озыш лпаларды физиологиясы.

озу- лпаны тітіркендіргіш серіне арнайы жне бейарнамалы реакциямен жауап беретін физиологиялы процесс. озыш лпа дегеніміз озуа абілетті лпаларды атайды. озыш лпаларды 3 трі бар:1. Жйкелік - жйкелік серпіністерді тасымалдау ызметін атарады.2. Блшыеттік– тітіркендіргіш лпаны жиырылуы мен босасуы.3. Бездік– сл блу ызмет атарады.

озыш лпаларды асиеттері: озышты– осы ш лпаны озуа абілеті.ткізгіштік– лпаны серпіністерді тасымалдауы. Мысалы: Жйке.Жиырылышты– лпаны тітіркендіргіш серінен жиырылуы жне босасуы.Тітіркендіргіштік– тітіркендіргіш серіне лпаны жауап беру асиеті.Лабильділік немесе ызметтік имыл– лпаны ызметтік трасыздыы.

Мембраналы жне рекет потенциалы.Мембраналы немесе тынышты потенциалы – тыныштытаы жасуша мембранасыны ішкі жне сырты потенциалдар айырмасы. Натрий-калий насосына байланысты.

рекет потенциалы (П) – лпа озан кездегі жасуша мембранасыны ішкі жне сырты потенциалдар айырмасыны уаытша згеруі. П 5 кезеі бар: жергілікті жауап, деполяризация, реполяризация, іздік деполяризация, іздік гиперполяризация.

лпа озыштыыны 4 кезеі бар: абсолюттік рефрактерлік, салыстырмалы рефрактерлік, субнормальді, супернормальды кезе.

жіктелуі.Тітіркендіргіштер– лпа немесе мшеге жасалынатын арнайы сер.

Табиаты бойынша тітіркендіргіштер 4 топа блінеді: 1. Физикалы– механикалы, электрлік, жарыты, дыбысты.Химиялы – азы, химиялы препараттар.Физико-химиялы– коллоидты ортаны, осмосты ысымны, электролиттік рам, температураны згерісі.Биологиялы– жндіктерді шауы.

 

 

Физиологиялы трыдан тітіркендіргіштер екі топа блінеді:

1. Адекватты– азаны эволюция барысында тітіркендіргіш серіне бейімделген немесе дадыланан тітіркендіргіштер. Мысалы: кзге келіп тскен жары, лаа берілетін дыбыс. 2.Адекватсыз- азаны эволюция барысында тітіркендіргіш серіне бейімделмеген немесе дадыланбаан тітіркендіргіштер. Мысалы: кенеттен кзге келіп тскен соы немесе лаа берілетін атты шу.

озыш лпаларды биоэлектрлік былыстар. озыш лпаларды биоэлектрлік былысын 18 . соында Гальвани длелдеген. Осы уаыта дейін Гальваниді 2 тжірибесі: металды жне металсыз тжірибелері белгілі болды.

Гальваниді шкірті Маттеучи клбааны арты аятарынан екі жйке-блшыеттік препарат жасайды. Екінші препаратты жйкесін 1-ші препараттаы блшыетке салады да, электр тогымен тітіркендіреді. Осы кезде екі препаратты блшыеттері жиырыландыын анытайды.

озыш лпалардаы биоэлектрлік былысты бар екендігін кейіннен длелдеген Келликер болды. Ол бір бааны жрегін ошаулап алса, екінші бааны арты аятарынан жйке-блшыеттік препарат жасайды. Жрекке тікелей жйке-блшыеттік препаратты жйкесін саланда, блшыетті жиырыландыын байайды. Блшыетті жиырылу себебі, жректі автоматия асиетімен байланысты.

озыш лпаларды тітіркендіру задары. Табалдыры – озуды тудыра алатын тітіркендіргішті е тменгі кші. Егер тітіркендіргіш кші озу табалдырыынан тмен болса, табалдырыасты деп, ал табалдырытан асса ол табалдырытан жоары кш деп атайды.

Тітіркендіргіш озуды тудыру шін:

1. Жеткілікті трде кшті (кшке байланысты за).

2. Жеткілікті трде за (уаыта байланысты за).

3. Жеткілікті трде жылдам (айырмашылыа байланысты за) болуы тиіс.

Бл озыш лпаны ш тітіркендіру заы болып табылады.

Кшке байланысты за. Тітіркендіргішті кшіні озу табалдырыына туелділігі. “Тгелдей немесе тк емес” Боудич заымен айындалады.

Осы заа сйкес, табалдыры асты кштер лпада озуды тудырмайды, ал табалдырыты немесе табалдырытан жоары кштер лпада озуды тууын жылдамдатады.

Сонымен, тітіркендіргіш белгілі бір шамаа дейін аншалыты кшті болса, соншалыты лпа, жасуша, азаны жауапты реакциясы жоары болады.

Уаыта байланысты за. Уаыта немесе тітіркендіргішті табалдыры кшіні уаыт серіне байланыстылыы. озуды тудыратын тітіркендіргіш, лпада озуды тудыру шін, лпаа берер уаыт, яни жеткілікті трде за сер етуі ажет. Мны Гоорвег-Вейс – Лапик зерттеген.

Реобаза– озуды тудыратын ток немесе кернеулікті е тменгі кші.Пайдалы уаыт– озуды тудыру шін тітіркендіргіш лпаа берілген кшпен сер еткенде кететін уаыт.Хронаксия– екі реобазаа те тітіркендіргішті пайдалы уаыты.

Айырмашылы заы. Тітіркендіргіш озуды тудыру шін, жеткілікті трде жылдам сер етуі ажет. Егер де лпада тітіркендіргішті сер ету кшін бірден сірсек, онда оан кететін уаыт аз, ал біртіндеп сірсек, онда бл сер ету кшке лпа бейімделеді де, бл аккомадация деп аталады.Аккомадация- тітіркендіргіш кшіні біртіндеп суіне озыш лпаларды бейімделуі. Егер де тітіркендіргіш кшін бірден сірсек, оан кететін уаыт аз болады да, лпаны жауапты реакциясы жылдам туады. Ал жйкені жай ана олмен басса, жауапты реакция болмайды.

Сонымен, тітіркендіргіш аншалыты за сер етсе, соншалыты жауапты реакция кшті болады.

2. Блшы ет талшытарыны физиологиясы. ан тамырлар жйесіні жмысы, жректі ызмет атаруы, асорыту жолыны жмысы, кеістікте денені озалысы мен имыл-трпатты бір дегейде болуы адам мен омырталы жануарларда блшыетті екі типімен іске асырылады, клдене жолаты (аа блшыетті, жрек блшыетті) жне тегіс. Олар бір-бірінен жасушалы жне лпалы рылыммен, жйкелендірілуімен, ызметтену механизмі дрежесімен ерекшеленеді.

Блшыет ызметі:

1. Адам денесіні кеістікте алпын сатауды амтамасыз етеді.

2. Кеістікте денені орын ауыстыруын, жріп труын амтамасыз етеді.

3. имылды іске асырады.

4. Жылу кзі ретінде жылуды реттеу ызметін атарады. Блшыетті ызмет ету барысында те кп млшерде жылу блінеді.

рылысы: Адам мен омырталы жануарларда екі трлі блшыет болады:

1. Клдене жолаты (аа, жрек блшыет)

2. Тегіс- бірыай салалы.

Блшыет мше ретінде белгілі ызмет атарады, 72-80%су, 16-20%тыыз заттан трады. Блшыет талшыы кп ядролы жиырылыш жасуша. зындыы бірнеше мм-ден бірнеше см-ге дейін созылады, d = 10-100 мкм.

Талшы беткейі тссіз абы сарколеммамен апталан. Саркоплазмада жиырылыш жіпше миофибрилдер орналасан. Митохондрияда тотыушы жне таы басалар бірнеше ферменттік процестер жргізеді. Саркоплазмада блшыет ауыздары орналасан. Жиырылу аппаратты ызметтіні бірлігі-саркомер.

Блшыет ауыздарыны трлері:1. Суда еритін саркоплазмалы ауыздар миоглобин, миоген, миоальбумин. 2. 80%миофибрильді ауыздар миозин, актин, актомиозин, тропомиозин. 3. Стромалы ауыздар коллаген жне эластин.

Блшыетті ажуы. ажу – жмыс істеу барысында басталып, дем алудан кейін жойылатын, аза рылымдарыны жмысы абатыны уаытша тмендеуі.

Барлы блшыетке тн физиологиялы асиеттер:

1. озышты - тітіркендіргішті серіне рекет потенциалы мен ионды ткізгішті згертумен жауап береді;

2. ткізгіштік- блшыет талшыыны тла бойымен жне тере рекет потенциалын ткізу аблеттілігі;

3. Жиырылышты- озу кезінде ысарып немесе босасу жне кернеулікті дамыту абілеттілігі.

4. Серпімділік- блшыет созыланда кернеулікті дамыту абілеттілігі.

Блшыет жиырылуыны тртібі мен трлері. Блшыеттіні жиырылуыны тртібі шке блінеді: 1. Блшыетті изотониялы (изос- траты, тонус-кернеулік) жиырылу тртібі. 2. Блшыетті изометриялы жиырылу тртібі. 3.Ауксотониялы жиырылу тртібі деп аталады.

Блшыет жиырылуыны 3 трі бар:

1. Блшыетті немесе оны жйкелендіретін озалысжйкесін бір ана сермен тітіркендіруді блшыетті жеке жиырылуы деп атайды. Онда негізгі 3 фазаны айыруа болады: жасырын, жиырылу жне босасу кезедері.

2. Жинаталу– блшыетке бірнеше тітіркендіргіштермен сер еткенде пайда болан жиырылуларды осылуы. Оны 2 трі бар: толы жне толы емес жинаталу.

3. Тетанус– блшыетті сіресіп, атып алуы. Оны 2 трі бар: тісті жне жайпа тетанус.

Жйке талшытарыны физиологиясы.Жйке талшытары (ЖТ) жйке жасушасыны сінділері болып табылады. ЖТ 2 топа блінеді:

1. Миелинді немесе етті – соматикалы жне вегетативтік жйке жйесіні талшытары. Етті ЖТ сыртынан миелин жне Шванн абытарымен апталан, стік цилиндрден трады. рбір 1-2,5 мкм аралыта миелин абыы зіледі де, ол Ранвье зілісі деп аталады. озу миелинді ЖТ-да секірмелі трде теді.

2. Миелинсіз немесе етсіз – симпатикалы жйке жйесіні талшытары. Миелиндіден айырмашылыы тек Шванн абыымен апталады. Ранвье зілісі болмайды. озу етсіз ЖТ-да здіксіз трде теді.

Физиологиялы трыдан ЖТ 3 трі бар. А-, В- жне С-типтес.

4. Синапс физиологиясы.Синапс – жйке мен жйкені немесе жйке жне блшыетті зара байланыстыратын жйкелік серпіністі тасымалдайтын арнайы ласу.

Синапс рылысы ш блімнен трады: Пресинапсты мембрана, синапсты саылау, постсинапсты мембрана.

Синапсты трлері: Орналасуына байланысты ш трі: ОЖЖ синапстары, ВЖЖ синапстары, шеткі синапстар бар.

ласуына байланысты екі трі болады: нейро-нейроналды, мионевралды.

 

Эволюциялы даму барысында организм лпалары тере жіктеліп, жеке мшелер белгілі бір ызмет атаруа машытанады. Осыны нтижесінде биологияны негізгі талабыны бірі — организм мен сырты ортаны бірттастыын сатау задылыы амтамасыз етіледі. Сырты орта жадайлары здіксіз згеріп отыратындытан бл задылыты сатау шін организм оршаан орта жадайына бейімделуге мжбр болады. Мндай бейімделу рдістері тірі рылымдарды физиологиялы асиеттері мен рекеттеріні згеруі нтижесінде жзеге асады. Ал, аталан згерістер негізінде озу мен тежелу рдістеріні ара атынасы жатады. Осыдан филогенездік даму барысында тірі рылымдарды оршаан орта жадайына бейімделуіні нтижесі ретінде ерекше озыш лпалар — нерв, ет жне без лпалары пайда болан.

озыш лпалар ш трлі физиологиялы кйде — физиологиялы тынышты, озу жне тежелу, болуы ммкін. озыш лпалар бір кйден екінші кйге баяу рбіген санды згерістер серінен те шапша, секірмелі трде кшеді,

Физиологиялы тынышты деп жеке лпалар мен мшелерді здеріне тн рекетін байатпаан кйін айтады. Мысалы, блшы ет жиырылмаса, без сл блмесе т.с.с, оларды тынышты кйде деп есептейді.

Тежелу — тірі рылымдар рекетіні толастауымен, бседеуімен сипатталатын ерекше биологиялы кй. Тежелу рдісі де тірі лпаны тітіркендіргіштерге белсенді реакциясы нтижесінде туындайды. Тежелу сырты белгілері жаынан физиологиялы тыныштыа сас. Бл екі кй де лпалар мен мшелер рекетіні тиылуымен сипатталады. Біра тынышты кй мен тежелуді арасында зор ішкі айырмашылы бар: тежелу кезінде лпалар мен мшелерді озыштыы, лабилъділігі крт тмендейді, теріс шыды потенциал тіркеледі. Тежелу озу рдісімен бірлесе отырып тірі рылымдарды сырты орта жадайларына бейімделуін амтамасыз етеді.

Кез келген тірі рылыма тітіркенгіштік, озышты, функционалды жылжымалы (лабильділік) асиеттері тн.

Тітіркенгіштік деп тірі рылымдарды тітіркендіруге зіндік сипаты жо жалпылама реакциялармен — зат жне энергия алмасу рдісіні згеруімен — беретін жауабын айтады. Бл реакциялара шектелген сипат тн болады, олар тірі рылымны белгілі бір жерінде шоырланады, оны баса учаскелеріне таралмайды. Тітіркенгіштік: — жануарлар жасушаларына да, сімдіктер жасушаларына да орта асиет. Оны серімен жасушалары мен лпаларды су жне кбею рдістері атарылады, тірі рылымдарды оршаан орта жадайына баяу морфологиялы бейімделуі жреді.

 

озыштык, деп тірі рылымдарды — ет жне нерв лпаларыны тітіркендіруге таралатын рекет потенциалымен — тітіркеніспен (импульспен), арнаулы зіндік реакциялармен жауап беруін айтады. озышты тек жануарлар лпасына ана тн асиет. Бл асиет ерекше белсенді кй — озу рдісіні туындауына себепші болады.

 

озу рдісі шектеулі немесе таралмайтын жне таралатын бо-лып блінеді. Шектелген озу трін Н.Е.Введенский ашан. озуды бл трі тітіркендіргіш кші табалдырытан тмен болан жадайда туындайды. Мндай кезде лпаны озан учаскесінде лсіз теріс электр заряды пайда болады да, ол жан-жаына декрементті трде (ше) жайылады. Сондытан, бл потенциал лпа бойымен таралмай, бірнеше милиметрден со шіп алады. Тітіркендіргіш кші табалдырытан жоары болан жадайда рекет тогы пайда болып, озу толыны декрементсіз (шпей) лпа бойымен жеке тітіркеніс трінде таралады.

 

Функционалды жылжымалы, немесе лабильділік, деп лпада дара озу тітіркенісіні пайда болып жне басылып (аяталып) лгеру шапшандыын айтады. озу толыныны затыы толы (абсолютгі) рефрактерлікті созылу мерзіміне туелді болады жне ол лпадаы физиологиялы жне биохимиялы рдістерді шапшандыын, арындылыын бейнелейді. Сондытан, жеке озу толынын тудыратын рдістер нерлым шапша жрсе, сорлым лабильділік жо ары болады, демек лпада белгілі мерзім ішінде туындап жне шіп лгеретін озу толыныны саны кп болады. Лабильділік 1 с ішінде тітіркендіруге жауап ретіне пайда болып лгеретін озу толыныны санымен лшенеді.

 

Лабильдік тірі рылымны физиологиялы кйіне байланысты блып отырады. рекет стінде лабильділікті бастапы дегейімен салыстыранда жоарылай немесе тмендей згеруін А.А.Ухтомский ыра игеру деп атаан. Ыра игеру организмні жеке мшелері ызметіні арасындаы йлесімдікті негізі болып табылады. лпа рекеті шін тиімді тітіркендіру ыраын оптималъды ырга деп атайды. лпаны мндай ырапен тітіркендіргенде рбір жаа тітіркеніс рефрактерлікті экзальтация (лепілдеу) кезеіде туындайды да, мыты жауап реакция тудырады.

 

Тітіркендіргіш жиілілігі оптимальды ыратан асып кетсе, тірі рылымны жауап реакциясы нашарлайды. Тітіркендіруді мндай ыраын пессимумдік ыа деп атайды. Пессимум — тітіркендіру жиілігі лабильділік шегінен асып кеткенде байалады. Мндай жадайда бірінші тітіркендіргіш серімен лпа озады да, келесі тітіркендіргіш сері оны толы рефрактерлік кйге ткен кезімен сйкес келеді. Сондытан, келесі тітіркендіргіштерге жауап айтарылмай, рефрактерлік кй тередей тседі. Осыдан жиі ыраты тітіркендіргіштер лпаны лабильділігін тмендете тседі де, озу рдісі емес, керісінше, тежелуді тудырады.

Оптимум жне пессимум былыстары барлы лпалара тн жалпы биологиялы асиет. Бапты (оптимальды) тітіркендіру лпалар реакциясына жаымды ыпал жасаса, кші, жиілілігі, сер мерзімі шекпен артып кеткен тітіркендіргіштер жеткіліксіз (пессимальды) реакциялар тудырады.

 

 

Ет талшытарына озыш лпалар асиеттеріні барлыы тн. Дегенмен, аа еттеріні озыштыы жйке талшытарымен салыстыранда, тмен келеді. Оны себебі ет талшытарында тынышты потенциалы жйке талшытарымен салыстыранда, жоары (тиісінше, 90 мВ жне — 70 мВ). Демек, рекет потенциалы туындау шін ет талшытары жйкемен салыстыранда кп дегейге йексіздену керек. Блшы етте озу толыны дараланып ткізіледі, бір талшытан атар жатан талшыа берілмейді. Ет талшытары озуды тітіркенген жерден ос баытта ткізеді. озуды таралу жылдамдыы блшы ет табиатына арай згеріп отырады. А ет талшытарында озу секундына 12-15 м шапшандыпен ткізілсе, ызыл ет талшытарында 3-4 м жылдамдыпен тарайды.

озыш лпаларда байалатын жалпы асиеттермен атар эволюциялы даму стінде ет талшытарыны зіне ана тн асиеттер айда болан.
аа еттері серпінді рылым. Серпінділік асиеті белсенді жне енжар жиырылыш рамаларды (компоненттерді) болуына байланысты. Осы рамалар ет талшытарында созылышты, оралымды, икемділік асиеттерін де алыптастырады. Созылышты деп ртрлі сер ыпалымен ет талшытарыны заруын айтады. Созылышты асиет ет талшытарыы табиатына, ет шоырларыны рылым ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, ызыл ет талшытары а талшытардан созылыш келеді. Талшытары атарласа (параллель) орналасан еттер таранды (ауырсын трізді) талшыты етгермен салыстыранда кбірек созылады. Тынышты кйдегі блшы етті созанда серпінділік асиетіне байланысты ширыу былысы байалады. Ет талшыын созан сайын, ол арта тседі. Ошауланан еттерде серпінді кернеу байалмайды.

Оралымды деп ет талшытарыны кергіш кш серіне ширыумен жауап беретін асиетін айтады. Сондытан белгілі бір кш серімен алпы бзылан блшы ет сол кш сері тиыланнан со бастапы кйіне оралады. Етті оралымдыын оан жк іліп анытайды. Оралымды асиетті арасында жкті алып тастааннан со ет бастапы алпына келеді. Кп жадайда оралымды асиетті жасы жетілмеуіне байланысты за уаыт созылан ет бастапы алпына толы оралмайды. Айта кетер жайт, аа етіні а талшыы ызыл талшытардан оралымды келеді. Икемділік — блшы етті еріксіз, кшпен берілген пішінін сатау асиеті. Етті икемділік асиеті саркоплазмаа байланысты. Ал, сарколемма мен миофибриллалара рі оралымды рі икемділік асиеттер тэн. Сырты деформациялаушы рекет нерлым кшті рі за болса, сорлым икемділік кштірек байалады. Блшы етті ызыл талшытарыны икемділігі а талшытармен салыстыранда, жоары болады.

Тонус деп блшы ет талшытарыны уатты аз шыындай отырып, траты табии ширыу жадайында, лсіз кернеулі кйде болуын айтады. Тынышты кезінде блшы ет тонусын мотонейрондар импульсі амтамасыз етеді. Блшы ет тонусы енжар жэне белсенді болып блінеді. Блшы етті енжар (пассивті) тонусын оны икемділік асиеті, ал белсенді (активті) тонусын баяу нейрофункционалды бірлестікті асихронды рекеті амтамасыз етеді. Блшы ет тонусын алыптастыруда проприорецепторлар мен орталы жйке жйесі де атысады. Ет тонусы сырттай серпінділік трінде бейнеленеді. Ол блшы етті енжар жиырылатын рылымы — ызыл талшытарды эрекетіне байланысты. Етті ызыл талшытарыны ызмет ерекшеліктері оларды баяу жиырылып, баяу босасуында. Олар жиырылан кезде актин мен миозин жіпшелері арасында мыты молекула аралы байланыс пайда болады да, ет талшытарыны коллоидты рылымы згереді. ызыл ет талшытарыны тонусы сирек туындайтын жйке импульстеріні серімен саталады. Сирек импульстер эсерімен ет талшытары бір мезгілде озбай, біртіндеп, кезектесе озады. Сондытан те сирек тітіркендіруді зі бл талшытарды за жиырылу жадайында стайды. Бл импульстер жлынны мотонейрондарынан келеді. з кезегінде мотонейрондар ызметі орталы жйке жйесіні жоары бліктерінде орналасан орталытар мен ет талшытарыны созылуы нтижесінде озатын бйірлі торшалардан келетін импульстер арылы згеріп отырады.

Блшы ет тонусы кеістікте денені белгілі бір кейіпте стауда, имыл аппаратыны ызметін амтамасыз етуде маызды рл атарады. Ет тонусын сатау шін онша кп энергия шыындалмайды, зат алмасу процесі айтарлытай згермейді, сондытан тонус жадайындаы ет кп ажымайды.
Ет талшытарыны телімді асиеттеріні бірі — жиырылышты. Жиырылышты деп ет талшытарыны тітіркендіргіш серімен зіні зындыы мен ширыу (кернеу) дегейін згертетін асиетін айтады. Етті жиырылышты абілетін миография дісімен зерттейді.