi шеберiнде) сыйлыаы тлемi орларына аударым жасалатын мерзiмiмен бiрге жасалады. Практика жзiнде ксiпкерлер жарнасы жне осымша жалаы есептеу олданылады. Соылар жмысшыларды есепшоттарына акциялар, облигациялар немесе атынасу сертификаттары трiнде, бiра жалпы салым орларыны 20%- нен жоары емес, есептеледi. Францияда атынасуа мемлекеттiк демеу аржыландыру тртiбi арастырылмаан, бiра леуметтiк акционерлiктi есеп-шоттары ксiпкерлердi еркiн жарналарымен (жмысшыны айлы орташа табысыны жартысына дейiн) толытырылуы ммкiн. Осы арастырылан елдерде атынасу тртiбi шiн жасалатын салы жеiлдiктерi задармен бекiтiлген.

Меншiкке атынасуды жымды нысандарына келсек былай деуге болады. зiрше бл туралы бiрдеме айтуа болмайды. йткенi, АШ зiнде акционерлiк капитал негiзiнде санаулы ана кооперативтер рылан. Баса елдердегi жадай бданда тмен. Осы баыттаы тжiрибе шектеулi жне нашар тараан болып отыр.

Сонымен, меншiкке орта атынасу жйесiн ру практикасын жалпылама басты белгiлер арылы бiрiктiруге болады:

· ебекшiлердi аржылы атынасуы ксiпорындарыны жылды пайдасыны немесе капиталыны аз блiгiн (3-15%) амтып отыр;

· егер атынасу жалаыдан аударым арылы (жмысшылы орлану, акционерлiк) жзеге асырылса, онда осымша тлемдерден баса, ксiпорындары ебекшiлерге оларды салымын ынталандыру шiн мемлекеттiк сыйлыаы жасайды;

· ебекшiлердi жылды жарнасы жылды жалаыны 6-15% шеберiнде ауытып отырады;

· жасалан жмысшы орлары олайлы салы тртiптемесiн олданады немесе олар салытан толыымен босатылады.азастанны тпелi экономикасында ебекаы тлеу жйесiнi алыптасу процесi жне оны йымдастыруды мотивациялы прициптерiн енгiзi басталып ана келедi.

Пайда теориясы

Пайда – бл ксiпкерге оны ксiпкерлiк абiлетi шiн тленетiн тлем (сыйаы), яни келесiдей абiлетi шiн: 1) табии, ебек жне капиталды ндiрiс факторларын бiрге жинады жне тледi; 2) ларды шаруашылы ызметiн йымдастырады; 3) зiне жауапкершiлiк алады жне оларды тиiмдi пайдаланылуы шiн туекел етедi. Осы жерде туекел кез-келген бизнесте кездеседi. Ешкiмде ксiпорынны пайдалы болады деген кепiлдiгi болмайды. Тек пайданы кту мiтi ксiпкерлердi з бизнесiн жргiзуге итермелейдi. Пайда - ндiрiске деген барлы шыындарды стiнен нiмдi сатудан тскен жалпы пайданы асып кетуi.

Нары экономикасыны нды инструменттерiнi жалпы жйесiнде пайда маызды орын алады. Ол фирманы экономикалы тратылыын амтамасыз етедi, оны аржылы туелсiздiгiне кепiлдiк бередi. Нары жадайында пайда ненi, алай жне андай клемде ндiру керек? деген мселелердi шешуге кмектеседi. Сондытан ндiрiлген (сатылан) тауарлар мен ызметтердi саны анша жне оларды баасы андай боланда барынша мол пайда тседi деген сауал ндiрушiлердi ынталандырады. Пайда теориясы классикалы мектеп алыптасаннан берi барлы iрi экономистердi оулытарынан орын алан.

Пайданы алашы зерттеушiсi меркантиристер болан оларды айтуы бойынша, пайда айналыс сферасында, сырты саудада пайда болады(жоары баамен сатуды нтижесiнде). Физиократтарды айтуы бойынша, пайда тек ауыл шарушылыында жасалады. Мнда табиат кштерiнi серiмен ттыну ндары ндiрiс шыындарынан артып седi. А.Смит пен Д.Рикардо осымша н материалды ндiрiс салаларында жасалады деп тжырымдады.

Смит пайданы жмысшы ебегiнi нiмiнен капиталист шiн алынып деп есептеген. К.Маркс пайданы барлы авансталан капитал тудыран осымша нны згерген формасы дейдi; ал осымша нны кзi жалдамалы жмысшыларды ебегi дедi. Ол осымша нны пайдаа жне пайданы орташа пайдаа айналу шарттарын зерттеген болатын. Маркс осыны арасында пайда суiнi объективтiк жне субъективтiк шекарасын крсеткен.

ХХ . Экономикалы ылымдаы пайда жнiнде мынадай негiзгi теорияларды атауа болады:

· ндiргiш капитал теориясы пайданы ндiрiстi андайы болмасын, соны мiндеттi трдегi факторы болып табылатын капитал рекеттерiнi нтижесi дейдi;

· стамдылы теориясы. Бл теория пайда з капиталын ттынуды кейiнге алдыран шiн, ндiрiске жмсаан аражаттарды тиiмдiлiгiн ктудегi ауiпке туекелдiлiк жасаан шiн, капиталистерге сыйлы болып табылады дейдi.

· Пайда ксiпкерлiк iс-рекеттердi барлы трлерiнен тсетiн ебекке сйкес табыс.

· Пайда монополияны болуыны нтижесi.

Осы аталан теорияларды орта крсеткiшi – ол пайданы кзiн ксiпкердi iс-рекетiнi нтижесi деп тану.

Фирманы пайдасы белгiлi ызметтер атарады. Оларды негiзгiлерi:

· блiп тарату – орындауа арналан бадарлама мен стратегияларды аржыландыру масатымен ашалай аражат орларын ру, капиталды оптималды рылымын олдау, банкрота шырау аупiн мейлiнше тмендету;

· ынталандыру – ндiрiс шыындарын тмендету, инновация мен техникалы жаалытар енгiзу.

Пайданы алдымен тауарды нарыты сату баасы мен оны ндiру шiн жмсалан шыындарды айырмасы деп арауа болады. Пайданы мынандай трлерi бар:

· бухгалтерлiк пайда – сырты шыындарды теген со, яни жеткiзушiлерге ресурстар шiн тлем жасаан со, жалпы аша тсiмiнен алан табысты болшегi;

· экономикалы (таза) пайда – фирманы жалпы табысынанбарлы шыындарды (сырты, iшкi) алып тастааннан со аланы;

· балансты пайда – нiмдi ткiзуден тскен тсiм мен материалды шыындар, амортизация жне жалаы самасыныайырмасы. Кейде балансты пайданы жалпы пайда деп атайды. йткенi осы пайда ксiпорын ралдарын блiп жне пайдалануды кзi болып табылады.

Осымен атар, экономикалы дебиетте жалпы, деттегi, шектi, барынша мол пайда деген тсiнiктер бар.

Пайданы р алуан трiн талдай отырып, ксiпорынны пайдасын сiруге жол ашатын жадайлар тудыратын крсеткiштересептелiнедi: рентабельдiктi коэффициенттi, ткiзудi рентабельдiгi,меншiктi капиталды табыстылыы, нiм рентабельдiгi т.б. сипаттамалар.

Акционерлiк оамны iс-рекетiнде мына крсеткiштер маызды рл атарады:

· бiр акцияа келетiн пайда (таз пайда мен тартымды акциялар дивидендтерiнi айырмасыны айналыстаы жабайы акцияларды жалпы санына атынасы). Бл крсеткiш фирманы акциясыны нарыты нын алдын ала белгiлейдi;

· акционерлердi фирманы таза пайдасыны бiрлiгiне анша аша бiрлiгiн тлеуге келiсетiндiгiн, акцияны нарыты баасы мен бiр акцияа келетiн пайданы араатынасы крсетiледi;

· тленiп отыран дивидендтердi лесi (бiр акцияа келетiн дивиденд пен бiр акцияа келетiн таза пайданы саныны араатынасы). Бл дивиденд тлеуге жмсалатын таза пайда лесiн сипаттайды.

Экономикалы баытта сатудан тскен аша тсiмi мен жiберiп алан ммкiндiктердi шыындары арасындаы айырмадан пайда боланда, фирма жалпы табыс пен жалпы шыындар арасындаы айырмасын барынша кп етуге тырысады. Есте болатын жадай – нiмнi р осымша бiрлiгiн ндiру жалпы шыындарды сiредi (МС шектi шыындар клемiне) жне жалпы ашалай тсiмдi (МR шектi аша тсiмiнi клемiне) арттырады.

Егер фирма ндiрiс клемiн сiрсе жалпы пайда седi, бiра ол белгiлi бiр шекке жеткенше – шектi ашалай тсiм шектi шыындардан арты боланша седi. Шектi шыындар шектi ашалай тсiмнен арта бастаса пайда тмендейдi.

Сондытан пайданы бiрiншi шарты: шектi ашалай тсiм шектi шыындара те болуы керек: MR = MC

Жердi баасы. Рента болып ксiпкердi жер, табии ресурстарды пайдалананы шiн тленетiн тлемi табылады. Басты табии ресурс болып жер табылады. Оны артышылыы – жалпы саны згерiссiз. Сондытан жер рентасы е алдымен жерге деген сраныс арылы аныталады.

ндiрiс факторы ретiнде жер тауарлы сипат алады, ол сатылады жне сатып алынады, оны нарытаы баасы оан сраныса туелдi болады. ндiрiстiк рал-жабдытар нарыына тсуден брын жер экономикалы жаынан бааланады – жер кадастры арылы (стартты баа).

Жер кадастры деп жер туралы млiметтердi жиынтыын атайды. Жер

ебек процесiне жатпайды. Ол ауыл шаруашылыында ебек заты, бiра нiмi емес. Сондытан жердi баалау шiн мынандай жадайлар керек:

· Жердi ттыну асиеттерiне баа беру;

· Жердi пайдалы асиеттерiне баа беру;

Бдан баса, жер учаскелерiне, жылжымайтын объект деп, оашаланан су объектерi, ормандар жне баса объектер жатызылады. Жылжымайтын объект ретiндегi жер учаскесiнi физикалы параметрлерiнен жне сипаттамаларынан баса ыты тртiбi болады, бл оны сйкестiгiне (састыына) жне бааланан нына те мндi сер етедi. Жер учаскесiн сипаттайтын ыты тртiптi белгiлерi: жер учаскесi орналасан шеберiндегi жердi категориясы, жер учаскесiн пайдалану масаты, меншiктi формасы, оан затты ыты шектеу.

Жер учаскелерiн жылжымайтын объект деп дайы ндiрудi ммкiн еместiгiне байланысты олара ытар сынысыны шектелген сипаты, ндiрiстiк-шаруашылы немесе баса рекеттердi объектi деп учаскелердi олдануды пайдалыы жне жер нарыыны мшелерiнi сатыпалушылы абiлеттерi – осылар жер учаскелерiнi нын траты трде репродукциялап отырады.

Жер учаскелерiнi немесе оан ытарды ны, меншiк ына немесе жер учаскесiне ыты басасына негiзделген болашатаы пайдамен лшенедi.

Жер учаскелерiне ытар болудан тсетiн пайда ызмет ету мерзiмi шектелген болатын жер учаскелерiн жасартуа(имараттарды, рылыстарды жне т.б.) ытар келетiн пайдаа араанда,елеулi кп за мерзiмiнде жзеге асырылады.

Осыан байланысты, олдану мерзiмiнi соында нлге немесе терiс шамаа те болатын (жер учаскесiн тазарту жне жасартуларды кдеге жарату шiн жасалатын шыындара байланысты) жасартуларды аымдаы нынан згеше, тозу жне амортизация тсiнiктерi жер учаскелерiнi аымдаы нына олданылмайды. Жер, оны саналы пайдалананда тозбайды. Оны нарлылыы суi ммкiн.

Жердi баалауды бiрнеше дiстерi бар. Салыстырмалы нарлылыты дифференциялды жер табысы амтамасыз етедi. Бларды клемi табиат жасаан нарлылыты дрежесiмен ана емес,жердi жетiлдiру шiн жасалан осымша капитал салымдары мен ебектен туелдi болады. Бiра жер сатыланда, оны иесi жердi ыртысын салып оймайды, ол одан жылдар бойы табыс (рента) алу ын сатады. Сондытан, оны есебi бойынша, жер шiн алынатын сома, егер ол банкiде саталанда, оан процент формасында рентаа те табыс келуге тиiстi.

Рента млшерi

Жердi баасы = –––––––––––––––––––––––––––––– х 100%