Композиция жне сюжет
Композиция(латын сзі - kompositio - растыру, тртіпке
келтіру) - кркем шыарманы
рылысы. Кркем гіме не
поэма, не роман, айсысын оыса та, р алуан сюжетке рылады. Сюжет дегеніміз
- шыармадаы адамдарды бір-бірімен байланысы, арым-атысы, крес-тартыстары
- шыармадаы оианы дамуы. Ендеше оиа алай болса солай суреттелмейді;
белгілі бір тртіппен дамиды. Бір оиа себебі болса, екіншісі - оны нтижесі.
Адамдарды арасындаы крес-тартыстар тек кездейсо нрсе емес, мір шындыы,
мірге екі трлі кзарас, екі трлі мінезді тйісуі екендігі аарылады.
Оианы белгілі бір мекенде, белгілі мезгілдерде боландыы крсетіледі.
гіме адамдар
туралы боландытан, оларды сырты пішіні, кескіні, мінез-лы, іс-рекеті,
кйініш-сйініші, сйлеген сзі, ысасы, мірдегі адам андай болса, кркем
шыармада да біз тап сондай адамдарды кездестіреміз. Сйтіп, шыармада
кездесетін оианы осылар трізді р алуан блшектерді алауын тауып жазушы
асан шеберлікпен июластырып, бір бтін нрсе етіп шыарады. Міне, осыны
шыарманы композициясы - рылысы деп атайды.
Кркем шыарманы
рылысы шыарманы жасы не нашар шыарма деп баа беруде шешуші рл атарады.
Оыанда бас алызбай, тартып кететін, оианы ызытыы, ксем серкедей
ерекше кзге тсетін образы - типі намды образдарды рух берерлік ерліктері,
намсыз образдарды жан тршіктірерлік жауыздытары жне зекті ртерлік
трагедиялы жайттарды шыармаларда табии задылыпен млтіксіз шебер июласуы
- композицияны ісі. Егер ол болмаса, бір-бірімен байланыссыз оиа да, демі
пейзаж, портреттер де, здік жасалан деби мінездер де оушыларын ызытыра
алмаан болар еді. Ондай шыармаларды оиа дамуларында композициялы бтіндік
жо, сондытан кркемдік дрежеге ктеріле алмаан лсіз, нсыз шыарма дер
едік.
Сонымен атар
композиция, сюжет деген терминдерді маыналарын аша тсетін бірнеше жайттара
тотала кетуге тура келеді.
Композиция (рылыс)
- кркем шыарманы барлы тріне атысы бар ым. Ал сюжет тек оиалы
шыармалара ана олданылады.
Біз жоарыда
эпикалы шыармадаы оиаларды белгілі бір тртіппен дамуы, кейіпкерлерді
сол оианы дамыту жолында алатын орны, атаратын істері бірттас болып шыуы
композицияа жатады десек, лирикалы шыармаларда оиа жо. Сондытан олар
сюжетсіз шыармаларды тобына жатады. Біра лирикалы ледерді де зінше
композициясы болады.
Лирикалы жанра
жататын ледерді зі сан алуан болса, оларды формалары да сондай болуы
ммкін. Демек, бл лирикалы ледерді композициялы ерекшеліктері саналады.
рине, кркем
шыармаларды рылысы тек трге ана байланысты мселе емес, мазмн, идеяа байланысты
мселе. Шыармаларда суреттелетін оиалар, оларды блшектерін, адамдарды
іс-амалдарын жігін таптырмастай шебер июластыру жазушыны дарындылыымен
байланысты болса, андай сюжет алу жне оиаа атысушыларды айсысын алай
крсету жазушыны мірге кзарасы, шыарманы идеясымен байланысты. Бл - тек
сюжетті шыармалара ана емес, сюжетсіз лирикалы ледерге де тн асиет.
Лирикалы ледерді р алуан трлері мазмнны керек етуінен туады.
ІІІ тарауда
образ - тип дегеніміз не, Образдарды
оларды трбиелік мні андай,
таы
жасалубаса
бірнеше мселелерді
бетін
жолдарыашуа тырысты; енді сол образ - тип
андай жол, андай
дістермен жасалады деген сраа жауап беруге біз міндеттіміз. Бл - бір.
Екінші, шыармалардаы кейіпкерлер
композиция, сюжет мселелерімен байланысты бл тарауда кп сз болады.
Сондытан адам образдарын жасауда аын-жазушылар андай діс, андай
шеберліктер олданады, осы мселені сырын ашуымыз керек. Сонда біз жоары екі
тарауды тілегінен туатын сратара да
жауап береміз.
Образды жасалу жолдары сан алуан. Біра соларды ішіндегі е негізгілері:
портрет, мінездеу, адамны кйініш, сйініштерін суреттеу, атысушыларды
сздері жне жанама мінездеу.
Блар бір-бірімен ны байланысты. Шыармаларды рылысында бірі ол жерде,
бірі бл жерде келсе де, жиынтыында кейіпкерлерді бейнесін айындап, оларды
ерекше кзге тсерлік образ - тип дерлік дрежеге жеткізу жмыстарын атарады.
Портрет -
атысушыларды кескінін, келбетін,
Портрет
пішінін, тласын суреттеу. Мысалы,
М.уезовті «Шатала»
деген гімесінде Айшаны келбеті былай суреттеледі:
«Айша аырын кліп ояды. Бл орта бойлы, толы етті, жмыр, ттас біткен,
айратты йел еді. Денесі - жмыса піскен, сом дене. Бл пішіні де ерекшелеу
келген, кесектеу пішілген алпымен айрыша саналы, зінше слу біткен пішін.
Ашыл, срылт бетінде кнге кйгендіктен араласан жалау ызылт бар. демі
ара кздері мейірімді, ойлы кз сияты. сіресе, биіктеу келген, тзу біткен
мрны мны дгелек жзіне жарастыын, келісімін толытырып тран трізді...»
Осы зіндіні зінен-а Айшаны андай адам екені, оны автор ай жаынан
алып крсетпек екені млім. Айшаны сырты суретіні зінен-а те мейірімді,
саналы, арауа да крікті жне ебекке шыныан, олынан іс келетін адам
екендігі крініп алады. Жазушы Айшаны портретін бергенде, оушылары оны натандай,
оан сйсінгендей етіп суреттеген.
Махамбет Исатайды:
Садаына сары жебені салдыран,
Садаыны кірісін
Сары алтына малдыран.
Теренен кзін ойдыран,
Ср жебелі оына,
Тауыты жнін ондыран.
Мадайын сары сусар брік басан,
Жауырынына кшіген жнді о шанышан, -
деп, портретін
осылай береді. Махамбетті Исатай
портретін блай жасауы да оны негізгі масатымен штасып жатыр. Исатай образы
- намды образ. Ендеше оны портретін де оушы сйсініп оыандай, «Па, шіркін,
зі де жігіт екен!» дегендей етіп суреттейді. Сонымен атар аынны зі оны аса
сйгендігі де аны крінеді.
Жазушы аарманны портретін кейде ке трде бір жерде тотап суреттейді.
Кейде аарманыны амалын, басында болан кйінішін-сйінішін жазып отырып
біртіндеп, портретті р блшегін р жерде крсету дісімен жасайды. Портрет
(французша - portrait) деген термин дебиеттегі портрет пен живописьтегі
портретті салыстыруды керек етеді. Шынында, дебиетте адамны не баса нрсені
келбетіне ке тоталып, суретін блжытпай ойан портреттер кп (мысалы, «Атты
сыны», «ыз сыны» - Абай). Біра
дебиеттегі портрет пен живописьтегі портретті лкен айырмасы бар.
Живописьтегі портрет имылсыз, озалыссыз, ал жазушы адамды имыл-озалыста етіп суреттейді (ол
аарманны жріс-трысын, даусын жне алай сйлейтінін де суреттейді).
Жазушы - адам портретін жасау шін, оны оушыларына жеткізіп беру шін
тееу, эпитет, метафора таы баса бейнелеу ралдарын олданады. Живописьті
портрет жасаудаы олданатын ралы басаша.
М.Горькийді «Ана» романында офицерді суреттеген жерінен бір зінді
келтірелік:
«Сіздерді кткенііз болмады, !» - деді сирек, селтік ара мртты,
жіішке келген зын офицер... Офицер шапшадап кітаптарды алды да, аппа
олыны жіішке саусатарымен аударып-аударып, кітаптарды бір сілкіп, жып еткен
олымен бір жаына ытытып тастап отыр... Ана оны лсіз даусын тыдады жне
оны сарылт тсіне ора арап, бл кісіні жрегі, бар адама жеркеніштікпен
арайтын аса ккірек мырзаны жрегі екенін, еш раымы жо - жау екенін
сезді», - дейді. Бл - намсыз аарман. Сондытан жазушы оны портретін де
басалар одан безгендей етіп суреттейді.
Сйтіп, картинадаы портретті біз кзімізбен крсек, деби шыармаларды
оыанда иял жгіртіп ойлау керек болады. Портрет жасау шін жай ана алына
салан жеке белгілер бізді иялымызды жгіртіп ойлауа дебиеттегідей жрдем
бере алмайды. Сондытан деби шыармаларда жазушы сол образа тн, оны кейпін
ашы, айын крсететін нрселерге кп тоталады. Сйтіп, портрет дегеніміз - шыармаа
атысушыларды (нрселерді де) сырты трпатын, трін, тсін, жріс-трысын
суреттеу.
Жазушы
шыармаа атысушыларды
Мінездеу сырты
портретімен атар ішкі портретін -
мінезін, лын, наным-
сенімін, дниеге
кзарасын суреттейді. дебиетте мны мінездеу дейді.
Адам образын жасауда мінездеу айрыша орын алады. йткені деби образды
ерекше кзге тсуі де, мгілік есте алуы да адам мінездеріні шебер
жасалуымен байланысты. Сонымен атар шыармада деби мінез жеке адама тн
сипат етіліп суреттелсе де, ол - сандаан мінездерді жиынтыы жне кейіпкерді
з ортасына тн, сол жадайа лайыты, бден екшеленіп алынан мінездерді
сіріндісі.
ай жаынан болсын, те демі, шебер жасалан мінездеуді классикалы
тамаша лгісі деп Абайды «Онегинні сипаты» атты А.С.Пушкиннен аудармасын
алуа болады.
Жасынан тсін билеп, сыр бермеген,
Дмеленсе, кндесе білдірмеген.
Нанасы не айтса да, амалы жо,
Тсінде бір кдік жо алдар деген.
Кейде па, кейде кнгіш орнымен,
Кейде елеусіз, кейде ынты формыменен.
Кейде ндемей жрсе де, сзге баяу,
От жалындай жауапкер рбыменен.
ашыты сзге жйрік сіресе,
Дем алысым, марым бір сен десе!
Жанын рбан жолыа еткен жансып,
Кз арауы былар лденеше.
Кейде ялша, тменшік, кейде тіп-тік,
амыансып, айырар орны келсе.
Жай ана кісі болып тк білмеген,
алжыын білдіртпейді алай деген.
Жаны шошыр рлігі жаннан блек,
Кісіге балдан ттті орны келген.
леді оып шыанда, Онегинні мінез-лы тп-тгел кз алдыда трады.
Оны мінезіні сан алуан жаы бар. Ол кейде па, кейде кнгіш, кейде р, кейде
ялша, кейде жылы жзді, сонымен атар ол - тсін бермейтін, сырын ішіне берік
сатайтын адам.
«Бет - перде ана, шын адам соны аржаында», - деп В.Гюго айтан тамаша
афоризм сол асйектер ауымыны адамдарына тн мінездерді бір крінісі
болатын. Онегинні «дмеленсе, кндесе білдірмейтіні», алай алжыдап
отыранын сездірмеушілік - з ортасынан алан трбие, сол ортаа тн мінездер.
Орысты асйек-дворян жастары кпшілігінде осылай трбиеленетін. Тургенев
«келер мен балалар» атты романында А.С.Одинцованы былай суреттейді:
«...Анна Сергеевна зінше бір алуан адам еді. Онда ешбір жоа нанушылы
болмайды, дінге сенушілік те кшті емес еді. Еш нрседен сескенбейтін жне еш
мандымайтын адам еді. Кп нрсені ол жасы тсінетін, кп нрсе оны
ызытыратын да, біра оны еш нрсе толы анааттандыра алмайтын, тіпті
анааттанушылыты ол тілей де ойды ма екен. Оны аылы бір уаытты ішінде
рі ізденгіш, рі салын, салбыр болушы еді. Оны кдіктері мытыландай
дрежеге жетіп сніп те алмайтын, шошынандай халге келіп сіп те кетпейтін».
Бл зінділерді екеуі де кейіпкерлерді мінездерін бір-а жерде сипаттау
тріне жатады. Романны баса жерлерінде кейіпкер мінезіне атысты суреттеулер
кездессе, негізгі мінездеуді толытыра тсу жмысын атарады.
Портрет сыылды, мінездеулер ыли бір жерде емес, оианы дамуы,
аармандарды зара арым-атынастарымен байланысты шыарманы р жерінде
берілуі ммкін.
М.О.уезовті «Аба» романыны бір жерінде Абай Байдалыа келіп, Байдалыны
аршыалы, опа деген оныстарына «Сгір мен Сйіндік ауылдары оса онсын,
бірге жайласын!» деген нанбай бйрыын айтады. р іске шапша, батыл айтып,
батыл кірісетін Байдалыны зіне тн мінезін жазушы сз арасында ана крсетіп
теді.
«Байдалы кірпік апай, шыл ойланып, нсіз отырып, аырында:
- п болсын! онсын Сгір мен Сйіндік, не деуші едім! - деді. айратты,
шапша, ер адамны байлауы сияты. Езбеді. Жатырмаса да, кйіп отырса да,
амалсыз байлауын бір-а кесіп, бір-а тйді».
Осы трізді суреттеулер бірнеше жерлерде кездеседі. Бір жерде емес, р
жерде ыса суреттелсе де, Байдалыны зіне тн ерекшеліктерді тап басып, дл
айтандытан, соларды жиынтыында келіп, оушыларды естерінде берік
саталарлы толы мінездеу жасалынан.
Адам
баласы мірде р алуан жадайа
Адамны басында кездеседі. Оны уанып, шаттанатын болатын да, ренжитін, айыратын
да кездері
кйініш-сйінішті болады. Бларды брі де адамны ішкі суреттеу
сезім дниесінде, рухани, жан
жйесінде
болатын былыстар.
Аын, жазушылар - мір шындыыны жыршысы, «адам жаныны инженері»
боландытан, ол жайларды крсетуге міндетті. Оушылар шыармадаы
аармандарды ерлігін кріп риза болады, жеісін, уанышын кріп шаттанады,
ауыр халін кріп айырады. Оушы жртшылыты сезімдеріне е лкен сер ететін
нрсе - адамны басында болатын кйініш-сйініштерді суреттеу. Оны р алуан
жолдары, дістері бар.
Адамны сезім дниесіндегі згерістерді суреттеуді ріден келе жатан бір
трі - психологиялы параллелизм. Ескі заманнан алан дебиет нсаларында
адамны басында болатын айы, уаныштарды крсету шін сол халге сйкес
табиаттаы бір былысты атарластырып суреттеу дісін кездестіреміз. Ол бір
кезде адам баласыны ой-санасыны лі сбилік дуірінде, табиаттаы р алуан
былыстар жанды, оны озалтатын саналы кштерге баыныы деген нанымнан
туан да, кейін ой-сананы скен кезінде, шартты трде олданыла берген.
Адамны сезім дниесінде болатын былыстарды суреттеуде ауыз дебиетіндегі
е лгілі саналатын психологиялы параллелизмге мысал шін «Ер Тарын» жырынан
мына зіндіні келтірелік:
Асыл туан Ажніс!
Ккті блт оршайды.
Кнді байай арасам,
Кн жауара сайды.
Айды блт оршайды.
Айды байай арасам,
Тн жауара сайды.
Кгілдірін еріткен
Клдегі улар шулайды.
Шулаана арасам,
ол-аяым ксіліп,
Аузы-мрным ісініп,
Алланы ха бйрыы
Таянана сайды.
Бл - Тарынны ауру азабынан, аштытан бден тарылып, луге таянан
кездегі жан кйзелісін, ішкі сезім дниесіндегі кйініштік халін суреттеу.
Біра сол шін аын табиаттаы ртрлі былысты, ртрлі жануарларды
арасындаы жайларды параллель етеді. аарманны басындаы ауыр халін жырдан
оушылар сол атарластыра суреттеген табиат былысы, жануарларды арасындаы
жайлар арылы сезінеді.
Адамны кйініш-сйініші, рухани-психологиялы жайттар кейде ерекше
рылатын монологтер арылы суреттеледі.
Бедеу атты бестісі-ай,
Адамны азбас естісі-ай,
айда кетіп барасы,
араымны аманат ойан, ешкісі-ай!
Шрей, жаным, шрей!
Бл зіндіде жалыз лы жау еліне барып, хабарсыз кеткен, дшпаны жаулап
алып, з малына зін малшы ылып ойан сексендегі арияны ауыр халін
сезінеміз.
рине, бларды екеуі де ескірген дістер. Кейінгі дебиетте оларды не
жрнатары, не млде згерген трлері ана кездесуі ммкін.
Орыс не баса елдерді классиктеріні кйініш-сйінішті суреттеулерін
алса, жоарыда келтірген мысалдарымыздан згеше дістер олданатындыын
креміз. Олар ртрлі жадайлара байланысты адам сезімінде болатын
былыстарды суреттеу шін баса бір табиат былыстарын атарластырмай-а
(параллель етпей) не ерекше июластыран сйлем рылыстарына сйенбей-а
сезімде болатын былыстарды тікелей суреттеу дістері екендігі аарылады.
Адамны психологиясындаы згеріс, былыстарды суреттеуде аза
дебиетіні классигі Абайды да сйіп олдананы осы тікелей суреттеу дісі
болды.
ызарып, срланып,
Сыбдырын, тыырын
Лпілдеп жрегі,
Кілмен танысып...
згеден рланып,
зді-зі - керегі. Демалыс ысынып,
Саусаы
суынып,
Екі ашы марлы
Белгісіз ысылып.
Бір жолдан айта алмай,
Пішіні былып.
Жолыса ол зарлы,
Сз жндеп айта алмай.
Иыы тиісіп,
Тмандап кздері,
Аядап аырын,
ндеспей сйісіп,
Жрекпен алысып,
Мас болып здері.
Жанында жапыра, Жрегі елжіреп,
стінде жлдыз да.
Буындар босанып,
Елжіреп, алтырап,
Раатпен лсіреп,
Жігіт пен ол ыз да.
Кзіне жас алып...
зге ойдан тыйылып,
Жйрік тіл, тере ой,
Бірімен-бірі уре.
Сол кнде айда еді!?
Жрекке йылып,
ашыа мойын ой,
Жан рахат бір суле.
Жеілді, жеілді.
Абайды бл леінде асап осылан шын ашы екі жасты жан марлытарын,
жан раат ттті сйістерін, бір ызарып, бір бозаран бет, лпілдеп соан
жрек, ысынан дем, суынан сауса, ысылан пішін, тманданан кз, елжіреген
жрек, босаан буын, лсіреген бой, кзге іріккен жас, ысасы, адамны сырты
былыстарын суреттеу арылы іштегі ртрлі сезіну тйсіктерін дл береді.
Міне, осыны кйініш-сйінішті тікелей суреттеу дейді.
Жазушылар кейде аарманыны зімен-зін сйлестіру арылы да адамны
басында болатын кйініш-сйініштерді суреттейді. Мны орысша «внутренний
монолог» деп атайды. Ішкі монологті р алуан трі, ртрлі себептермен
олданылуы ммкін. Біра негізінде сезім дниесін, адамны психологиясын,
ондаы згерістерді крсету шін пайдаланады.
«Абай» романында Тожанды бірінші рет кргенде-а Абайа атты нап,
сйіспендік сезімі ояна бастауын жне сонымен байланысты оны жан дниесіндегі
кйініш-сйінішті жазушы ішкі монолог арылы крсетеді.
«Махаббат па? Осы ма? Осы болса, мынау дние, мынау маужыраан тынысты
нзік тн... бесігі ой. Сол слу сазды ла кйі ой.
Сттей жары айлы тн. Та лі жо. Біра жо екенін білсе де, Абай
лдеандай згеше тады сезеді. Кйік те, міт те, уаныш та, азап та бар жрек
таы. Кеуде толан згеше ысты, згеше жмба, мол сезім. Соны шали тсіп
шарытауы кп. Лыпыл аан анаттай тотаусыз былып, тынышты ала алмай
лепіреді. Нені айтады? Не деп тсінеді? Не сипатты бл сезім? Не боп барамын?
Тота, сабырым айда!?
Бойына тоазыандай бір діріл пайда болды. Себепсіз дірілдейді. Жрегі де тулап
келіп, з-зінен ысылып, шаншып кеткендей...
Та... Жрек таы... сол таым сенсі бе? Жарыымбысы, кімсі?
Кз алдында Тожанны аппа жмыр білегі, жас баланы етіндей, а торындай
мойыны. Та осы да... зі ой!..»
Осы зіндідегі Абайды р сзін алып, ойланып крсек те, тере сезіну,
лкен толудан туандыын креміз. Сйлемдер арасына днекер болып, Абайды
басындаы кйініш-сйініштерді дрыс тсінуге сілтеу берерлік авторды
баяндауларын есепке алмаанда, кейіпкерді ішкі монологіні зінен-а оны жан
дниесіндегі толуын аны сезінуге болады.
Образ жасауда кейіпкерлерді тілі
Кейіпкерлерді
шешуші орын алады. Кейіпкерлерді
тілісздері монолог жне диалог трінде
кездеседі. Монолог (грек
сзі - monos - бір, logos - сз) - бір адамны сзі.
Шыармаларда атысушы біреуге не кпшілікке айырыла сйлесе, басалар оны
сзін блмей, тек тыдаушы есебінде болса, ондай сздерді монолог дейміз.
Диалог
(di - екі, logos - сз) - екі не бірнеше адамдарды кезектесіп сйлесулері.
Диалог - драмалы шыармаларды негізгі ралы. Драмалы шыармалар монолог
пен диалогтен ралады. Бл жанрда адам образы - типі шебер рылан диалог,
монологтер. Соы кездерде негізінде диалогтер арылы жасалады.
Диалог трінде ледер де жазылуы ммкін (мысалы, А.С.Пушкинні «Кітап
сатушыны аынмен гімесі», Б.Майлинні «Ыбыраймыз, Ыбыраймын» леі).
Образ-тип жасаудаы негізгі бір шарт оны жекелеп, басалармен салыстыранда,
арашылы тйедей, ерекше кзге тсерлік етіп крсетуіне жне оны мінез-лы,
іс-рекеттеріні з ортасына тн болуына байланысты.
атысушыларды сздері грамматикалы жаынан кбіне тл сздерден ралады.
Яни, жазушы аармандарыны з сздерін не монолог, не диалог трінде
блжытпай, тап сол кйінде беруге кш салады. Оны негізгі себебі:
аармандарды сйлеген сздеріні з ортасына тн ету тілегінен туады. Мысалы,
оымаан жай шаруа мен оымысты адамдарды сздерінде з орталарына, білім
дрежесіне арай кптеген айырмасы болуы ммкін. Сондытан райсысын зіне
лайыты, з ортасына тн сздермен сйлетпесе, мір шындыына нсан келеді.
Оушыларын сендіре алмайды.
атысушыларды сзі шыарманы ай дуір, андай оианы суреттейтіндігіне
де байланысты. Бдан 100 жыл брыны тарихи оианы крсетуге арналан роман,
гімелерді аармандары да сол жадайа лайыты, з кезіне тн сздермен
сйлеу керек. Ол жаы еске алынбаса, жазушыны шындытан шалай кеткені болып
табылады.
атысушыларды сздерін жекелеп, ерекшеліктерін оушы сезінерлік дрежеге
ктеру мселесі сз боланда, кейіпкерлерді жасы, жынысы, ксібі т.б.
мселелер де мытылмайды. Шын талант, лкен жазушылар осы жайларды брін
ескереді.
Жай оыанда бларды онша аарылмауы да ммкін. Біра кркем шыарманы
рылысы, образдарды жасалу жолдары, тілі белгілі бір заа негізделетіндігін
ескере отырып, талдауа кіріссек, роман, гімелерді ай жаынан болсын, толып
жатан блшектерден июласатындыын жне олар сол шыармаларды идеялы
мазмнына баыныылыын креміз. Бл айтанымызды монолог, диалогтерге де
тікелей атысы бар.
Мысалы, М.уезовті «Тнгі сарын» пьесасында Жантас пен малімні (Сапа)
диалогін келтірелік:
«Малім. ажап. Мені ктпеген
характерім бл кісіден. Онсыз да Олжай сізді елді жылатумен келмеп пе еді? Бл
лі осындай ма еді зі?
Жантас.Жылату ма? Борса емес,
блара бауырса ой.
Малім. Хикмат, б да кп болысты
бірі боланы ма?
Жантас. «лытан шен алып, дреже
алып отыран бай, болыс р жерде з елін сатып отырады», - деп зііз айтпап па
едііз? Мен сол сзіізден бері арай тап осы Майан болысты ізін блжытпай
танитын болдым».
Жазушыны
крсетуінше малім Сапа - алия медресесінде оыан, миллат мселесін жалпылап
тсінетін, са-байшыл идеядаы оымысты.
Бір жаынан, ол патшадан шен, дреже алан бай, болыстар р жерде елін
сатып отырады десе, екінші жаынан, оларды ішінде Майан болыс трізді діл,
жасы болыс та болуы ммкін деген ымнан арыла алмайды. Е аыры кезге шейін
айшылы кзарас, сезімдерді шырмауында болып келеді де, Майандарды е
соы алдауларын жне соны себебінен халыты, оны басшысы Жантасты наа
апата шыраанын з кзімен кріп, тгелдей халы жаына шыады.
Малім Сапаны жолы
- са-байшыл демократ оыандарыны жолы. Бір жаынан, халыа жаны ашыса,
екінші жаынан стемдік етуші бай, болыстарды ішінде ділдері болуы ммкін
деген міт кпке шейін зілмеу трізді солылдаты Сапаны да басында болады.
Жантаспен сйлескен малімні сздерінен осыны круге болады.
мір мектебін ткен
Жантасты р сзі оны халы масатына шын берілген бкіл бай, болыс, оларды
ішінде сырты жылтыраан, іші кгірт Майанны да ол «ізін блжытпай таниды».
Сйтіп, екі
аарманны сйлескен сздерінен біз оларды екі алуан адам, екі трлі мінезді
алпын байаймыз.
Жазушылар кейде
тип-образ жасау шін атысушыларды бір сзін не сйлемдерін кп айталау
арылы оушыларыны оан кілін аударады. Ондай тл сз, сйлемдер тек жай
клдіргі шін алына салмайды. Сол адама тн, оны дадылы сзі екенін
крсетеді.
А.П.Чехов зіні
«Тіл малімі» деген гімесінде Ипполит Ипполитовичты монолог, диалогтерінде зінше, аылды, наыл
сздерді формасына уестігін, біра онысынан еш нрсе де шыпайтындыын, тек
жртты бріне млім жайларды ана айталайтындыын, оны з сздерімен-а
крсетеді.
«ыс жаз емес, ыста
пеш жау керек болса, жаздыгні пеш жапай-а жылы». «йленгеннен кейін адам
бойдатытан алып, жааша мір бастайды». «Бан шейін сіз йленбеген едііз
жне жалыз трушы едііз, сіз енді йлендііз жне екеу болып трасыз».
Ипполит
Ипполитовичты осы трізді сз,
сйлемдері гімені зын бойында кездеседі. Оны мінез-лы, дниетану
кзарасы, ой-рісі - брі оны осы сздерінен-а толы кз алдыда трады.
.Мсіреповті
«Аманкелді» пьесасында Кете р жадайда: «айран араылы-ай!» - деп сйлейді. Осы сз пьесада оны бкіл
іс-рекет, мінез-лын айындауда ерекше орын алады. Халы ктерілісіні
алашы кезінде мыбасы болан, Аманкелдіні жасы серігіні бірі болан Кете
февраль революциясынан кейін, Совдеп рылып, кешегі сарбаз енді солдата
айналанда, ендігі кезде скер басару оны шалайынан алыс жатанын сезінбеген
аал батыр Аманкелдіге мыбасы етпеді деп кпелеп, уелі онан іргесін аула
салады. Елге барып, еш нрсеге атыспай жатпа болан Кете Аманкелді скеріні
ішінде тышылы, бліншілік жмыстарын жргізуші Кенжеараны шырмауына ілігіп,
аладаы Совдеп кіметін з олына алып, басбзарлы жасайды. Байлардан алан
жерді здеріне айтарып береді, Совдеп келген бостанды, тедікті ыдыратпашы
болып, ел басына гіртая ойнатады.
Кете сол істері шін
кейін ауыр жазаа бйырылады. Оны сол дрежеге жеткізген зі кп айта беретін -
«араылы». «айран араылы» оан кні тіп кеткенін аартпайды, «айран
араылы» оны Аманкелдіге кектендіреді, «айран араылы» жерді байлара
айтып бергізеді, «айран араылы» йел бостандыына арсы етеді, «айран
араылы» оан жуан ждырыты жасатады, е аыры «айран араылы» оны
тбіне жетеді.
орыта айтанда, тас
араы адамны басалар туралы «айран араылы!» деп ынжылуы клкімізді
келтірсе, сз астарында Кетені мінез-лы, іс-рекеті, наным-сенімі
жатыр. Олар сол сзді сырты
рылысына сай келеді.
Монолог, диалог
арылы атысушыларды мінезін сипаттауды классикалы трі М.Горькийді гіме,
романдарында жиі шырайды. Мысал шін «Ана» романынан бір зінді келтірелік.
Бл сздерді тек
мазмны ана емес, алай айтылуыны лкен мні бар. Жеке сздерді айтудаы
ерекшелік, сз олданыс, сйлеу, сйлем растыруды зі де адамны мінезін,
андай леуметтік топа жататындыын крсетеді.
«Ана» романында -
эпизодты атысушы (бір эпизодта ана атысады) трактирші Бегунцов дейтін адам
бар. Бегунцов з сзінде былай дейді:
« - Денііз сау ма,
Пелагея Ниловна? Балаыз алай? йлендіруді ойлаан жосыз ба, ? Жігітті
йленетін мезгілі толы жетті ой. Баласын ертерек йлендірсе, ата-ананы
кілі орныыырайды. Семьяда адамны рухы да, тні де бзылмай, жасыра
саталады. Семьяда ол сіркеге (уксуса) салып ойан саыраула трізді! Егер
де мен сізді орныызда болсам, оны йлендірген болар едім. Бізді заманымыз -
адамны жріс-трысын ата баылауды тілейтін заман, йткені жрт з аылымен
тіршілік істей бастаалы жртты ой-пікірлері бет-бетімен кетулі, ылытары
рескел, алай жазырса да орынды. Жастар шіркеуге жоламайды, ашы жиналатын
орындардан ашады, жасырын жиналып, брыш-брышта сыбырласады. Неге
сыбырласады, айтыдаршы? Жрттан неге ашады? Жрт алдында, мысалы, трактирде
адам не нрсені айтуа бата алмаса, соны брі не нрсе? Сыр ма? Сырды орны
жалпыа бірдей шипалы, асиетті шіркеу ой. Ал енді брыш-брышта айтылатын
баса сырды брі де аылды адасуынан! Сау-саламат болуыыза тілектеспін,
ош!»
Бл монологті тек
ана мазмны ана емес, жеке сз олданыстары да, сйлем рылыстары да
Бегунцовті екіжзді адам екенін айындайды. атысушыларды сздеріндегі тіл
ерекшеліктерін бере білуді шебер трін Горькийді, Гогольді таы баса
жазушыларды шыармаларынан кп табуа болады.
азата «Жігітті жолдасынан таны»
мтелі,
Жанамаорыста «Сені кім екеніді
мен саан
мінездеуайтайын, сен маан досыны
кім екенін айт» дейтін мтел бар. Екеуіні
мазмны бір. Бл маал-мтелдер адамны жасы-жамандыын, зіне тн асиетін,
мінез-лы, іс-рекет, амал-айла, наным, сенімдерін тану, білу шін оны
басалармен досты, асты арым-атынастарыны мні зор екендігін аартады.
Біз жоарыда мінездеу жне оны жасалу жолдарына тоталып, бірнеше мысалдар
келтірдік. йтсе де атысушыларды мінезін суреттеуді дебиетте баса да
жолдары бар. Оны негізгісі - жанама мінездеу.
Жанама мінездеу - атысушыны зін емес, оны
айналасын суреттейді. Яни, андай нрсені жасы креді, алай киінеді, оны
йіндегі заттарды т.б. Біра жазушы
мені кейіпкерлерім мынаны натады, ананы натпайды, оны мынадай сбептері бар
деп тсіндіріп жатпайды. Ол туралы кейіпкерлер де сз атпайды. Тек барды бар
кйінше ана крсетіп отыран трізді сер алдырады.
Мысалы, «лі жандарды» бір жерінде:
«Чичиков блмені ішін кзімен шолып тіп: «Блмеіз бір трлі сйкімді
екен ой», - деді. Дрысында, блме сйкімді емес еді; абыралары ккірт
тстес, кк шулан бояумен сырланан; блмеде трт орынды, бір кресло, стол,
оны стінде бктелген белгісі бар, жоарыда айтылан кітап жне бірнеше пара
жазулы ааз жатыр. Біра стол стіндегі е кп нрсе темекі еді. Оны ішінде
картуза салынаны да, темекі дорбасына салынаны да, е аыры, столды стіне
шошайтып жай йе саланы да, не керек, темекіні неше трлері бар еді. Бл
темекілер Маниловты ермек етіп, уаыт ткізетін нрсесі екені айтпай-а
байалушы еді», - дейді.
Бл зіндіде Маниловты зі туралы бір ауыз сз жо. гіме оны блмесі,
блмені сыры, ондаы заттар туралы. Жазушы Маниловты зі жайлы еш нрсе
айтпаса да, оан тікелей атысы бар нрселерді з алпында суреттеу арылы оны
андай адам екенін аартады.
Блмені ккірт тстес сыры, бктесіні жазылмай, бір орыннан озалмай
жатан кітап, шашылан темекіні р алуан трлері Маниловты иілгісі келмейтін
еріншек, еш нрсе оымайтын надан, тазалыты сймейтін нас, солай бола трса
да, демілікке уестігі бар, ол уестігі татымсыз жне тек ра иялдан рі
замайтын дерексіз, ысасы, Манилов зіні мінез-лы, наым-сенімдерімен
бізді кз алдымызда трады.
Гоголь Собакевичты она йін былай суреттейді:
«Чичиков жан-жаты таы бір шолып тті. й ішіндегі кзге тскен
нрселерді брі де ны, зор, берік, ол нрселерді ай-айсысы болса да адам
тааларлытай, й иесіне біртрлі састыы бар сыылды крінуші еді. она
йді брышында жаа аашынан жасалан жарты стол тр, трт аяыны райсысы
келідей, дл аю сияты деуге болады. ысасы, стол дейсіз бе, кресло дейсіз бе,
орынды дейсіз бе - осыларды брінде де зілді сабырлылы асиет бар сыылды.
Оларды райсысы: «Мен Собакевичпын»; не «Біз райсыларымыз да Собакевича
саспыз» дегендей».
Чеховты «ндатаулы адам» деген гімесінен грек тіліні оытушысы
Беликовті еске тсірсек, шебер олданылан жанама мінездеуді образ - тип
жасауда аншама мні барлыын айын круге болады.
«Оны (Беликовті) олшатыры да, сааты да ср шберекпен аптаулы болушы
еді. Тіпті арындашыны шын шыармашы болып, алтасынан бкісін алан кезде,
ол да аптаулы болып шыты», - дейді.
орыта айтанда, бл келтірілген зінділерді брі де жанама мінездеулерге
жатады, атысушыны зін емес, оны айналасын суреттейді. Маниловты туір тс
деп ккірт тстес сырмен блмесін сырлатуы, Собакевичты зі андай толы, жуан
болса, оны й мліктеріні де зі трізді жуан, берік болушылыы - оларды не
нрсені нататындыымен тікелей байланысы бар. Олар Манилов, Собакевичтарды
мінез, наным-сенімдерінен туатындыы сзсіз. «Малы иесіне тартпаса, майталман
бола ма?» дегендей, сайып келгенде, жанама мінездеу де кейіпкерлерді мінездеу
болып шыады.
Сюжет
дегеніміз, - дейді А.М.Горький,
Сюжет- жалпы айтанда, адамдарды зара
(французша -арым-атынасы, байланысы, sujet
- зат)айшылытары, жек кру, жасы
кру,
р алуан деби мінезді (образ маынасында) су, жасалу тарихы».
Эпикалы,
лиро-эпикалы немесе драмалы шыармаларды алса (оианы неден басталуынан
бастап, немен аяталуына дейін), оиалары бір-бірімен байланысты жне зілмей
дамып отыратындыын креміз. Оианы даму жолында оан атысушы адамдар зара
байланыста, арым-атынас, крес, тартыстарда болады. имыл, іс-рекет,
талас-тартыс стінде ркімні мінезі, наным-сенімдері, кйініш-сйініштері
айындала да жне сол адамдарды арым-атынастарына жазушыны алай
арайтындыы да сезіледі. Осыларды брін, бір сзбен айтанда, шыарманы
сюжеті деп атайды.
рі ыса, рі дл,
ылыми дрыс, тжырымды трде сюжетке берген Горькийді жоары анытамасы,
барлы дебиет теоретиктері олданып жрген классикалы лгі деуге болады.
р шыарманы
клеміне арай зіне лайыты сюжеті болады. Тсінікті болу шін бірнеше
мысалдар келтірелік.
А.П.Чеховты
«Чиновникті лімі» атты гімесіні клемі анша ыса болса, сюжеті де сондай
ыса.
Бір кні театрда
«Корневиль оырауларын» тыдап отырып, бір мекемені шаруашылы блімінде
істейтін кіші дрежедегі чиновник Иван Дмитриевич Червяков абайсыз тшкіріп
алады да, онысын зі трпайы санап, біреуге ткірігім шашырап, ят болмады ма
екен деген оймен жан-жаына араанда, на зіні арсы алдындаы креслода
отыран шалдау адам мойнын жне басыны асасын олабымен сртіп жатанын
креді, оны лдене деп кбірлегенін де естиді. Ол адамны темір жол ведомостысында
ызмет ететін генерал Бризжалов екендігін Червяков таниды. Оан мені ткірігім
шашырап тиген болуы ммкін, мені тікелей бастыым болмаса да, олайсыз ой,
кешірім срайын деп ойлайды да, генералды лаына сыбырлап:
«Мртебелі тасыр,
кешірііз, мен абайсызда...», - дейді. Генерал: ештеме етпес... дегенді айтады.
Біра Червяков
екінші рет таы кешірім срайды. Бл жолы генерал оан аттыра жауап айырады.
Генералды ашуландырып алдым-ау деген оны кдігі кшейе тседі де, демалыс
кезінде, лгі сзін айтып, таы кешірім срайды. Генерал: «Сіз манаы туралы
ма, мен оны мытып та лгердім. Болды енді», - дейді.
Червяковке генерал
лі кешірмеген трізденеді. дейі ткірді деп ойлап алуы ммкін деп, кдігі
се тседі. йіне келіп йелімен аылдасанда, Червяковті дейі барып кешірім
срасам деген ойын йелі де малдайды. Ертеіне барынша демі киініп,
генералды кесесіне барады. Генерал Бризжалова кешегі болан тшкірік
оиасын есіне тсіріп, таы кешірім срайды, бтен ойы болмаанын, абайсыз
тшкіргенін тсіндірмекші болады. Генерал ткке трмайтын нрсе деп, оны
сзіне мн бермейді. Генералды абылдауына келген кісілер арыла бергенде,
Червяков генерала айтадан барып, кеірек тсіндіруге тырысады. Мазасы кеткен
генерал: «Сіз мені маза еткііз келе ме?» - деп реніш крсетіп, блмесіне тез
кіріп кетеді де, есігін жауып ояды. Генералды айтанын керісінше тсінген
Червяков зінше ашуланып, енді келіп кешірім срамаса серт байлайды. зіні
абайсызда тшкіріп аланын тек хат арылы ана тсіндірмекші болып, уелі
солай шешсе де, артынан шыдай алмай, келесі кні зі келіп генералдан таы
кешірім срайды. Генерал: «Кет!» - деп оны уып жібереді. Ол сзден зресі шып
кеткен Червяков йіне келеді де, айтыс болады.
Екінші мысал ретінде
оушыларымыза млім Б.Майлинні «Шаны белгісі» атты гімесін алалы:
Тарыл гіз сойан
кліні маын жайлайтын елдердегі дандалыа сйеніп, Сыр бойын ыстайтын
Жаппас еліні ататы байы Есімбек деген адам жылда кшіп келіп жайлайды. Оны
трт лы, бір ызы болады. ызыны аты - Ша. зі слу, хат танырлы білімі
бар. Есімбекті ызына бл елді бозбаласы анша мар болса да, Ша
ешайсысына ыай бермейді. Таы бір жылы кшіп келгенде, алада оып,
малімдік дрежеге олы жетіп, баса бір елде жалданып бала оытушы бдірахман
дейтін жігітпен Ша танысады. Екеуіні арасында сйіспендік басталады. Біра
ызды кесі, аалары бдірахманды мейлінше жек креді. Оны кедей деп здеріне
те крмейді, мны стіне Есімбекке бір сауда мселесі жнінде бдірахман
арсы болып, Есімбекке кедейлерді алдатпаан бір жері бар екен, ол таы себеп
болады. бдірахманды елді асаалдары да натпайды. йткені оны р алуан
жаашылдытарын кре алмайды. Оны шоынды, дінсіз деген лаап таратады. Оны
стіне Айнабай деген сол елді бір алая уы, Клзипа деген зіні ызын
бдірахмана бермек болып, бдірахманны кесін айналдырып алады. Біра
бдірахман кесіні тілін алмайды. йтсе де есек дме болып, мітін збей
жрген Айнабай Ша мен бдірахманны араларындаы жаындыты естіп, зін
орлады деп біледі де, оан олынан келгенше асты ойлайды. Алдымен ызды
кесіне ызыды бдірахман алып ашалы жр деп хабар жеткізеді. Ша мен
бдірахманны жолыуы иына соады. Брын хат тасып тратын ойшы бала
Базарбайды Есімбек уып жібереді, оны аасы асымжан да ол ауыла бара
алмайды. Енді арадаы тіл зіледі. стіп жргенде Айнабай жоары кімет
орнына: «бдірахман елден тріктерге аша жинап жр», - деп жала жауып, тірік
арыз береді. Сол арыз бойынша, елге приставтан адам келіп, бдірахманды
стайды.
бдірахман сталып
бара жатып, Есімбек аулыны стімен жреді. Шаны бір кріп кетуді арман
етеді. ыз жегесімен судан айтып келе жатанда кез келіп, арбадан арып
тсіп, бдірахман Шаа мн-жайын айтады. ызды аалары тайлы-таяы алмай
жгіріп, бдірахманды рмашы болады. бдірахман мен Шаны «ош, алам!»
деуге ана тілдері келеді. бдірахман жріп кетеді. сталан адамды олар уа
алмайды. асында стап бара жатан арулы стражник орыс болады.
бдірахманды пристав
дуана алып кетеді. Осы оиадан кейін Ша ауырып, бірнеше кндерден кейін,
тсек тартып жатып алады. ызыны науасы ауырлап бара жатасын, шешесіні жаны
ашып, ел болып бдірахманды босатуды, оан Шаны беруді Есімбектен срайды. Ол
кнеді де. Біра Шаны науасы кн сайын ауырлап, бдірахманны досы
асымжанды шаыртып, Ша лер алдындаы зіні арманы мен бдірахмана деген
аманатын айтады.
Сол кні асымжан
йіне келсе, бдірахман да амаудан босанып, еліне келіпті деген уанышты
хабарды ести сала, ол досы бдірахмана тез аттанады. Сол кні тнеп, ерте
ауыла жылы келісімен-а екеуі Шаны аулына тартады. Блар суыт жріп келсе,
Ша айтыс болан. бдірахман Шаны лігімен оштасуа келеді. ызды
жегесі, блара тілектес Зйкл Шаны соы хатын береді.
Есімбек Шаны
здеріні ауымына апарып оюа кетеді. Келесі жылы Тарыл гіз сойан клді
асында Шаны асын беріп, оан белгі орнатады. Кейін сол кл де, айналасы да
«Шаны белгісі» атанып кетеді.
Бл екі гімені
сюжетін мысала келтіруде екі трлі себеп бар. Бірінші, сюжетті зын-ысалыы
шыарманы клеміне байланысты екендігін, айырмасын аарту болса, екінші,
сюжетте кездесетін композициялы негізгі элементтер гімені зын, ысалыына
арамастан, брінде де бола беретіндігін крсету. Бірінші мселеге жоарыда
мысал келтіріп ттік. Ол оушыларымыза тсінікті. Ал екінші мселе, яни
композицияны сюжетті шыармаларда кездесетін негізгі элементтері кеірек
тсіндіруді ажет етеді. Композицияны негізгі элементтері: экспозиция,
байланыс, длелдеу, ситуация, оианы шиеленісуі, шарытау шегі, шешу.
Кркем
гіме, роман, поэмаларда
Экспозициянегізгі оиа басталмас
брын
(латынша - expositionсол гімені тууына себеп тсіндірме)болан жадайларды тсіндіру,
Алдыы оиа себебі болса, соы гімеленіп отыран оиа оны нтижесі
екендігін крсетушіліктер болады. Мысалы Б.Майлинны «Шаны белгісінен» бір
зінді келтірелік. Жазушы бл гімесін екінші адамны атынан баяндайды.
асымжан дейтін лкендеу адаммен жолаушылап бара жатып, жазушы ол адамнан жер
аты жайлы сз сраанын, асымжанны оан кзімен крген Ша, бдірахмандарды
хикаясын баяндауа зірлік ретінде былай дейді:
«...Бала кнімізде анау крінген тбені басында талай асы ойнап едік...
Ол да бір дурен... и... Бл - елді кзге арай онатын жері, жазытры барып
аса шейін отыратын жайлауымыз, бл кл де «Шаны белгісі» атанды, брын
«Тарыл гіз сойан» деуші едік. лкен кл, маайы толан шорынды су... ол
уаытта жерді берекесі андай. зімізді ел аншама... оны стіне ту Сырдан
келіп Жаппастар да онады... кейінгі кезде ана Жаппастар келуін ойды ой.
Бізді Беркінбай деген жаын ааларымыз болады. Брын бай еді, болыстыа
таласамын деумен-а малын ртып алды. Осы кні кедей. Беркінбайды кесіні
наашысы Жаппас Есімбек дейтін болды... Ортан олдай трт лды болды - шетінен
асыр. Сол трт лды ортасында бладап скен Ша дейтін ызы болды, «Ша
десе, Ша, ой, шіркінні зі де келбетті еді-ау...» Мнан кейін асымжан
Шаны мінез-лы, деп-ркенділігін, талай жас жігіттерді оан ашы болып,
хат, ледер жазанын, зіні Есімбек ауылымен алай араласуын айтады. Бларды
брі де Ша мен бдірахмандарды арасындаы оиалардан брын, ол кезде олар
лі бір-бірімен таныс та емес. Біра гіме сол жерде, сол Жаппас аулында жне
Шамен байланысты болатындытан, асымжан оиа болар алдындаы
жай-жапсарлармен тыдаушысын таныстырып алады да, негізгі гімесін сосын
бастайды.
Бл - экспозицияны бір трі. Біра экспозиция рдайым гімені басталмас
брын келуі шарт емес. Кейде гімені ортасында, кейде тіпті аяында да келуі
ммкін. Мысалы, С.Мановты «Ботакз» романында Г.М.Кузнецовпен оушыларын
автор Балтабекті ста дкеніні асында таныстырады. йтсе де «Ол кім? айдан келді? Не істейді?»
деген сратар туады. Сондытан негізгі гімесін тотата трып, жазушы
Г.М.Кузнецовті кім екендігін, брын кім боландыынан апар береді. Міне, бл
гімені ортасында келген экспозицияны тріне жатады.
Ескерте кететін бір нрсе, гімені ортасында келетін экспозиция мейлінше
ыса, тек млімет беру дрежесінен аспауы керек. Егер оан эпизод, кріністер
осылып, кеейтіліп баяндалса, онда ол шегініске айналып кетеді. Осы романны
ішіндегі сол адамды айдан кргендігі туралы Асарды ткен бір оианы еске
тсіруі экспозициядан грі шегініске жаын. Бл екеуін шатастырмауымыз керек.
Шыармадаы
оианы неден басталуы
Байланысжне келешектегі оиалардызіліп
алмай,
бірі мен екіншісіні жаласып отыруларын байланыс деп
атайды.
«Шаны
белгісіндегі» оианы бірінші байланысы - бдірахманны Есімбек аулына келуі,
Шаны оны сыртынан кріп натуы. Екінші байланыс - алтыбаан ойынында
кездесіп, екеуіні жаын танысуы таы басалар.