Ф. Франко режиміні кйреуі
1939 жне 1970 жылдардаы режимні арасында айырмашылы боланымен, оларды кп састыы бар еді, атап айтанда саяси, за, атару, сот жне скери билік диктатураны мір срген барлы кезеінде Франконы олында болды. Франко кіметті ызметіні барлы баыттары мен нормаларын анытауда, декреттер мен задарды бекітуде, скери жне азаматты шенеуліктерді, кортес пен муниципалитеттерді депутаттарын таайындауда барлы билікке ие болатын. Ол мемлекет басшысы, арулы кштерді бас олбасшысы, жалыз саяси партия — Испан фалангасыны, ол кйреген со режимні барлы жатастары біріккен "лтты озалыс" партиясыны каудильосы болды. 1973 жыла дейін барлы рылан кіметті Франко басшысы болды. 1969 жылы кортесті ттенше сессиясы мемлекет басшысыны мирасоры етіп, 1931 жылы революция клатан король Альфонс ХІІІ-ні немересі, Хуан Карлосты таайындауы да, ал 1973 жылы — адмирал Карреро Бланконы премьер-министр болуы да Франконы абсолюттік билігін шайалта алмады.
Франкизм зіні арсыластарына арсы саяси террорды ата рухани жне идеологиялы террормен толытырып отырды. "Коммунистерге арсы крест жорыы" идеалына берілгендікті режим елді ішкі жне сырты саясатыны негізгі принципі деп есептеді. Режим зіні арсыластарыны саяси жне идеологиялы толы арусыздануын талап етті. Испан оамына франкизм енгізген идеологиялы платформа Испанияда бір жарым асыр ішінде дниеге келген ртрлі реакциялы аымдар, топтар, партияларды идеологиялы жне саяси доктриналарыны ойыртпаы еді. Франкизмні идеологиялы доктринасыны мнін зерттеуші Хуан Висенс былай сипаттайды: "авторитаризм, национализм, экзальтированное провозглашение единения перед лицом классовой борьбы, патерналистская элитарность, исконный, дособорный католицизм"/5/.
40-шы жылдарды соында 50-шы жылдарды басында франкизмге арсы экономикалы рандармен алашы жмысшы бас ктерулері бой ктерді. Жмысшылар жалаыны аз болуына, ксіпкерлерді жгенсіздігіне, бааны суіне арсы шыты. Жмысшылар 60 -шы жылдарды басына арай франкистік режимні негізіне арсы талаптар оя бастады: саяси ттындара амнистия, ереуілдерге, жиналыстара, туілсіз ксіпорындар ру правосын беру, полициялы террорды тотатуды жне т.б. талап етті. Жмысшыларды жаппай бас ктерулері режимні маызды тіректеріні бірі "вертикальды" синдикаттарды кйреуіне кеп соты.
70-ші жылдарды ортасында "вертикальды" синдикаттар скерсіз генералдара айналды, йткені ебекшілерді кпшілігі 50-ші жылдарды аяында алыптасан ксіпода озалысыны жаа типі — жмысшы комиссиясын ашы олдады. "Вертикальды" синдикаттарды кйреуі франкизмні халыты басым кпшілігімен тіл табуа мтылысыны толы іске аспаандыын крсетеді. 50-ші жылдарды ортасында студент ауымы университетті ксіподаына /СЕУ/ радикалды реформа жргізуді талап етті. кімет бан жауап ретінде университеттерді жапты, студенттер арасында тазалау жргізді, оку корпустары мен студенттік алашы территорияларында митингілер жне манифестациялар ткізуге тиым салды, осы жерлерге полиция мен азаматты гвардияны лкен блімдерін енгізді, біра бл шаралар ота май йды. Режим мен студент ауымы арасында конфликт туды.
60-шы жылдарды аяында ртрлі оппозициялы акциялара: жиналыстар, демонстрациялар, "днгелек столдара" жне басалара интеллигенция белсене атысты. Испан интеллигенциясыны жаа рпаыны басым кпшілігі франкизмге арсы шыты. Олар адвокаттар, журналистер, дрігерлер, сот ызметкерлері /6/. кіметті интеллигенцияны ртрлі топтарына жргізген саяси репрессиялары оларды арасында режимні ыпалыны суіне кедергі келтірді.
Каталония мен Баск еліні лтшылды озалысы оппозициялы озалыста маызды роль атарды, олар автономияны алпына келтіру жне лтты мдениетті орау шін табанда крес жргізді. Франкизм оларды " лтты бірлігіне" астанды тудырушы ретінде арап, аяусыз басты. кіметті репрессиясы 60-шы жылдарды соында радикалдык позициядаы баскі лтшылды йымдарыны кресті террористік методтарына кшуіне кеп соты да Баск Елінде жадайды одан сайын шиеленістіріп, режим дадарысын тередете тсті.
Осылайша франкизм тменнен басталып, се тскен оппозицияны баса алмайтын жадайа жетті. Ол "лы Испания" негізінде сатап ала алмады. 30-шы жылдары антиреспубликанды жне антикоммунистік ту астында испан реакциясы тапты-леуметтік жаынан ртрлі кштерді біріктірген болатын: финанс жне жер олигархиясы, шіркеу мен скерді басарушылар, ірі нерксіп иелері, ала мен селоны орта тобыны едуір блігі. Франкистік режим оларды мддесін барынша орады. Оларды экономикалы позициясыны ныаюына жадай жасады. Франкизм тсында алыптасан финанс олигархиясы негізінен оаммен мемлекетті стем кшке айналды /7/.
Режим "брыны" байлара ана олайлы жадай тудыран жо, алып-сатар, коррупция негізінде байыан "жаалара" да жеілдіктер жасады. Ап Испанияда 60-шы жылдарды ортасында "экономикалы аристократия" деп аталан 1377 "семья" болды. Режимні билік басында болуы Франко семьясыны баюына пайдаланылды. Франконы інісі Николас Франко "Рено", "Дизель", "Алюминио Иберико" сияты компанияларды кімшілік кеесіні рамына енді, арындасы Пилар биржа ойынында байып, зіні капиталын фармацевт жне металлндеу нерксібіне салды. Франко семьясыны капиталы 41 банкіге салынан.
60-ші жне 70-ші жылдарды бірінші жартысындаы экономикалы "бум" одан сайын "жаа" буржуазияны позициясын ныайтты, сонымен атар ол режим экономикасы саясатыны біраз блігіні наразылыын сірді. Соны ысымымен 50-шы жылдарды соында режим "автаркия"* жне экономиканы реттеу саясатынан бас тартуа мжбр болып, экономиканы "либерализациялауа" кшті, ол испан бизнесіне барынша олайлы жадай туызды. Осындай жадайда испан буржуазиясы реформа жргізуге мен осы рылымды жоюа мтылуы кшейді. Франкизм 60-шы жылдары орын алан жадайдан мемлекеттік басару системасына "Опус деи" /"Дело божье"/ діни сектасынан технократтар мен леуметтік жне саяси салаларда либерализаторлы жаалытарды енгізу арылы шыуа тырысты. Технократтар здерін басарушы ретінде жаман крсеткен жо, сонымен атар коррупция, азына рлаушылыпен олар здерін былады, ал саяси "либерализация" жзеге аспады. Сонымен бірге оларды іс-рекеті испан буржуазиясыны ртрлі топтарыны арасында айшылыгар туызды, екі аымны пайда болуына ыпал етті: "эволюционисттер" жне ультра, кейінірек "бункер". кіметті тоталитарлы формасына 1936-1939 жылдары франкистік ту астында республикаа арсы соысандарды балалары арсы шыты. Оларды Испанияда "Режим балалары" деп атады. Олар "кше балаларымен" бірікті.
Испания басарушы тобыны франкизмге кзарасына таы бір жадай сер етті. Франкизм бірыай идеалы-саяси блока монархистерді, консерваторларды, католиктерді, фашистік топтарды ртрлі фракцияларын біріктірді. Осы блока ртрлі кштерді енуі оларды ішінде немі айшылытар туызып отырды. Алашы кезеде режимні негізгі саяси сйеніші Испания фалангасы болатын. Осы партияны жатты программасы 26 баптан трды, ол франкистік мемлекетті "фундаментальды негізі" деп саналды. 40-шы жылдарды соында фаланганы рамы 1 миллион адама жетті, соан арамастан елдегі жетекші саяси кшке айнала алмады. Себебі, рашан скер баылауында рекет етті, оны билігіне немі монархистер мен католиктер таласты. Герман жне итальян фашизмні кйреуі фаланганы Испаниядан тыс жердегі саяси жне рухани олдаудан айырды. Франко фаланга сйенішінен бас тартуа мжбр болып, баса реакциялы кшке, атап айтанда католиктер мен монархистерді консервативтік топтарына ара сйеді. Фаланга 50-ші жылдарды ортасында шын мнінде кйреді, біразы "лтты озалысты" бір бліміне айналды. 60-шы жылдары "лтты озалыста" бір-біріне арсы топтар пайда болды. Фаланганы ультра ошыл элементтері оны айта тудыруа бірнеше рет мтылды. 1958 жылды мамыр айында фаланга принциптері мемлекетті негізгі принциптері деп жарияланды, біра олар брыны позициясын айтара алмады.
70-ші жылдарды ортасында франкизм зіні таы бір таянышынан — католиктік шіркеуден айырылды. Азамат соысы жылдары жне одан кейінгі жылдарда шіркеу "крусада" идеясын толы мойындаан-ды, режиммен оны репрессиялы саясатын олдап, зіні онымен тыыз байланыста екенін айын крсеткен. 1953 жылы Ватиканмен конкордат жасалынан, ол католиктік дінге ерекше ытар берген. Алайда, оппозициялы озалысты суімен шіркеуді режимінен алшатау процесі басталды. Шіркеуді "жааран" анаты 60-шы жылдары франкизмнен ажырады. Бл анат режим саясатын ашы сынап, оппозицияны демократиялы бостандытарды алпына келтіру талаптарын олдады.70-ші жылдарды ортасында жаа лептен режимні маызды тірегі скер мен оамды ауіпсіздік кштері де шет ала алмады.
Дегенмен франкистік режим немі дадарыста болды деп айтуа болмайды. Режимні за уаыт мір сруі жадайды згеруіне тез бейімделуі, р трлі топтармен тіл табысуы, оларды кейбір талаптарын орындауы. Франкизм зі мір срген жылдары леуметтік-экономикалы жне саяси маневрді лкен тжірибесін жинатады. 1945-1948 жылдары Испания халыаралы аренада ошау алды. Режим осы ошаулануды клекелі салдарын жою шін біратар реформалар жргізді: монархияны алпына келтіру, кортестерді ру,"испандыгар хартиясын" мірге енгізу. 1959-1960 жылдары экономикалы жне саяси дадарыс туанда да франкизм крт бетбрыс жасап, "ашы экономикаа" кшті, "испанды экономикалы кереметке" жол ашты. 1960 жылдарды ортасында елде оппозициялы озалыс ке етек аланда франкизм "либерализация", реформа эрасын жариялады. Осындай маневрлер елде режимге арсы оиаларды алдын алып, дадарысты ситуацияны жойып жіберіп отырды. Режимні біршама траты болуына оппозициялы кштерді ртрлі болуы, имылдарыны бір-бірімен йлеспей жатуы да сер етті. Оппозициялы партиялар мен топтарды іс-рекеті кбінде петиция, жазбаша арсылы, тініш, ндеу жазумен шектелді. Олар сынан жолдар елдегі шиеленіскен мселелерді шеше алмады. Осыларды барлыы франкизмге арсы кресте бірыай бір платформада біріккен кшті ра алмады.
Франкистік режимді "лтты келісім" негізінде бейбіт жолмен жою идеясы испан оамыны ртрлі топтарыны арасында ке олдау тапты. Оны себебі: біріншіден жаа азамат соысыны ауіптену (брыны азамат соысыны анды зорлыы, азабы, ырыны естен шыан жо, оны "жегендер" де "жеілгендер" де мытан жо) Оппозициялы кштерді жаындасуыны алашы адамы 1962 жылы маусымда Мюнхенде ткен буржуазиялы партиялар мен социалистер кілдеріні мжілісінде жасалды. Онда Испанияда диктатурадан демократияа туді бес шарты крсетілді: елде демократиялы институтаттар ру; адам ына наты кепілдік беру; лтты топтарды ын тану; ксіпода бостандыын амтамасыз ету; оппозиция ылыы. Алайда, оппозициялы топтар мен партияларды жаындасу процессі заа созылды. 1974 жылы маусымда Демократиялы Кеес рылды. Оан Испания Компартиясы, Социалистік Халы партиясы жне баса партияларды топтары бірікті. замай Испания Социалистік жмысшы партиясы инициативасымен баса коалициялы оппозициялы кш - Демократиялы конвергенция платформасы, немесе Демократиялы келісім партиясы рылды. 1976 жылды наурызында осы екі оппозициялы блок - Демократиялы кординация ру арылы бірікті. Оларды бірігіп жариялаан коммюникесінде елде демократиялы оам орнатуа ол жеткізу жне саяси сипаттаы талаптары крсетілген.
70-ші жылдарды басында франкизмні маневр жасау ммкіндігі тотады. Испанияда демократиялы Кеес рыланнан кейінгі жадай жнінде 1974 жылы французды "Юманите" газеті былай деп жазды: "Франкизмнен кейінгі кезе бл гипотеза емес... Франкизмні кйреуі диктатурада лтты оппозицияны суімен білінеді... социалистер, христиандар, либералдар, монархистер, дін ызметкерлері, нерксіп иелері жмысшылармен, коммунистермен бірге рекет етуде. Аз уаыт ана брын бір-біріне арсы трандар бір масатта: Испанияда демократияны алпына келтіру масатында бірікті/8/. Франкизмні саяси жне идеологиялы жйе ретінде кні бітті. Одан басарушы топ та, алы кпшілік те бас тартты. Барлыы да згерісті ажет екенін тсінді. Осындай жадайда 1975 жылы 20 арашада 82 жастаы диктатор айтыс болды. Оны жерлеуін ультра Мадридте жне баса алаларда манифестациялар ткізумен атап тті. ыры жылды режим тарихы аяталды. Болашаа сенген жаа кезе басталды. 22 араша 1975 жылы принц Хуан Карлос, Хуан Карлос I деген атпен Испания королі болып жарияланды. Ол зіні така отыру рсімінде сйлеген сзінде елде реформалар жргізу ажет екендігінін тсінетінін атап тті.