Азіргі жадайда ксіпорындарды бсекеге абілеттіліктерін алыптастыру теориялары

Т.Рыслов атындаы азЭУ

«Менеджмент» мамандыыны

2-курс магистранты Смалов Самат

ылыми жетекшісі: э..д., профессор К.Б. Бердалиев

 

азіргі нары жадайында ксіпорындарды бсекеге абілеттілігі кбіне-кп оларды экономикалы леуетіні жай-кйіне туелді. Бсекеге абілеттілік бір мезгілде экономикалы леует дегейі артуыны тек себебі ана емес, сонымен атар салдары да болып есептеледі.

Ксіпорынны бсекеге абілеттілігіні оны экономикалы леуетіне атысты зара іс-имылы баламалы (альтернативті) н, экономиканы отайлы (оптималды) ызметі, бсекелік артышылытар, адам капиталы, экономикалы зара іс-имыл, ылыми-техникалы прогресті экономикасы теорияларында арастырылады. Теория мліметтері ксіпорынны бсекеге абілеттілігіні оны экономикалы леуетіне атысты зара іс-имылыны р трлі аспектілерін зерттейді. Осындай іс-рекетті маызды аспектісі ксіпорынны бсекеге абілеттілігін оны экономикалы леуетіні алыптасуы негізінде амтамасыз ету болып табылады.

Баламалы н теориясын жасаушыларды (А. Смит, Д. Рикардо, А. Маршалл, П. Хейне) фундаменталды ережелері ксіпорынны бсекеге абілеттілігін амтамасыз ету шін ажетті ресурстарды йлесімін анытауа атысты діснамалы (методологиялы) кзарастарды амтиды. Ксіпорынны бсекеге абілеттілігіні экономикалы леуетпен зара іс-имылына атысты осы теорияны олдану бсекеге абілеттілікті амтамасыз ету ммкіндіктерін тадауды жзеге асыруа ммкіндік береді, оларды ны баса ммкіндіктерді олданбаудан туындайтын шыындармен лшенеді.

Ксіпорынны бсекеге абілеттілігі ресурстарды рандай типтеріні р трлі санды ара атынастаы шыындарына тікелей туелді. Бл шыындар баламалы ммкіндіктер ндылыы ретінде тсіріндіріледі, рі олар олда бар ресурстарды пайдаланбау себепті жзеге асырылмайды. Экономикалы теория тжырымдамасына сйкес бсекеге абілеттілікті амтамасыз етумен байланысты барлы шыындар баламалы н болып саналады, яни біз бас тартуа мжбр болан баламалы ммкіндіктер ндылыы болып есептеледі. Ресурстар шыындары ксіпорын зіні бсекеге абілеттілігін амтамасыз етуде рбандыа шалатын ммкіндіктерді ана ндылыын бейнелейді.

Баламалы н теориясы бсекеге абілеттілікті амтамасыз ететін ресурстар ндылыын анытауа ммкіндік береді. Алайда бл шін ажетті ресурстар саны мен рылымын анытау аспектісі лі де зерттелмей отыр.

Ксіпорынны бсекеге абілеттілігін амтамасыз ететін ресурстар саны мен рылымын анытау бойынша ылыми ережелерді дамуы экономиканы оптималды ызметі теориясында орын алан (А.Г. Гранберг, Л.В. Канторович, В.С. Немчинов, В.В. Новожилов, Н.Я. Петраков, Н.П. Федоренко, С.С. Шаталин).

Осы теорияны тжырымдары контексінде бсекеге абілеттілікті экономикалы леуетпен зара іс-рекеті экономикадаы ресурстарды зады трдегі шектеулігі жадайында іске асырылады. Теорияны крделі (фундаменталды) ымы ксіпорын ызметіні объективті шарттарын длелдейтін тапшылы ымы болып саналады, бндайда бсекеге абілеттілікті арттыру ммкіндігі кез келген стте шектеулі болады.

Тапшылыты, яки дефицитті ресурс клемі ксіпорын ызметіні отайландырушылы міндетін шектеуші ретінде ала шыады. Бл оптималды трыдан тапшылыты ресурс толы пайдаланылады дегенді білдіреді жне егер тапшылыты ресурс саны згерсе, онда масатты функцияны оптималды мні де згереді. андай да бір наты ресурсты (оны ішінде экономикалы леуетті алыптастырушы ресурстарды) тапшылы дрежесі бсекеге абілеттілікті жоспарланан дегейі мен ксіпорын ресурстарыны рылымына туелді. Ресурстар рылымыны аса маызды сипаттамасы оларды зара бірін-бірі толытыруы мен зара бірін-бірі алмастыруыны барлыы болып табылады.

Экономиканы отайлы ызмет теориясы бсекеге абілеттілікті амтамасыз ету мселесіні тек бір жаын, яни ресурстарды отайлы рылымын алыптастыруды ана арастырады. Ксіпорын ызмет ету (оны ішінде экономикалы леуметті пайдалану) дерісіндегі ресурстар рылымы мен сипаттамасыны згеріске тсу тетігі (механизмі) лі де теориялы трыдан негізделмеген.

Бсекелік артышылы теориясында ксіпорын шін зіні тікелей бсекелестері алдында белгілі бір артышылы жасайтын тауар немесе марка асиеттері мен сипаттамасын алыптастыру негізінде сол ксіпорындарды бсекеге абілеттілігін амтамасыз етуге ажетті ылыми кзарастарды негіздемесі бар. Теория авторлары (М.Портер, Ж.Ламбен) тмендегідей сипаттамаларды жатызады: на тауарды зіне атысты (базалы ызмет), негізгі тауармен ілесе жретін осымша ызметтерге атысты, ксіпорын немесе тауара тн ндіру, ткізу немесе сату трлеріне атысты сипаттамалар. Артышылыты анытауа атысты арастырылып отыран кзарастарды толы деп айтуа болмайды, себебі бсекелік артышылытар теориясы экономикалы леуетті ксіпорынны бсекеге абілеттілігіні сипаттамасы ретінде де, бсекеге абілеттілікті амтамасыз етуші фактор ретінде де арастырмайды. Ал экономикалы леуетті дамытпайынша жне алыптастырмайынша нарыта те жасы позиция иелену ммкін емес, бл бсекеге абілеттілік пен экономикалы леуетті зара тиімді іс-рекетін орнатуды талап етеді.

Р.А. Фатхутдинов: «Бсекеге абілеттілік – нысаныны асиеті, ол осы нарыта сынылан тектес (аналогиялы) нысандармен салыстырандаы наты ажеттілікті реалды немесе потенциалды анааттандырылу дрежесімен сипаттады. Ол осы нарыта тектес нысандармен салыстыранда бсекеге тзе білу абілетін анытайды». [1]

Д.Е. Ивахник: « нерксіптік ксіпорынны бсекеге абілеттілігі – бл анытаушы біратар крсеткіштер, яни аржы-экономикалы, маркетингтік, ндірістік-технологиялы, кадрлы жне экологиялы крсеткіштер бойынша бсекелестер алдындаы ксіпорын артышылыын, сонымен атар субъектіні дадарыссыз жмыс істей білу жне сырты ортаны згеру стіндегі жадайларына дер кезінде бейімделе білу абілетін бейнелейді». [2]

Экономикалы зара іс-рекет теориясында (В.Ю.Микрюков, Б.А.Райзберг, Т.Г.Долгопятова) осындай зара іс-рекетті діснамалы негіздері мен экономикалы зара іс-рекетті жйелік кзарас принциптеріне сйкес йымдастыруды дістемелік ережелері бар. Аталан теория жалпы ылыми болып саналады. Ол экономикалы нысандарды лкен клемді тізіміне атысты тсіндірушілік, болжалды жне міндеттеушілік ызметтерді атарады жне жне ксіпорынны бсекеге абілеттілігі мен экономикалы леуетіні ерекшеліктеріне сай бейімделуді талап етеді.

Жоарыда арастырылан теорияларды шолуы келесідей тжырымдар алыптастыруа ммкіндік береді.

Бл теориялар зерттеушілерді ксіпорынны бсекеге абілеттілігін оны экономикалы леуетін алыптастыру негізінде амтамасыз етуді жекелеген теориялы, дістемелік жне олданбалы мселелеріні шешімін табуа арналан ылыми ралмен аруландырады.

азіргі кезде ылым бсекеге абілеттілік пен экономикалы леуетті зара іс-рекеті туралы эмпирикалы білімні белгілі бір клеміне ие.

Эмпирикалы зерттеулер ксіпорынны бсекеге абілеттілігін арттырудаы ажеттіктер мен экономикалы леуетті лайтудаы шектеулі ммкіндіктер арасындаы арама-айшылыты айындауа ммкіндік берді. Бл арама-айшылы ксіпорынны бсекеге абілеттілігін оны экономикалы леуетін алыптастыру негізінде амтамасыз етуге атысты дістемелік кзарасты зірлеу ажеттігін белгілейді.

90-жылдарды ортасынан бастап бсекеге абілеттілік ымы азастанны лемдік шаруашылы трысын (позициясын) баалауда е бастыларыны бірі бола тсті. Импортты тауарлармен ата бсеке жадайында ксіпорындара «сатып алушы нарыына» сйкес келетін бсекелік кресті жргізу дістерін игеру ажет болды. Ксіпорынны бсекеге абілеттілік дегейі ксіпорынны экономикалы жадайыны барометрі, ксіпорындар дрменсіздігін баалауды брыннан барларына осымша ретіндегі критерийлеріні бірі болуы тиіс еді. Бсекеге абілеттілікті басару ммкіндігі отанды ксіпорындарды мір сруі мен дамуы шін аса ажетті болып есептеледі.

Алайда осы мселеге арналан ебектерді кптігіне арамастан, «бсекеге абілеттілік» категориясын тсінуде кейбір згешеліктер кездеседі. Бсекеге абілеттілікті оны р трлі дегейлерінде талдау мен баалауа атысты кзарастарды кп трлі, анытамаларды кп нсалы болып келуі, салыстырмалылыы орын алан.

Е алдымен тауарларды, тауар ндірушілерді, салаларды жне елдерді бсекеге абілеттілігі бліп аралатынын атап ткен жн. Осы барлы дегейлер арасында тыыз зара байланыс бар: елді жне саланы бсекеге абілеттілігі орытындысында наты ндірушілерді бсекеге абілетті тауарлар шыару абілеттеріне туелді. Сйтіп, бсекеге абілеттілікті барлы алан дегейлері негізінде «тауарды бсекеге абілеттілігі» жатыр, яни, бл категория базалы болып табылады.

Кбіне-кп «тауарды бсекеге абілеттілігі» категориясын «ксіпорынны бсекеге абілеттілігі» категориясына теестіреді. Мысалы, И.В. Константинова: «Ксіпорынны бсекеге абілеттілігі деп оны наты жне потенциалды ммкіндігін, яни наты жадайда баалы жне баалы емес сипаттамалары бойынша ттынушылар шін бсекелестерді тауарларына араанда нерлым тімдірек тауарларды жобалау, дайындау жне ткізу абілетін тсінген жн», - деген анытама береді. [3]

орытындылай келе еліміздегі бсекелестік артышылытар – бл йым ызметіні экономикалы, техникалы, йымдастыру саласында бсекелестерден экономикалы крсет­кіштермен (осымша пайда, жоары пайдалылы, нарытаы лесі, сату клемі) лшеуге болатын артышылыты барлы жаынан асып тсуін білдіреді.

Бсекелестік стратегиясы ндірістік-шаруашылы йымны бсекелік жайасымын сатауа не болмаса оны згертуге баытталады. Бсекеге абілеттілікті талдау мен баалау дістерінде кп жадайда жекелеген нарытарды ерекшеліктері ескерілмейді.

Мемлекетті бсекеге абілеттілігін анытайтын негізгі фактор – инновациялы даму, жоары технологияларды пайдалану, экспорта баытталан німдерді дамыту.

азіргі уаытта айматы ксіпорындарда бсекелестікті талдау мен баалауды те кп жне р трлі дістері кеінен олданылады. Алайда шетелдік компаниялармен салыстыранда, отанды ксіпорындарда осы дістер те тмен дегейде жзеге асырылады. Бізді ойымызша, бан осы дістерді пайдалануа ажетті апарата ол жеткізуді иындыы немесе осы апаратты шынайы болмауынан керекті апаратты базаны, білікті мамандарды аздыы, озы консалтингтік компанияларды жетекші мамандарын тартуа арналатын аражатты жеткіліксіздігі олбайлау болып отыр. Сол себепті е маызды шешімдерді бірі азастанны бсекеге абілеттілігін арттыру шін е бастысы отанды жне шетелдік нарыта азастанды нім ндірушілерді позициясын кшейту проблемасын шешу ажет. Бл мселені шешуде мемлекеттік олдаумен оса отанды ксіпорындарды басаруды тиімділігін арттыруды маызы зор.