Азастан Республикасындаы медиацияны ыты реттелуі: артышылытары мен ммкіншіліктері

Marmar-92@mail.ru

Тйін: (10 пт.)

Аталан жмысты негізі, ол азастан Республикасындаы ыты атынастарды реттеуді олданылу аясына згері енгізген, оны ішінде медиация тсінігіне анализ жасап, медиацияны йымдастыру мен процедуралы аспектілеріне анализ жасаан. Зерттеу жмысыны негізгі масаты: халыаралы іс жргізу ыындаы медиация институтыны ыты жадайын зерттеу табылан. Медиацияны рі арай дамыту шін ылыми-негізделген тжырымдар жасап, наты сыныстар енгізген. лемдік ынтыматасты азіргі медиациялы процедура аясындаы нормаларды толы жне айын болмауына байланысты, медиациялы процедураа атысты механизмді натылау ажеттігіні туындауына сйкес, тез арада барлы мемлекеттер мен айматарда міндетті зады кші жретін, нормалары айын жне наты крсетілген бірыай стандарттар абылдау ажеттілігін арастыран.

Abstract: (10 pt.)

The main purpose of scientific work: to study of the legal status of mediation institutions in international procedural law. The main method used in the research work: theoretical and methodological techniques such as analysis, comparative and logical method. The main tasks of this article, is that research the concept of mediation in some legal relationships in the Republic of Kazakhstan , so analyse the institutional and procedural aspects of private mediation, to develop and offer evidence-based recommendations for the further development of mediation. The international community should take more clear and specific uniform standards in the implementation of the mediation procedures that would operate in all regions and countries, as necessary to specify the mechanism of implementation of mediation procedures in connection with the fact that modern standards are ambiguities and shortcomings.

Кілттік сздер: медиация, ыты атынас, ыты дау, бітімгершілік, медиатор, оам, демократия, за.

Keywords: mediation, legal relationship, legal controversy, peacemaking, mediator, society, democracy, law.

азастан Республикасындаы медиацияны ыты реттелуі: артышылытары мен ммкіншіліктері

азіргі жаа, яни оамды атынастарды субъектілері жріп-тру ережесін бекітіп жне оларды адаалауды дербес жзеге асыра алатын заманда зін-зі реттеу механизмі аса лкен маыза ие. Азаматты айналымны атысушыларыны белсенділігі мен жауапкершілігіні артуы мемлекетті азаматтара, азаматты оамны институттарыны белгілі бір шебері аясында з зыреттілігіні белгілі бір сатылары бойынша, пайдалану ыын беру ммкіндігін туызады. Халыаралы тжірибе ыты дауларды реттеу мен шешуді аталан шебер аясына жатызады.

Бгінгі тада лемде сот ндірісі жне баса да азаматты істерді шешу мен арауды зады механизмдері ытарды, бостандытар мен зады ажеттіліктерді бзылуынан орайтын негізгі тсілдер болып отыр. Дегенмен, жаа заман талаптарына сай азаматты оамны дадылы трде дамуы мен алыптасуы сол тсілдерді тиімділігіні жеткіліксіз болып жатанын мойындау ажет. Басты назар азаматты-ыты дауларды р трлі категорияларын реттеу барысындаы зады органдар ызметіндегі медиацияны дамытуды баыттауа аударылан.

лем бойынша олданыста е жиі кезедесетін, дауларды шешуді е перспективті жне альтернативті тсілдеріні бірі, – ол медиация.

«Медиация» тсінігіні зі латынны mediare (делдалды) деген сзінен бастау алан жне бейтарап шінші тла – медиаторды (делдал) атысуымен жргізілетін дауды шешуді альтенативті жолы дегенді тсіндіреді.

азіргі тада аталып отыран институт дауларды шешуді е тиімді жне е заманауи тсілі болып отыр. Жаандану заманында азаматты атынастар бойынша даулар тек бір мемлекетті шегінде ана емес,сонымен атар шетел элементі шиеленіскен азаматты іс жргізу атынастары бойынша да жиі кездесіп жатыр. Сол себепті азастандаы медиациялы процедураны олдануды тжірибеге енгізуді тездетіп, осындай мселелерді реттеу жне шешу шін барлы мемлекеттерге лгі болатын халыаралы жаттар абылдануы тиіс.

азіргі тада аталып отыран институт дауларды шешуді е тиімді жне е заманауи тсілі болып отыр. Бгіндері медиация процедурасыны ыты реттелуі тек лтты занамаларда наты орын алан, ал халыаралы азаматты іс жргізу ыы бойынша диспозитивті сипаттаы халыаралы жаттар абылданан жо. Тек р сала бойынша халыаралы жаттарды кейбір блімдері жне айматы халыаралы йымдарды сол аймаа ана міндетті кші жретін занамалы жаттары амтиды.

Демек, 2002 жылы Біріккен лттар йымыны халыаралы сауда бойынша Комиссиясыны халыаралы коммерциялы бітімгершілік процедура туралы Б Бас Ассамблеясыны барлы мемлекеттерімен сынылан Типтік заы абылданды. Б Бас Ассамблеясыны 24.01.2003 жылы № A/RES/57/18 Резолюциясында халыаралы жне ішкімемлекеттік тжірибедегі бітімгершілік процедурасы сот ндірістеріне балама болып табылатыны жайлы крсетілген. 2012 жылы Біріккен лттар йымы делдалды ызметті тиімділігіне атысты мселелер бойынша Басшылыы делдалды шаралара олдау крсететін делдалдар, мемлекеттер мен баса да субъектілер шін ресурс ретінде делді.

Еуропалы Одаты «Медиаторларды зін-зі стау туралы Кодексі» Еуропа мемлекеттеріне орта жат ретінде абылданды. Сондай-а, ТМД мемлекеттері арасында, азаматты жне ылмысты іс жргізу ытары бойынша кейбір мселерде аталып отыран медиация процедурасын олдану туралы орта жат абылдау жоспарлануда.

Уаыт те келе, медиацияны тиімділігі мен зектілігі азастанды да ызытыра бастады.

азастандаы медиация институты ызметі келесі занамалы актілермен амтамасыздандырылады:

1. азастан Республикасыны медиация аидалары мен ткізілу тртібін, сондай-а медиаторды мртебесін айындауды йымдастыру аясындаы оамды атынастарды реттейтін «Медиация туралы» 2011 жылды 28 атарындаы Заы;

2. «Медиация мселелері бойынша азастан Республикасыны кейбір занамаларына згерістер мен толытырулар енгізу туралы» Н..Назарбаевпен ол ойылан 2011 жылды 28 атарындаы заы;

3. азастан Республикасыны 1999 жылы 13 шілдедегі Азаматты іс жргізу кодексіні кейбір нормалары;

Елімізге жаадан енуіне орай, отанды алымдарды азаматты атынастар бойынша олданылатын медиация институтын зерттеу жмыстары болмаандытан, кбінесе шетел алымдарыны диссертациялы жмыстарын негізге алдым. С.И. Калашникованы «Азаматты юрисдикция аясындаы медиация» таырыбындаы диссертациялы жмысында медиацияны теориясы мен тжірибелеріне арнайы арналан блімдер бар. А.Н.Кузбагаров жеке ыты даулар бойынша тараптарды достастыру мселелерін оытуда медиацияны кейбір аспектілерін арастыран.

Медиация (латынны medius деuty сзі – екі кзарасты немесе екі жаты ортасында болу, орта жолды сыну, бейтарапты болу деген маынаны білдіреді) – бл, дау – жанжала атысушыларды, біріге отырып, пайда болан келіспеушілікті шешу процесі[1]. Айтылан процессті белгілі бір жетістіктерге жету ммкіндіктері зор, себебі мнда ерекше процессуалды жадайлармен атар медиаторды ксіпкерлік кмегі, жатарды бір келісімге келуіне баытталан. Медиацияны ке танылан бітістіру мен табыстыру рсімдеріні "кемелденген трімен" салыстыруа болады. Медиация кптеген асырлар бойы бейбітшілікті орнытыру ызмет жолында олданыланы млім.

азастан зіні ыты алыптасу кезеін бастан кешіріп отыр. азіргі тада осыан байланысты Елбасы Н..Назарбаев сот, ыорау органдарыны жмысын жетілдіріп, ыорау саласын реформалауды байыпты жргізілуін ата адаалауда. 2011 жылды 28 атарында Елбасы дауларды шешуді осымша дісі ретінде азастан Республикасыны «Медиация туралы» заына ол ойды[2].

Бгінгі тада, бкіллемдік тжірибе, медиацияны ірі бизнестерден бастап, жанялы дау – жанжалдарда, айрылысу мен дниені блісу деген сияты мселелерде олданылатынын длелдейді. Халыаралы санаа жгінетін болса, медиация арылы бкіл келіспеушіліктерді 30 – 40% теді, сонымен атар, ойдаыдай нтижеге оны 85% ие болады [3]. Мндай жетістікке жетуді зі кездейсоты емес, себебі медиация бір шешімге келу ммкіндіктері тммдалды деген жадайларында да з шешімін тауып, кптеген аржылы шыындара шырамай, жне де бос уаытты шыын ылмай, жасы досты, серіктестік, арым-атынастарды сатап алумен атар абыройа кір келтірмеуге ммкіндік береді.

Медиаторды негізгі ызметі - жатарды бірлескен зараса келуіне барлы кш-жігерін салу. Жатарды бірлескен зараса келуі, оларды алда ткен келіссзді аса дрыс нтижелі болды деген сенімін бекіте тседі. Осындай жолмен жетілген келісімде, жеке араатынасты мселелер арастырылуы, яни келісімде талыланан жадайлар ресми сот талылау кезінде сытра шыарылып айтылмауы бден ммкін. Жетілген келісімні жеке араатынасты мселелерге атысты болуы, келісімні аса берік болуына негіз болады.

Медиация тсінігі XX асырды екінші жартысында алыптасып дами бастады. Е алдымен АШ, Австралия, лыбританияда, кейіннен Еуропа мемлекеттеріне таралды. рине, алашы медиацияны дауларды шешуде олдану неке-отбасылы атынастарында болды. Осы деріс уаыт те тек аталып ткен неке-отбасылы атынастарында ана емес, сондай-а кпжаты сауда жне жария ауымындаы дау-дамайларды да амтып, жасы нтижелерге ол жеткізді.

Халыаралы тжірибеде медиацияны задастыруа байланысты мысалдар жеткілікті. Сйкес актілер АШ, Австрияда, Германияда абылданан. Еуропалы комиссия медиатор Кодексін бекітті, ал Еуроода медиаторлар ызметін реттейтін директивалар атарын басып шыарды. Медиация туралы типтік за Б халыаралы сауда ыы бойынша комиссия басшылыымен жасалынды. Оны тсініктемелік жазбасында осы институт олданыста бар мемлекеттерді медиация барысындаы жеткен зады тиімділігі бойынша лгілер жне келісімні міндеттемелері мазмндалан[4].

Кейбір сарапшылар медиацияны Р-да даму ммкіндігіні аздыын млімдейді. Мндай ммкіндікті аз болуы, жатарды тым ашуша рі сенімсіз болу себебінде деген ой – пікірлер аз емес. Сонымен атар РФ-да медиаторлар саны 100 млн доллара жететін келіспеушіліктерді айтарлыты жоары дрежеде арастыруда, алайда бастапыда, дауласып жатан компанияларды бітістіру ммкіндігі тым аз болан еді. Сенімсіздік кзарастаы сарапшыларды пікірлерін згертуге ытай еліні медиацияны дамытудаы лгісі негіз болады. ытай еліні кіметі 10 жыл ішінде медиацияа деген ызыушылыты туындауына ол жеткізді. азіргі тада медиация арылы келіспеушіліктерді 40% арастырылуды нтижесінде, елді жаулап алан корпоративтік жанжалдарды мселесі шешілді. Медиациямен ондаан мемлекеттік жйелер мен жеке мекемелер кптен бері айналысады. Е танымал болан медиация орталытары - лыбритания, Франция жне де Италия.

АШ –та соттарды арамаында медиация арылы келіспеушіліктерді арастыруа арналан орталытар мен кеестері рылан, ал медиаторлар ретінде экономиканы, ыты жне де ндірісті ртрлі салаларында зырлы рі беделді адамдары тадалан.

Бізді елде медиация сияты келіспеушіліктерді арастыруды альтернативтік инструментіні дамуы - ркениетті ыты кеістікті рі жоары сатылы демократиялы оамны крсеткіші болып табылады.

Медиация дауларды шешуді алтернативті жолы ретінде дауласушы жатарды за жне ымбат сот рсімдерінен бас тартуына жне медиаторды кмегімен дауды бейбіт шешуге ммкіндік береді. Бгіндері кн тртібінде задаы медиацияны тжірибесін дрыс бейнелеу жне оны тарату мселесі тр.

олданбалы рсімдер дерісінде атысу шарттарыны бірі жатарды келісімді трде з еркін білдіруі болып табылады. Сонымен атар, жатар кез келген уаытта медиация жаластыынан бас тартып, сота жгіне алады. Медиатор алаламайтын, туелсіз жне жатардан бейтарап болуы тиіс жне дауласушы жатарды біріне жаымды арым-атынас танытуа тиіс емес. Медиацияа атысу артышылытарыны таы біреуі дерісті пиялылыы болып табылады. Медиация институты аза оамына жат емес. лтымызды тарихында билер институты болан. Билерді негізгі шешетін мселесі келген шыынды алпына келтіріп, дауласушыларды бітімге жеткізіп, екі тарапты да анааттандыру.

«Медиация туралы» За жеке жне зады тлалар атысатын азаматты, ебек, отбасылы жне зге де ы атынастарынан, сондай-а, онша ауыр емес жне ауырлыы орташа ылмыстар туралы істер бойынша ылмысты сот ісін жргізу барысында аралатын дауларды шешуге олданылады. рекетке абілетсіз деп танылан адамдарды мдделеріне атысты, тараптарды бірі мемлекеттік орган болып табылатын даулара, сыбайлас жеморлы ылмыстар жне мемлекеттік ызмет пен мемлекеттік басару мдделеріне арсы зге де ылмыстар туралы істер бойынша олданылмайды. Медиаторлар тізіміне осылан жне медиаторды функцияларын орындауа келісім берген жеке тла медиатор бола алады. Медиаторды ызметі ксіби негізде (ксіпой медиатор) жне ксіби емес негізде (оамды медиатор) жзеге асырылуы ммкін. ыры жаса толан жне ксіпой емес медиаторлар тізімінде тран тлалар медиатор ызметін ксіби емес негізде жзеге асыра алады. Ал, негізінен медиатор болу шін азастан Республикасы кіметі айындайтын тртіппен даярлау бадарламасынан ткендігі жнінде сертификат алуы, жоары білімі болуы шарт. Ол адамны жиырма бес жаса толуы жне ксіпой медиаторлар тізімінде труы ажет [5].

Кезінде Авраам Линкольн: «Соттасудан аула болыдар. з арсыласыызды бітімге келуге кндірііз. Соттаы бір жеісііз – шыындар мен уаытты жоалтудаы наты жеілісііз болып табылады»,- деген екен. Бан дауласушы адамдарды жасы, ркениетті арым-атынастарыны жоалуын, оларды жалпы мір сапасыны (денсаулы, ебектегі табыс жне т.б.) нашарлауын осыыз. За ережелерін олданыса барынша белсенді трде енгізу, оны міршедігін амтамасыз ету, оам мен халы шін жасалан игілікті іс болма.

Блай тжырым жасауа негіз де бар, себебі, бл за: «азіргі тада соттара тсіп отыран те жоары іс жктемесін кемітіп, сот трелігіні сапасыны артуына, сыбайлас жеморлы кріністеріне, ыбзушылытары мен ылмыстарына нарлы негіз болып отыран жайттарды жолын кесіп, кемітуге септігін тигізері аны деген сенімдеміз»,- деген кіріспе сзбен ашты. Аталан за дауды бітімгершілік жолмен екі жаа бірдей тиімді шешілуіне, жеке жне зады тлаларды ытары мен мдделерін орауа, сондай-а ылмысты ытаы жеіл дрежедегі ылмыстар бойынша жбірленушілер мен айыпталандарды кешірімге келуіне, ылмысты ыты ізгілендіруге ерекше лес осары сзсіз.

азастан Республикасы Азаматты іс жргізу кодексіні жаа редакциялы талаптарына сай, соы кездері сот істерін баламалы негізде шешуге айрыша кіл блінуде. Соан бірден-бір лайыты жол – дауды бітімгершілікпен шешуді сот ндірісіне енгізуді ажет екендігі халы болып талыланды. Бл за алдаы уаытта халы пен сот билігі арасындаы ашыты пен жариялылыты, сіресе арапайым халыты соттара деген сенімін одан сайын арттыра тспек. йткені дауларды сота дейін бітімгершілікпен шешу тсілін за жзінде енгізу, оны халы арасында жариялы трде талылау, сондай-а дау шешімдеріні бірнеше баламалы институттарын енгізу идеясы, дауласушы тараптарды дауы иын жадайда осындай тсілмен тиімді жол табуа ммкіндік туызатынын мірді зі крсетіп берді.

Дауларды сота дейін баламалы негізде шешуді конституциялы негізгі принципі азастан Республикасы Конституциясыны 13-бабыны 1-блігінде «ркімні ы субъектісі ретінде танылуына ыы бар жне зіні ытары мен бостандытарын, ажетті оранысты оса аланда, заа айшы келмейтін барлы тсілдермен орауа хаылы» екені аны крсетілген [6]. Бл – р азамата атысты даулы істі бітімгершілікпен шешуге сілтеме беріп тран айын да аны ыты тжырым.

Соны ішінде елімізді сот трелігіне медиация институтын задылы трыдан енгізу, оны айналымдаы задармен те дрежеде олдануды негізгі принциптері, рсімдері, медиаторды ыы мен міндеттері, конфиденциалдыын сатау жніндегі кепілдік жне келісімді бекітуді тртібі, сондай-а оамды ортада орын алан ртрлі дауларды шешуде бл тсілді тиімділігі жоары екенін крсеткен біратар елдерді тжірибесі жан-жаты трде баамдалды.

Осы медиация, яни бітімгершілік – бізді ата-бабаларымыз аза еліні дстрлі ыыны негізінде мыдаан жылдар бойы станып келе жатан бітімгершілік жолы. Ендеше, медиация бгінгі тада туелсіз елімізді ркенді жолын жасы ырынан дамытуа, оны саяси ыты тжырымдамасы мен баянды бадарламаларына мінсіз ызмет крсететінін ны сеніммен айтуа бден болады.

Бгінгі заман талабына сай жне сот реформасын одан рі тередету масатындаы осы жылды тамыз айыны басынан олданыса енгізілген «Медиация туралы» заны оамдаы ыты атынастарды реттеудегі маыздылыы туралы айтанда, осы заны ыл­мысты істер бойынша олданылуы жайлы тоталайы.

здерііз білетіндей, осы 2011 жылды 18-атарынан абылданан «азастан Республикасыны кейбір занамалы актілеріне ылмысты занаманы одан рі ізгілендіру жне ылмысты процестегі задылыты кепілдіктерін кшейту мселелері бойынша згерістер мен толытырулар енгізу туралы» азастан Республикасыны Заы ылмысты занаманы либерилизациялау жзеге асырылды. Бл деген елімізді сот жйесіне медиация институтын енгізу – мемлекет тарапынан атарылып жатан занаманы жетілдіруге, сот беделін кемелдендіруге з уаытында осылан жетістік.

Аталан институтты талдау нтижесі бойынша, азаматты іс жргізу ыында медиацияны олдану мен оны рі арай дамытуа байланысты келесідей орытынды тжырымдар жасадым:

Біріншіден, лемдік ынтыматасты азіргі медиациялы процедура аясындаы нормаларды толы жне айын болмауына байланысты, медиациялы процедураа атысты механизмді натылау ажеттігіні туындауына сйкес, тез арада барлы мемлекеттер мен айматарда міндетті зады кші жретін, нормалары айын жне наты крсетілген бірыай стандарттар абылдау ажет.

Екіншіден, медиацияны наты анытамасын крсететін жне процедураны йымдастырылуын реттейтін халыаралы Конвенция абылдау керек.

шіншіден, мемлекет ішінде жне одан тыс азаматты іс жргізу ыы бойынша туындап жатан мселелерді реттеп, задылыын адаалап отыратын арнайы халыаралы йымдар ру ажет.

Тртіншіден, Р «Медиация туралы» Заыны кейбір нормаларын згертіп, баса да лтты занамалардаы медиацияа байланысты згерістер мен толытырулар енгізу ажет.

Ал азаматты жне кімшілік істерде кбіне ааз жзіндегі жаттамалар басымдылыа ие болады. Сондытан, «Медиация туралы» заны, яни бітімгершілікті ылмысты іс жргізу занамаларында кеінен олданылуы – оамда орын алатын ылмысты ыты барынша ізгілендіруге, сондай-а сот беделіні немі артуына айрыша лес осады деп білемін.