Каспий теізіні экологиялы проблемалары

Каспий теізіні солтстік жаасы, Еділ мен Жайы зендері аралыыны кп жері Атырау облысыны рманазы ауданына арайды. Теіз жаасыны шекарасын Еділ зеніні теізге ятын иаш саласы анытайды. Осы иаш зенінен Исатай ауданыны Забурын елді мекеніне дейінгі жаалы айма тгелдей рманазы ауданыны жері. Бл жерді экологиялы жадайынан сз озау шін оны брыны жадайы андай екеніне кз жеткізу керек.
Брын бл жерді кеестік кезеге дейін, онан кейін де теіз суыны жне оны рлыа суына кіріп жатан шалыан саналуан сулы шыанатары мен теізден блініп алан клдері кп болды. ай кездерде де осы клдерден, шыанатардан жергілікті халы балы аулап, оларды трлі німдерін шыаратын шаын да ірі ксіпорындарына тапсыратын. Оларды балышыларды тілімен айтса «Балы батаалары» дейтін.
1925 жылдан бастап Каспий теізіні суы тартылып, баран сайын азайды. 1930 жылы бл су арналары, шыанатар сусыз алды. Біртіндеп тартылан теіз суы 100 километрге ашытаса, кейіннен ол одан екі есеге жуы ашытап кетті. Балы батаалары жабылды. Аудандаы кеестік кезеде рылан балы колхоздарыны балышылары теізге балы аулауа шыатын кеме-айытарын Астрахань облысы аумаына арасты теіз жаасындаы «Тма» аралына кзде тастап, кктемде сол жерден жаратанып теізге шыатын болды.
Брыны теіз ротасындаы Белужий, Трешкин, Дементьев, араблек, Ленкоса, Комсомольск, Бесшифер, Жарксе, бу аралдары ара жерге жаласты. Бл аралдар соы 30-40 жылдар бойы Атырау облысы мал шаруашылыты колхоздарыны мал азыын дайындайтын учаскелерге, малшыларды ыстатарына айналды.
иаш зенінен Забурын елді мекеніне дейігі 200 километрге жуы жердегі халыты байыры онысы сусыз алды. Оншаты колхоздар траты тра алмаандытан иаш, Шарон зендерінібойына оныс аударды. Біра бл сусыз алан мыдаан гектар жерді малшыларды онысына, жайылыма айналдырар бадарламасы ел алдына ойылды. 1946 жылы Шортанбай балы зауытыны асынан иаш зенінен басын алатын иаш-Кобяков каналы, одан басын алатын Ккарна-Белужий-Трешкин, кейін Кобяков-Жанбай каналдары, мал су ішетін Кобяков-Мальцев каналы, сонан кйін Ганюшкиннен Забурына жететін жоары жапен Сурхан каналыны желісі іске осылды. Бл каналдарды тщы аынды суы тгелдей каналды тменгі желісімен брыны арналар ізімен теізге ятын болды жне осы арналар ізімен суды теізге жеткізетін Ленкоса, Мальцев, Жанбай-Дементьев каналдары да азылды. Мысылы «Белужий» арнасы атына сай Белуга (ортпа балыы) балыыны ішкі суа кіретін, уылдыры шашатын брыны тере арна болатын. Бл каналдар бойындаы жайылымды жерлерге, малшылара Еділді тшы суын жеткізіп ана оймай, брыны теіз суы жайылатын клдерге йып, теіз балытарыны кктемде уылдыры шашып, кбеюіне мыдаан суды мекендейтін старды кбеюіне мыдаан жол ашты. Мны брі кешегі ткен кеістік кезедегі теіз жаасын мекендеген рманазы ауданы жеріні келбеті еді. Теіз жаасыны азіргі жадайы млде згерді. Аудандаы нерксіптік, ауыл шаруашылыты ндіріс орындарыны кбі жабылды. Аудан экономикасы тмендеді. Табиаты оралмай, экологиясы бзылды.ткен 30 жыл ішінде каналдар бір де бір рет аршылмаасын, арналары бітелді. амыс, оа, су балдырлары аптап кетті, кпшілігін су жрмейтін болып, м басты. Теізбен байланыс зілді. Клдерде трып алан су бзылып, мыс купросыны ерітіндісіне айналды, зрленді. Ауру таратуды кзіне айналды. Мыдаан гектар шабынды, жайылымды жер шпшыпай, пайдаланудан алды. Аудана арайтын батыстан-шыыса зындыы 200км, терістіктен-тстікке150 километрге созылатын теіз жаалауын нар амыс, оа басты, су арналары жойылды. зен суы теізге жетпейді. Бірнеше жылы ну орман болып шыан амыс, оа, жыылдар 1974 жылдан бері ртелмегендіктен урап, йінді-шгіндіге айналды, су балдырларымен опаа айналып шіріді. опа стінен айталап шыан биік амыс-оалар жыртыш асыр, арса, тлкі, амыс мысытарыны, борсытын, кзен, жанат, абандарды жне кемірушілер-егеуйры, тышан, атжалмандарды траты мекеніне айналды. Жылма-жыл оларды саныны лаюына сай жпалы да, атерлі аурулар туу аупі сті. сіресе асыр, тлкілер тырып ауырып, адама, мала шабатын болды. Тышандар осы оірде 1920 жылдарда болан оба ауруыны айталануына ммкіндік туызып отырТеіз суын жаалай жне су астындаы жеке аралдара мнай компаниялары ожа болып, мнай ымаларын аптата бастады. Жаадаы «Белужий», «Ленкоса», «Трешкин» аралдарында жиырмашаты мнай ымылары жмыс стінде. Мемлекеттер арасындаы Каспийді блісу келісіміне сай Ресей кіметіні мнай-шылары бізді аудан жері болып саналатын теіз суындаы «Новинск» аралына мнай ымасын орнатып жатыр. Мнай ымалары амыс, оа, опа, балдыр йіндішірінділерді ортасына орналасуда. Блар теіз жаасыны бзылан ауасын одан сайын ластаса, екінші жаынан ураан амыс мнай кздеріні ртену аупін туызады.
Аудан халы шін ксіптік жне кнкрістік балы кзі-Каспий теізіні балыы мен жер астыны мнайы. Оларды брыны алпына келтіріп, халы игілігіне айналдыру шін тмендегідей шараларды шыл іске асыру ажет деп санаймыз:

1. Аудан жеріндегі каналдары алпына келтіру, бітелген жерін аршып, азып, иаштын мол тшы суын Каспий теізіне юын амтамасыз ету керек. Ол шін Сурхан каналыны иаш –Кобяков каналынан бастау алатын жеріндегі 15км жерін тередетіп азан жн. Онан кейін Кобяков-Жанбай-Забурын каналыны бойындаы брын теізге ятын Ленкоса каналын, Жанбай арнасын, Деменьтев каналдарыны бітелген жерлерін азып, кейбіреулерін теізге арай зартып, Шаронка суыны осылар арылы теізге юына ммкіндік беруміз керек. Бларды аршып, азаннан андай пайда бар?

Біріншіден, теіз балытарыны лкен-кішісі болмасын кктемде уылдыры шашу шін йірімен теізді жаалап келіп, дады бойынша зен суы аысына арсы каналдармен жоары рлейді, клдерге жайылан суа шыады, тшы суда балы жасы седі. Мны зі аудандаы балы аулайтын колхоздар мен балы зауытыны, ксіпшіліктерді ркендеуіне, аудан экономикасын котеруге, халыты л-ауатын жасартуа ммкіндік береді.

Екіншіден, азіргі кезде Жайы зеніні теізге яр тамаы тайыздалан. Жылдар бойы азылмаандытан балытар Жайы бойына толы шыа алмайды. Бізді ауданны тсындаы теізге ятын негізгі арналар бітелген, балытар кіре алмайды. Соны салдарынан балытар кктемде йірімен жоырылайды. Кейде онан да асып Маашалаа арай асады. Сондытан да Каспий балыыны з жерімізде кбеюіне жадай жасауымыз керек.

шіншіден, Еділ-иаш суы те кп. Кктемде олардан келетін мол суды брыны азылан Каспий теізіне жібермесек е адымен аудан орталыы Ганюшкинді су басады. Селоны бірнеше жылдар бойы богет салып ана аман алып алып отырмыз, ал биыл жадай те ауіпті. Су басса мыдаан саман йлер лап, ел баспанасыз алады.

Тртіншіден, су келсе каналдар бойындаы клдер жаасы мен жайылымдара шп шыады, егін егіледі, халыты кнкрісі, ауа райы жасарады, табиат тзіледі.

2. Теіз жаасына жаалай шыан, адам жре алмайтын, ит тмсыы тпейтін, жздеген гектар жерді алып жатан ураан амыс, оалар, опаларды кктемде жне кзде ртеу керек. йткені олар опаланып шіріп, бларды паналап жрген сансыз кп жабайы адар мен тышандарды сйегінен улы заттар, газдар кбейіп, экология бзылады, аурулар тарайды. Оны елге келтіріп отыран зияны кп. Сондытан да амыс, оаларды жылма-жыл ртесе жер тазарады, ажетті аралдар мен су з арналарын табатын болады.Оны осы жерді игеріп, німін алып жатан мнай компаниялары жзеге асыра алар еді. Ал бан баылауды облысты оршаан ортаны орау басармасы, одан жоары министрлік жургізуге тиісті.

Каспий экологиясына мнай ндіруді аупі анша жне Каспий аймаыны ахуалы
Каспий теізі айраында ке клемде басталан брылау жмыстары теізге ауіп тндіре ме? рине. лемні р ткпірінде болып жатан экологиялы апаттарды ащы сабаынан о орытынды шыармаса, Каспийді келешегіне де ауіп тнеді. азір мнда тек іздестіру шаралары ана жргізілуде. Осындай геологиялы жмыстарды барысында-а бірнеше оыс оиалар орын алды. Алдымен итбалытарды, соынан старды жаппай ырына шырауы теізді азастанды блігінде дабыл аылар жадайды азір-а алыптасып келе жатанын аарды. Е сораысы – сол апаттардцы аяы аныталмай, себебі сараланбай аландай. Аджип компаниясы азды-кпті айыппл тлесе, бл осымен іс тыды деген сз емес. Бізге “ара алтын” игеру жолында табиатты рбандыа шалмау, оршаан ортаны таза кйіде сатау жолындаы шараларды ола алатын кез жетті. Жалпы, адам мен табиатты байланысы ыылым замандарда алыптасан. Адамзат зіні мірлік ажеттілігін оршаан ортадан алады. Бл лес азір артып келеді. Бгінде оам ажеттілігіні 80%-ы табии орлардан алынады. Осы арын алдаы уаытта да саталса, мны арты табии ортаны азуына, яни деградацияа апарып сотырады. Бл – табиаты крделі аймата орналасан Атырау облысы шін лкен ауіп.
Кн тртібінде Каспий теізіні су алып, су басып кеткен айматарындаы ымаларды жою проблемасы тр. ымаларды жою жнінде шыл шаралар Каспий теізіні акваториясы шін жаымсыз салдарлара кеп сотыруы ммкін.
Аймата ш басты экологиялы проблемасын атап туге тболады:
1. ошар-Ата алды сатау оймасыны проблемасы, онда 105 млн тонна улы жне радиоктивті алдытар саталады. СКЗ жне ХГМЗ зауыттарыны толы тотап труына байланысты 1988 жылдан бастап аынды сулар аызылып жіберілмейді. Сы фазаны дегейі тмендеуде. азіргі уаытта жалпы клемі 77км жер тазартылып, клемі 30км жаажайлар пайда болды. алды сатау оймасы жніндегі проблемалы мселелерді шешу шін миллиондаан аражат ажет.
2. БН-350 реакторлы зауытыны істен шыуы, оны радиациялы ауіпсіз жадайа келтіру.
3. Каспий теізіні Солтстік теіз айраында мнай операцияларын жргізу жне Каспий теізіні теіз айраын игеру кезінде оршаан ортаны орау жніндегі мселелерді шешудегі негізгі проблемаларды бірі – толыанды экологиялы мониторингті болмауы. азастан Республикасыны оны жзеге асыру шін тиісті база жасаталмаан.
Айматы таы да бір проблемасы оршаан ортаны орау компоненттеріне жасалан толыанды мемлекеттік мониторингті жотыы болып табылады. Теіз клігіні ктерікі арынды озалысы нтижесінде теіз ортасына, оны флорасы мен фаунасына сері рши тседі, ол жаалаудаы айматара жне сулы ортаа экологиялы мониторинг жргізуді талап етеді. Каспий теізі жаалауыны 1350 км баылаусыз алып отыр. азіргі уаытта ра жктерден баса жылына 5 млн мнады тасу жзеге асырылатын теіз портыны жмысына траты баылау жетіспейді. Зертханалар мен инспекторлы рамны кптігінен теіз портыны акваториында, сондай-а Каспий теізіні алан аумаындаы теіз суыны сапалы рамына мемлекеттік баылауды жзеге асыратын жадай жо.

3. Соы жылдары крі Каспийден мнай ндіру мселесі атты ола алынып жатыр. Мол байлы бірнеше шет ел алпауыттарын дедектетіп бізді республикамыза алып келгеніне де бірнеше жыл болды. Олар азір а тер, кк тер болып теізге мнай соратын ондырыларды орнатып жатыр. Пиылы белгілі – олара мнай керек. Жне кп мнай керек. Ал ерте мнай сора бастаанда теізімізді табиаты не болады? Алтына парапар бекіре балыы мен ара уылдыры ндіре аламыз ба? Баса да теіз жндіктері ырына шырамай ма? Айталы, ана жылы итбалытар ырылды, балытар да лді. Сонда осы мол мнай азастанны келешекте соры болмай ма? Себебі деректер бойынша Каспийді азастан жа бетіндегі биоорларды жалпы ны 500млрд доллар. Ал теіз тіршілігі жойылса, халыаралы сот жыл сайын сондай млшердегі айыпты бізді елге салады да отырады. Ммкін ол бірнеше асыры созылар? Осы сратар еріксіз ойландырады. Е иыны, теізімізді ертеі не болады? Теізді жерасты ойнауында байлыты мол оры жатаына ай жа та кдіктенбеді. Кеес кіметін ойландыран брылау кезіндегі теіз экологиясын сатау болатын. Оан Кеес Одаыны кзін жеткізу шін халыаралы мнай бірлестігі компаниясы мамандарды Мексика шыанаы мен Кариб теізіні атырауында орналасан мнай брылау аладарына апарып, сонда жіберілген крокодильдерді крсеткен. Оны себебі мнай араласан ортаа е тзіімсіз тіршілік – крокодильдер екен. Ал апарылан крокодильдер онда жасы сіп жатан. Сол кезеде АШ-ты КСРО-дан Каспий теізіні су асты алабын сатуды олалааны белгілі. Алайда кеес кіметі бан келіспеді. Біра сол дурде де теіз асты мнайын ндіру жнінде гімелер болды. Оан екі жаты космостан тсірілген бейнематериалдарындаы мнай белгілері днекер болса керек. Алайда негізгі келісімшарт азастан туелсіздігін аланнан кейін басталды. Теіз астын геологиялы-геофизикалы зерттеу жніндегі «азастан-Каспийшельф» компаниясын ру туоалы аулы 1993 жылды 13 апанында дниеге келді. Сол жылды 3 желтосанында бл компания халыаралы консорциум болып айта рылды.
азастан шельфіні теіз асты айраыны Атырау-Маыстау облыстарыны жерінде жатаны белгілі. Ал бл екі облысты шекарасы рлы бойындаы шекалармен ттас келеді. ШШШельф орналасан аймаа арай суды тередігі – 1,5 метрден 9 метрге дейін барады. Отстік бетін райтын Трікменстан шекарасыа дейінгі тередік 20 метрден 400 метрге дейін барады. Мнай ндіретін блікті тайыз болуы жмысты жеілдеуіне, рылыс блшектеріні аз жмсалуыне серін тигізері ха.
Сейсмикалы барлау жмыстарыны жргізілуіне 1994 жылды тамыз айында Атауа «Вестерн Джеофизикалды» келуі айтарлытай роль атарды. Осы жерде сейсмикалы жмыстарды атарылу нтижелерін сараптау масатында есептеу орталытары рылды. Ол уелі Атырауда, кейін Алматыда дниеге келді. Сол кездегі таы бір згеріс – 1995 жылы «Каспийшельф» компаниясыны «азастанкаспийшельф» акционерлік оамы болып айта рылуы еді. Мны зі бізді ел шін билік ттасына ие болуа жол ашатындай крінді. Алайда ол азастанды жай алдау ана болып шыты. Біртіндеп ол зге компанияларды олына кше бастады. Оан азастанны бл консорциума аражат оспауы да сер етті.
Сол жылдары Атау аласында консорциумны мониторингі тті. Онда консорциумны алматы филиалыны кілдері басым болды. Негізгі гіме теізді экологиялы жаынан блінбеуіне арналды. Геология-минерология ылымдарыны докторы, академик .Аманиязов з сзінде «егер теіз экологиялы жаынан блінетін болса. Ондай жадайда оны шыыны консорциум есебінен ндірілетін болсын» деген пікір айтты. Алайда бл мселе хаында шешім алынан жо. Тек консорциумны орына 200 млн долларды блінгендігі, одан 20 млн леуметтік салаа, 6 млн мамандар дайындауа кететіні белгілі болды.
Мнай ндірісі елімізді азіргі дамуы шін е негізгі екендігіне дау жо. Былайша айтанда ол – азастан экономикасыны е басты кзі. Осыдан он жыл брыны сараптама-салыстырулара араанда азастан мнайыны негізгі оры теіз астында болып отыр. Есепші экономистерді пайымдауынша айраны азастан жа блігіндегі мнайды оры бкіл азастандаы мнай орыны те жартысындай деп жорамалдаан болса, азір шельфтегі мнай орыны ондай болжамнан лдеайда кп екендігі аныталып отыр. Олай деліну себебі Батыс ашаанды азанда теізасты мнай оры 7 млрд тонна делінсе, Шыыс ашаанды азанда оны млшері 50 млрд-а артып кетті. Ал азір 6 ала зерттелуде. Демек, жоарыдаы крсеткішті лі де еселей сетіндігінде дау жо. Олай болса бл Каспий астын мнай теізі алып жатыр деген сз.
Теізді тайыз блігі мен тере бліктеріндегі атарылатын жмыстарды ауымы рилы болып келеді. сіресе оны сейсмикалы жмыстартар кезінде ерекше назарда стау ажет. Жз мы шаршы шаырым ала зерттеліп шыты. Сол кезедердегі апарат аымдарыны хабарлауына жгінсек, теіз тіршілігіні жойылуы о баста-а байалан. Атырау экологтарыны анытамаларына араанда жер асты дмпулерінен теіз тіршіліктері немі заымдалып отыран. Оны шындыын кейінгі кезе толы длелді. Итбалы эпидемиясын былай ойанда, азір балытарды ырылуы жаппай етек алуда. рі оны крініс бергеніне де бірнеше жылды жзі болды.
Екінші мселе, Солтстік теіздердегі мнай ндіру жолдарын Каспийге олдана салуа болмайды. Е алдымен екі жаты тіршілігі екі баса. Ауа-райы мен табии ортасы да екі блек. Сондытан Каспий астынан мнай діруге басаша арау керек. Экваториялы згешеліктерін де естен шыаруа болмайды. Бл жерде Кариб іріндегі дістерді олдану да тиімсіз. Демек Каспий астынан мнай дірген кезде зге теіздердегі дістерді басшылыа алуды пайда бермесі ха. Алайда шетелдік компаниялара теіз тіршілігіні жойылуы ешандай сер етпейді. Себебі азастанны табиаты олар шін кк тиын.
ткен жылды шілде айында Б-ны шешімімен бекіре тымдас балытарды аулауа мараторий жарияланды. ара уылдырыты экспорттауа да рсат етілмеді. «Атырау балы» бірлестігіні тоазытыш цехында 4 тонна уылдыры алды. Ал сол уылдырыты Америкадаы ны 14 млн доллар. 2002 жылды 7 наурызы кні «Хабар» арнасында теіз жаасындаы бес мемлекетті уылдырыты экспорттау млшері крсетілді. Сонда азастан 23,5 тонна уылдыры экспорттауа ылы болды болып шыты. Брыны кездерде сондай уылдыры бір самолетке тиеліп, шетелдерге жнелтіліп отыран.
ысасы, азір теіз тіршілігіне атер тнуде. Балы оры млдем азайды. Оны броконьерлерден креді. Олар бір-бір шыр моторлара мініп алып, балы сашыларын маайлатпай кетеді дейді. Мемлекеттік орышылар сондай шыр кемелерге неге мінбейді? Балы инспекторларыны тікшатар алуына да ммкіншіліктері де бар. Осы трыдан аланда ызыл балытарды броконьерлер тауысып жатыр деген пікір – алдамшы сз. Биылы бозторайларды ырылуына да броконьерлер кінлі ме? Жо, оны бір ана себебі бар, ол – Батыс, Шыыс ашаанды азу кезіндегі теізге жіберілген лай су, ыссы фонтан, жер астынан атылан инертті газ. Нтижесінде теіз тіршілігі ырыеа шырауда. Оны басшылар крсе де крмеген, білсе де білмеген болады. рине, мнай керек, біра теіз табиаты рыса, ол байлыты ны кк тиын. Теіз тіршілігі алай боланда да жойылуа тиісті емес.

олданылан дебиеттер:
1. «Атамекен», Алматы, 2004 жыл 24 маусым
2. «Атамекен», Алматы, 2001 жыл 11 мамыр
3. «Дние», Астана, №5 2004 жыл
4. «Дние», Астана, №1,2 2005 жыл
5. «Дние», Астана, №8 2003 жыл
6. «Дние», Астана, №11 2003 жыл