Бер храбд (имереклект)...

ФАТИХ МИРХАН

Зур ике катлы таш пулатны капкасы тбен килеп туктагач, мин ике-ч минут ямщигымнан тшми утырдым:

— Мин ялгышмыйммы? Слйман абзый йорты шушымы?

Моннан биш ел вл, мин бу шрд торган елны, бу йорт, гр хтеремд ялгыш калган булмаса, бтенлй болай тгел иде. Ул болай ала-кола тгел, ул болай йзен чыткан тсле карагыланып тормый, аны трз пыялалары болай кырылмаган, аны крнизлре, почмаклары болай ишелмгн, имерелглп бетмгн иде.

Шкатурлары купкалап беткн, бик нык ябылып куелган капка стенд бер ягы белн ген бер ген кадакка эленеп калган бер калай кисге миа земне ялгышмаганлыгымны белдерде. Бу калайны бер читенд, теклеп караганда, «...Сулеймана...» дигн сз укыла иде.

Ямщиктан тшкч, мин тагы бернич минут бу йортны каранып тордым. Бик иске архитектура стиленд вакытында бик байлык, бик итешлек м пхтлек белн эшлнгнлеге кренеп тора торган бу йортны хзерге кыяфте, ала-колалыгы, купкалаган, имерелглгнлеге, тузан белн яшькелтк йлнгн трз пыялалары, гомумн, лл ничек янган, кйгн, ташландык шикелле булып торуы минем эчемне пошыра, келемне каралта, моландыра, лл нишлт иде.

Авыр тойгылар белн мин бу йортны капкасына барып сугылдым. вл заманнарда кне буе ачык була, аны аркылы злексез йрелеп торыла торган бу картайган капка хзер эчке яктан биклп куелган иде. Иске, тузанлы, бераз бртенгн бер сс арканны тарттым да ишегалды эченд шалтыраган кыгырауны ягырашын тылап тордым: ул лл ничек тупас м молы шалтырый да искергн м кытыршыланган тавыш чыгара иде. Таш койма м таш капкалар аркылы сизелеп тора торган серле тынлыкка баткан ишегалды бу ягыраштан ыгырашып куйды. Бернич минуттан со инде аны эченд ниндидер бер хатынны картлык йткереше белн йткер-йткер чыгып килгнлеге сизелде. Тагы бераздан со минем алдымдагы авыр капка ыгырашып кына, телми ген ачылган тсле ачылды. Аны эченнн кренгн озын буйлы, бер кзен ак тшкн куркыныч кыяфтле карчык, кем икнлегемне бик ентеклп сорашканнан со гына, мине ишегалдына кертте.

Биек таш койма белн чолганган ки м озын бу ишегалды, таш белн тшлгнлеген карамыйча, ямь-яшел лнлекк йлнгн, вл заманнарда грлп, шаулап торган бу ишегалды хзер лл нинди серле тынлык, анны авырайта торган тынлыкка батып калган иде. Ишеклре ккрйгн сарайлар, урыны-урыны белн тб калайлары купкан амбарлар, ташланган кое, трд кренеп торган, искергн м бераз артка таба ауган ршткле бакча коймасы бу хятсыз ишегалдына лл нинди, анга авыр булып торган шыксызлык м ташландыклык тсе биреп тора иде.

Мин ишегалдына кереп иткч, рк тсле озын буйлы, берсе ак, берсе кара кзле карчык, йткерен-йткерен, капканы тагы биклп куйды да, сз дшмич ген, яадан бер кат мине баштанаяк карап чыкты. Таш койма, бикле авыр таш капка бу карчык белн мине бтен хятлы дньядан, бтен адм кыяфтле кешелрдн аерып торалар иде. Бу кыяфтсез карчык белн бу храб ишегалдында ялгыз калганлыгымны кргч, мин, куркына башлаган шикелле, т-т й ишеген таба атладым. Кайчандыр бтенлектн, чисталыктан ялтырап тора торган бу ишек хзер каралган, снгн, пычранган, кырылып беткн килеш, алдындагы ссреп яшеллнгн м кыегайган баскычларына карап ылаган шикелле итеп тора иде. Мин баскычларны берсен аягымны куям дигнд, артымнан кил торган карчык, йткерен-йткерен:

— Ч, анда ярамый! — дип кычкырып ибрде. Аннан со
игътибарсыз гына, карамый гына мине узып китте д зене
еннрен сйлп барган сымак кыяфт м лл нинди тссез тавыш белн: — Кптн йне ул ягында кеше тормый. Анда бичура иялнгн, — диде.

Бу сз минем йргемне тудырып ибрде.

— Мин белгн заманнарда анда фрештлр торалар иде. Карчык мине лл нинди сукмаклардан йлндерде д ярым имерелгн бер ишек м паркетлары кырылган шакшы бер коридор аркылы, биек тшмле, зур-зур трзле бер блмг алып керде. Трзлрне зурлыгына карамыйча, блм лл ничек каралып, карагыланып тора иде. Блмне карагы бер почмагындагы ки бер караватка чалкан яткан бер кеше минем аяк тавышларыма бераз гына кымшанган шикелле итте м, минем сламем каршы, лл нинди кур­кынган тавыш белн:

— Кем ул? — дип сорады.

Мин караватка якынрак килдем м кренгн кешене ятлыгыннан аптырап калдым: бу — кипкн, корышкан м сукырайган бер карт иде.

— Слйман абзый, бу сезме? — дидем д мин з тавышымны лл ничек ят м мо ягырашыннан зем куркынып киттем.

Яу, моннан биш кен ел вл таза, мабт м матур бу карт биш ел эченд йз еллык картайган, сукырайган!

Слйман абзый янында мин озак тора алмадым, ул мине танымады. Мин аар, земне таныштырып, аны гаилсе белн моннан биш кен ел вл бик якын белеш булганлыгымны сйлп карадым. Ул мине аламады. Мин аннан карчыгын м кызларын сораштырып карадым, ул миа бик озак авап бирми торды да аннан со зек-зек карт тавыш белн ылап ибрде:

— Алар юк инде! — диде.

Кайчандыр эчендге тулылык, байлыктан елкылдап тора торган бу пулатны (таштан салынган зур йорт) тышкы кренеше к, кайчандыр чиста м бтенлектн нурланып тора торган бу коридор, бу блмне бгенге кыяфте к мине инде шушындый бер млгунь (начар) сз ишетерг хзерлп куйган булсалар да, Слйман абзыйны бу кыска сзе зене метсез ягырашы белн мине аптыратып калдырды:

— Алар юк инде!

Берр минут аптырап торганнан со гына мин Слйман абзыйдан:

— Алар кайда со? — дип сорый алдым.

Карт минем сзг авап бирде. Аны тешлре коелып бетеп, эчк батып калган авызыны иреннре калтырандылар, бтен йзе лл ничек куырылды, куллары дерелдде, ул тагы шул ук зек-зек м ылаган тавыш белн:

— Алар юк инде, — диде. Аннан со ул, саташкан сымак итеп, з пулатына бичура иялнгнлеген, кече атна кннренд кызы сманы рге, кабереннн чыгып, трзлрне шакылдатып, ишегалдында йргнлеген сйли башлады.

Бу сзлрдн минем бтен вдем туып (тнем туып) китте, бтен тнем брчеклр чыкты, йргем курку м сызлану катыш бер тойгы белн кысылды. Бичураларга, рклрг ышанмаганыма карамыйча, мин бу куркыныч сзлрне коточыргыч мгънлрен кзем белн кргн шикелле булдым. Бичура!.. сманы, шул матур дустым сманы рге! Мин карт яныннан чыгарга ашыктым. Бу борынгы пулатны шыксыз карагы блмсе, бу борынгы, чамасыз ки карават м аны стенд ле ылап, ле бичура м рклр белн саташып ята торган сукыр карт мине куркыта, лл нрсдн шиклндер башладылар...

анны из торган авыр мо м авыр тойгылар белн мин ишегалдына чыктым да, нишлгнемне зем д белмич, бакчага таба киттем. Ул бакча зене матурлыгы, шаулап-грлп торуы белн минем бу авыр тойгыларымны таратыр тсле иде. Ул минем хтеремд шулай калган иде, ул минем зиенемд нурлы бер нокта булып тора иде. Моннан биш ел элек, йне бу вакытында, ул бакча ччклр, гллр белн тулып утыра, былбыллар тавышы белн ягырап тора, Слйман абзыйны ике кызы м бер д зелеп тормый торган кунаклары белн шау кил иде. Очына чыга алмаслык озын, йреп бетер алмаслык ки, борын-борын заманнардан бирле трбия ителеп килгн, карт-карт агачлар белн чолганган бу бакча минем хтеремд ле д шулай хятлы булып тора иде. Искереп ккрйгн ишекне кч-хл белн ачып, мин бакчага кердем. Аны эченд атлаган влге адымым минем келемдге матур хатирне шфкатьсез имерде: минем зиенемд кызыл ком белн тшлеп тора торган юллар хзер каядыр киткннр, уялганнар, алар урынында рекмннр, кычытканнар сеп утыра торган бер ямьсез буталчыклык калган иде ки, алар стеннн атланган рбер адым келне каралта иде.

Минем кзлрем, влге гллр, влге ччклрне эзлнгн шикелле итеп, трле якларга чаптылар... Лкин юлларында рмкчлр оялап беткн лл нинди кыяфтсез куакларга, чнечкелрен тырпайтып утыра торган тигнклрг очрап, метсез кире кайттылар.

н ссреп беткн, бер ягы имерелгн озын бер эскмия! Кайчандыр ул бтен, матур м тзек иде...

Мин, мондагы кренештн арып, аным, келем белн арып, шул эскмияне ле имерелеп лгермгн башына барып утырдым да иске хатирлремне башыма ыймакчы булдым. Эскмия артындагы карт агачтан, ни чендер гаркылдашып, каргалар таралдылар; алар, злрене колакларны газаплый торган ямьсез тавышлары белн бтен бакчаны тутырып, минем баш очымда йлнеп йри башладылар. Агачтан минем ск лл нинди чплр коелдылар.

Кайчандыр бу агачны ботакларында сандугачлар сайрыйлар иде!

Шул кннрне берсе лег хтле минем хтеремнн китми: яз кне иде, бик пхт ыештырылган, каралган бу бакчада ле яа ччк ата торган кайсыбер гллрне исе, чия ччге исе белн берг кушылып, бтен бакчаны акытып торалар иде, бакчаны р тарафыннан яшь кунакларны кефле, шатлыклы шаулаганлыклары ишетелеп тора, бтен бакчада гаеп бер тулылык, гаеп бер кеф-сафа хкем ср иде. Мин сманы кунаклар тркеменнн алып киттем д шушы, мен нкъ шушы эскмияг утырттым. Ул вакытта да бу карт агач шушында, мен нкъ шушы, хзерге урынында сеп утыра иде, лкин ул вакытта бу карт агач каргалар оясы тгел иде...

— Карагыз ле, сма, сез бтенлй арыган, бер ген минут та бер урында тормаганлыктан, лсергнсез; утырыгыз, ял
итегез...

Бу вакытта та атып кил иде. Миа сманы у кзе стен салынган, бдрлнеп тора торган сап-сары чч кисге аермачык крен башлады. Зп-згр кзлрендге шатлык м кефлелек елмаюы аермачык сизелде.

Мен шул вакытта, нкъ шул вакытта бу карт агачны лл кайсы иреннн бер сандугач, бер рхмт тшкн сандугач сайрап ибрде.

— н, Богданов белн Фхрия апа киллр! йдгез, без алардан качыйк, аларга кренмик! — дип, сма сикереп урыныннан торгач, без икебез д чабышып ян юлларны берсен кереп киттек.

йе, кайчандыр бу агачта сандугачлар сайрый иде!

Бу хатирлр минем кз алдымнан кадерле тшлр шикелле булып теп киттелр. Бу эшлрне булып-булмаганлыгын, бу эшлрне мин тшемд ген кргнме, лл болар кайчандыр бервакыт немд булып ткннрме икнен алый алмый бераз утыргач, мин, ватык эскмиядн торып, бакчаны урта бер ирендге беседканы эзлрг керештем.

Кайчандыр бакчадагы хятны мркзе (зге) булып торган бу беседка бу кн инде эчен керлмслек булып имерелгн, кычытканнар белн чолганып утыра иде. Мин, аа барып итмстн, тукталып, пошынып, аны ишеген карап тордым. гр ул ишекне теле булып та, кайчандыр зе аркылы йргн кешелрне, кайчандыр зе аркылы аккан тормышны молы тарихын сйлс иде, мин, шбсез, ирг егылып елар идем.

ле д хтеремд: моннан биш ел элек бер кичне аны эченд Фхрия гитара уйнап утырган иде. сма белн без ик, аа кренми ген бер читт торып, аны уйнаганын тылаган идек. Гитара Фхрияне кулында елый, алтын тавышлы фрешт елаган шикелле, мо м хят катыш тавыш белн елый; м аны елашына Фхрияне когырт кзлре, мола­нып, хяттан арыган шикелле хлсезлнеп авап бирлр иде. Кем бел, блки ул вакытта ук ул гитара м ул кзлр алдыларындагы бгенге кнне креп, бгенге хятсызлык, храблекне сизенеп моланганнардыр. Лкин сма белн мин, аны сизмич, кичне карагысына кефле чолганып, кз алдыбыздагы бу якты беседканы сеп, келлребез белн ирклп карап торган идек...

Мин беседка яныннан авыр кайгы белн кузгалып киттем:

— Беткн, беткн, барысы да беткн!

Мин сызландым, минем бу урыннарны хятлы чакларын сагынып елыйсым м:

— И, кая, кая киттегез сез, ул кннр?! — дип кычкырасым килде, лкин артымда басып тора торган ике кзе ике трле карчыктан оялдым, оялдым тгел, шиклндем, уайсызландым:

«Бу храбне бу рге минем артымда нрс саклый? Аа миннн ни кирк?» — дип уйлап, мин аа таба йлндем д:

— би, бу йортка нрс булды? Моны кешелре, кадерле кешелре кая киттелр? Фхрия кайда? сма кайда? — дип сорадым.

Карчык, ямьсез кзлрен миа текп, лл нрсдн шиклнгн шикелле итеп торды да телр-телмс кен:

— н сма кайда ята инде, — дип, ияге белн бер тарафны крстте. Бераз уйлап торгач кына, мин бу сзне мгънсен аладым: ул крсткн якта шрне зиярте, карт, йз еллык карт зиярте бар икне минем хтерем килде.

Карчыкны бу сзе миа ят тгел иде, чнки Слйман абзыйны калтырануыннан, аны зек-зек тавыш белн елавыннан ук мин бу кар суккан мгънне алаган идем. Лкин бу сз, бу ишар белн крст куркыныч иде. Моны куркынычлыгы лл нинди йрк сызлаткыч, ан авырттыргыч куркынычлык иде, мин ихтыярсыз чытайдым, з-земнн, бу карчыктан, бтен бу ташландык бакча м ташландык беседкадан, аларны чолгап алган храблек кыяфтеннн курка башладым.

Куркынып, кзлремне бакчаны трен аттым да мин ишекк таба киттем. Бакчаны тре миа Американы зр еланнар тора торган, эчен кергн кешелр адашып, зрлнеп л торган урманнары шикелле серле куркыныч булып кренде.

— Фхрия? — дип, мин карчыкка яадан бер сорау бирдем.

Карчык дшмде. Бераз баргач:

— р кече атна кич сманы рге ишегалдыбызга кил, бик хафалый: трзлрне шакылдата, кайсы вакытта шаркылдап клеп йри, кайсы вакытта ачулы була... — диде.

Мин бу сзлрне ачы зрлреннн:

— Лгънт сиа, и карчык! — дип кычкырып ибр яздым.

рк, сманы рге! Юк, бу сз ялган! Бтен днья халкы килеп, з кзлре белн кргнлеклрен сйлслр д, мин моа ышанмыйм! И млгунь халык, ялганламагыз! сма рге — ул ни дигн сз? Фрештлрдн рк чыгамы со? Шул минем белн мен бу эскмияд утырып торган, бдр сары ччле, згр кзле, фрешт шикелле смадан? Юк, юк, мин йрк яргыч итеп кычкырам, юк! Сез аны, сманы, мыскыл итсез, аны авап бир алмавыннан, аны лгн булуыннан файдаланып, аа яла ябасыз!

Мин бу коточыргыч бакчадан чыгарга, бу коточыргыч зр сзле карчыктан котылырга ашыктым — чыгып киттем. Артымда каргалар каркылдашып калдылар. Бакча яадан зене серле куркынычлыгына батты, аны рштклрене лл кай ирлре шытырдап коелдылар. Ташландык кое, иске имерек амбарлар, сарайлар, бичура оялаган парадный (урам яктагы) ишек мине злрене коточыргыч метсез тавышлары белн озатып калдылар. Карчык, зрле йткерен-йткерен, авыр таш капканы сыкрандырып, минем арттан биклп калды. Мин, артыма йлнеп карарга куркып, йгереп, урамны икенче ягына чыктым:

— Лгънт сиа, и тормыш! вл алдыйсы, аннан со мыскыллыйсы!

Декабрь, 1912 ел.