Абласныя граматы: прычыны прыняцця, змест і значэнне.

Абласные граматы – нарматыўна-прававыя акты ВКЛ, якімі замацоўвала аўтаномныя правы некаторых земель.

Першыя абласныя граматы былі выдадзены Полацкая і Віцебская землі С 1392-1399. Самыя старажытныя нормы прывілеяў выпрацоўваліся, калі асобныя княствы, яе самастойные дзяржавы прымалі да сябе таго ці іншага князя і заключалі з ім дагавор. У іх князі давалі абяцанне захоўваць правы жыхароў дадзенай зямлі, не парушаць нормаў мясцлвага права.

Абласныя граматы пісаліся на аснове мясцовага звычаевага права.

За баярамі і мяшчанамі гэтых земель прызнавалася права свабоднага выезду з землі.

У абласных граматах значнае месца адводзілася забеспячэнню аховы маемасных і асабістых правоў насельніцтва.

Вялікі князь абяцаў не парушаць правоў уласнасці жыхароў дадзенай зямлі. Насельніцтва ў абласных граматах не падзяляеца на класы і саслоўі, а выступае адзінай массай.

22. Валасныя граматы: прычыны прыняцця, змест і значэнне

Валасныя граматы замацоўвалі павіннасці і некаторыя правы сялян.

Валасныя граматы выдаваліся ў асноўным у выніку скаргі насельніцтва на самавольства адміністрацыі.

Некаторыя валасныя граматы замацоўвалі адну павіннасць, некаторыя шмат.

Тэрыторыя, на якую распаусюджвалася дзеянне валасных грамат не была аднолькавай (некаторыя дзейнічалі на тэрыторыі адной воласці, некаторыя на некалькі)

Дзеянне валасных грамат не абмяжоўвалася тэрмінам

Часцей за ўсе ў граматах гаварылася “да волі і ласкі нашае гаспадарскай”, гэта значыць да выходу новай установы.

У тых выпадках калі такога ўказання не было, меркавалася што яны павінны дзейнічаць вечна.

Правы сялян па валасных граматах: сервітуты (права карытсання чужой рэччу), право выбіраць у мясцовыя органы ўлады і кіравання, право судзіцца ў копных судах.

23. Граматы беларускім гарадам на Магдэбургскае права (сутнасць, змест, значэнне). Крыніцы Магдэбургскага права

Граматы на Магдэбурскае права – нарматыўныя прававыя акты насельніцтву горада і мяшчанам, вызваляўшыя іх з-пад улады тэрыторыяльнай мясцовай адміністрацыі.

Устанавлівалі асобную гарацкую ўладу – магістрат (права самакіравання), падпарадкавана непасрэдна ураду або уладальніку горада, вызначалі асабістыя правы, ільготы, павіннасць гараджан і абавязкі.

К канцу 16 ст амаль усе гарады мелі Магдэбурскае права.

Згодна з граматамі гараджане вызваляліся ад шэрагу павіннасцей, скія яны раней неслі сумесна з сялянамі дадзенай зямлі.

Да 15ст павіннасці вызначаліся нормамі звычаевага права

З 15 ст пачалі замацоўвацца ў нарматыўных актах.

Т.к. жыхары кожнага горада неслі розныя павіннасці, то і граматы мелі індывідуальны характар.

24. Судзебнік Казіміра 1468г.: крыніцы, структура, змест

Першая спроба кадыфікацыі права – Судзебнік Казіміра 1468 года

Выказваліся розныя думкі пра яго назву: у самом тэексце – “ліст”, пры першай публікацыі 1826 – “статут”

Судзебнік быў зацверджаны вялікім князем на агульнадзяржаўным сойме 29 лютага 1468.

Быў напісаны на беларускай мове.

Крыніцы: мясцовае беларускае звычаевае права, прававые норма, выпрацаваныя судовай і адміністрацыйнай практыкай.

Змест абмяжоўваўся нормамі крымінальнаша і крымінальна-працэсуальнага права.

Артыкул1: норма, якая забараняла перадаваць пацярппеламу дзяцей ва узросце 7 гадоў, бацькі якіх былі вінаватыя ў крадзежы і не мелі магчамасці плаціць за шкоду.

Артыкул 5 і 6: абмяжоўвалі адказнасць жонкі і дарослых дзяцей злодзея

У судзебніку атрымала замацаванне ідэі і індывідуалізацыі пакарання.

Новым было ў законе вызначэнне злачынства як супрацьпраўнага дзеяння.

Калі злачынец не меў чым плаціць, то суд павінен бый вярнуць палічнае пацярпеламу.

Артыкул 24: узмацненне феадальнага прыгнету і пазбаўленне залежных сялян права вольнага адыходу ад феадала.

Атрымала заканадаўчае замацаванне запалохванне – адна з асноўных мэт пакарання.

Судзебнік забараняў вызваляць злачынства ад пакарання.

Заканчваўся судзебнік прадпісаннем: абавязвала ўсіх жыхароў утрымліваць у належным парадку дарогі і масты.

Судзебнік Казіміра быў падзелены на 25 артыкулаў у 19ст пры публікацыі І. Даніловічам

не 29 замацаваў прававую абарону правоў і прывілегій саслоўя шляхты.

На думку Юхо, класіфікацыя права Скарыны была выкарстана пры падрыхтоўцы статута.

26. Статут Вялікага княства Літоўскага 1566г.: прычыны распрацоўкі, важнейшыя палажэнні і асноўныя змены ў параўнанні з Статутам 1529г

Змены, якія адбываліся ў сацыяльна-палітычным жыцці ў 40-50г, патрабавалі ўдасканалення права.

Найбольш істотныя захады па падрыхтоўцы праекта новага Статута былі ўжыты ў 1554, калі была створана камісія. (меркавалася 10 челавек, але на самой справе ў склад камісіі ўваходзілі таксама мершалкі, харужыя, прадстаўнікі шляхты і доктара прав.

Праект Статута абмяркоўваўся на соймах, пачынаючы з 1561

Канчаткова Статут быў ухвалены на Бельскім сойме 1564

Упачатку меркавалі ўвесці новы Статут у дзеянне з 11 лістапада 1564, але ен пачаў дзейнічаць з 1 сакавіка 1566

Выдадзены ен быў з дадаткам да яго прывілеяў 1563, 1564 і 1565

Статут падзяляўся на 14 раздзелаў і 367 артыкулаў. Найбольш важныя нормы : нормы дзяржаўнага права, што вызначалі склад тэрыт орыі дзяржавы, парадак утварэння і дзейнасць дзяржаўных органаў, правы і прывілеі пануючага класа.

У статуце былі замацаваны асноўныя прынцыпы права: дзяржаўны сувірынітэт, прыарытэт пісанага права, абмежаванне ўлады вяліызнакага князя.

Паколькі асноўныя часку ядра дзяржавы складалі беларускія землі, беларуская мова была прызнана дзяржаўнай па ўсей тэрыторыі княтсва.

У статуце: абвяшчалася захаванне ўсіх ільгот і прывілеяў, атрыманых шляхтай раней; важнае значэнне мелі нормы, што рэгулявалі парадак прыняцця новых законаў.

Больш пойна і ясна паўторана норма статута 1529, якая забараняла даваць маенткі і пасады “чужаземцам” і суседзям ВКЛ.

У статут ўвайшлі некаторыя ўстарэлыя нормы, якія не адпавядалі новым эканамічным і палітычным адносінам, таму ў чэрвені 1566 былі ўнесены змены.

Правядзенне аграрнай рэформы 1557 і падпісаннеакта Люблінскай уніі выклікалі неабходнасць унесці новыя змены ў заканадаўства.

У 1574 і 1578 – змены і дадаткі, датычыліся норм судовага, крымінальнага, грамадзянскага права.

Ен дзейнічаў у Беларусі і Літве да 1588, а ў правабэрэжней Украіне і ў 17-185ст – называўся валынскі статут.

Вядомы пераклады на лацінскую і польскую мову.

27. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588г.: працэдура распрацоўкі і прыняцця, новыя нормы і важнейшыя палажэнні, значэнне

Статут 1588 заканадаўча аформіў захаванне ВКЛ як дзяржавы насуперак акту Люблінскай уніі. У гэтым галоўнае значэнне яго дзяржаўна-прававых норм.

Нормы дзяржаўнага права былі поўнасцб перанесены ў Статут 1588, яны былі толькі крыху удакладнены і дапоўнены.

Статут 1588 быў падрыхтаваны ў час панавання вялікага князя і караля Стэфана Баторыя.

Працай камісіі кіравалі Валовіч і Сапега (канцлер і падканцлер ВКЛ). На заключэным этапе падрыхтоўкі Сапега узначальваў статутную камісію. Нас родкі Сапегі быў выдадзены ў Віленскай друкарне.

Сістема статута: ўключаны нормы дзяржаўнага, адміністрацыйнага, ваеннага, судова-прафэсуальнага, шлюбна-сямейнага, апякунскага, грамадязнскага, спадчыннага, земельнага, ляснога, паляўнічага, крымінальнага.

Статут 14 раздзелаў, 488 артыкулаў

Сістэматызацыя права рабілася на новых прынцыпах: абмяжаванне ўлады гасудара, намячалася раздзяленне ўлад(заканадаўчая – сойм, выканаўчая – вялікі князь і рада, судовая – вялікакняжецкія, галоўныя і мясцовыя суды), дзяржаўны сувірынітэт, адзінства права для ўсей дзяржавы і ўсіх паўнапраўных людзей.

Быў складзены на беларускай мове, была пакладзена ў аснову прававая лексіка.

Права для ўсей дзяржавы і ўсіх паўнапраўных людзей.

Прынцып адзінства права падрывала прызнанне розных ільгот і прывілей для пануючых саслоўяў і асобных груп феадалаў.

У статуце праводзіцца ідэя ўмацавання прававого парадку, вбвяшчаецца ідэя верхавенства права.

Быў выдадзены 3 разы: 1592, 1594 – на старабеларускай мове, 1614 – на польскай

Ў 1988 – беларуская савецкая энцыклапедыя перевыдала статут.

Зацвярджэнне статута: пасля смерці караля і вялікага князя ВКЛ Стэфана Баторыя, кандыдатамі на прастол былі рускі цар Федар Іванавіч, шведскі каралевіч Жыгімонт Ваза, аўстрыйскі эрцгерцаг Максіміліян.

Прадстаўнікі ВКЛ прапанавалі сваю падтрымку Жыгімонту Ваза, калі ен зацвердіуь статут, жыгімонт згадзіуся.

28 студзеня 1588 – жыгімонт сваей граматай зацвердзіў статут, ен уводзіўся ў дзеянне з 6 студзеня 1589.

У канцы 16 ст быў выкарастаны пры кадыфікацыі прускага права, пры падрыхтоўцы саборнага улажэння 1649, у 17ст быў перакладзены на нямецкую мову, ужываўся ў судах латвіі і эстоніі, у 1735-1738 перакладзены на ўкраінскую мову.

Вядомы пераклады на французскую і лацінскую мову

Дзейнічаў у віцебскай і магілеўскай губерніях да 1831 года, у віленскай, гродзенскай і мінскай да 1840

28. Канстытуцыйнае права Вялікага княства Літоўскага

Статут 1588 замацаваў феадальны грамадскі лад, разам з тым утрымліваў нормы, якія рэгулявалі новае буржуазнае права.

АБВЯШЧАЛАСЯ ФАРМАЛЬНАЯ РОЎНАСЦЬ УСІХ ПЕРАД ЗАКОНАМ, ХОЦЬ САМ ЗАКОН НЕ БЫЎ РОЎНЫМ ДЛЯ ЎСІХ.

СТАТУТ 1588 насупярэк акту люблінскай уніі замацаваў сувірэнітэт вкл

На практыцы выконваўся артыкал, скі забараняў чужаземцам даваць пасады у ВКл, у тым ліку і палякам

Статут усе насельніцтва падзяляе на 4 сасловія: шляхта, духавенства, мяшчане, сяляне.

Канстытацыйнае права ВКЛ рэгламентуе структуру і кампэтэнцыю вярхоўных органаў дзяржаўнай улады і кіравання ВКЛ будавалася на асноўных прынцыпах класа феадалаў: стварэнне льгот і пераваг для саслоўя шляхты, не дапушчэнне простых людзей ў органыкіравання, юрыдычнае замацаванне няроўнасці розных сацыяльных груп насельніцтва

29. крымінальнае права ВКЛ 15-16

Асноуная крыніца – звычаевае права. 1-я нормы – міжнародныя дог-ры, абласныя і валасныя граматы, суд-к Казіміра 1468 г. С пачатку адзінага паняцця зл-ва не было. Суб’ект права: асабістыя асобы і группы аслоб вінаватыя у залачынстве. Абвяшчаецца прынцып персанальнай адказнасці за зл-ва толькі вінаватага (прывелей Казіміра 1447, статут 1529). Калектыуная адказнасць прымалася за дзярж., антыфеадю, рэліг. зл-вы. Суб’ктам зл-ва прызнавауся толькі чалавек.Зл-вы па глупству. Вызваляліся ад адк-ці: “дурні шаленыя”, непауналетнія (абмежавана)(статут 1566 г., з 14 г., 1588 з 16 г.), дзеці. Віна: няумысна і па неасцярожнасці (крым. пак-не не прымянялася, толькі галоушчына).Класавая прыналежнась учытывалась. Калі суд не мог вызначыць сцепень вінаватасці асобы пыт. вырашалася жрэбіем і прысягай. Суд абавязаны быу вызначаць прычынную сувязь. Упершыню была зроблена спроба сфармуляваць прынцып вінаватасці у статуце 1566 (для шляхты) у статуце 1588 для простых людзей. Віды зл-вау: дзярж. зл-вы, супраць парадку кір-ня, вайсковыя зл-вы, супраць хрысціянскай рэлігіі, супрацт маральнасці, супраць жыцця, здароуя і гонару людзей, маемасныя зл-вы, феад. залежных людзей супраць паноу.

Падзяляліся на 3 группы: 1) Зл-вы узбуджаныя прадстаунікамі дз. улады. 2) Зл-вы па спаравах асабістага абвінавачання. 3) Зл-вы па справах змешанага абвінавачання.

Выкарыстоувалася некалькі тэрмінау пакарання: сучасныя (кара і казнь), віна (маем. Пак-не, турэмнае зняволенне), пакута ( цялесныя і пазорныя пак-ні). Асноуныя мэты пак-ня: 1) Запалохвання. 2) Прычыненне шкоды, пакут зл-цу. 3) Для маемасных выгал пацярпеламу.

Віды пак-няу: 1. Маем-ныя спагнанні, канфіскацыы, штрафы. 2. Смяротнае пак-не (простае і кваліфікаванае). 3. Цялесныя пак-ні (шырако прымаліся да простых людзей). 4. Выдача зл-ца пацярпеламу у няволю (да сяр. 16 ст.) 5. Турэмнае зняволенне. 6. Выкананне і аб’яуленне вне закона (наз. вываланцы). 7.Пазбауленне гонару. 8. Пакаянне. 9. Пазбауленне пасады.

30. Грамадзянскае права ВКЛ

Будавалася на роунай прававой здольнасці суб’екту праваадносін. Аб’ем іх павамоцтвау у залежнасці ад саслоуя і рэлігіі. Шляхце забаранялася займацца рамяством і гандляй як прафессіяй. Гараджане маглі здейсняць усе віды зделак зы выкл. Куплі-прадажы маенткау (былі лікв. У 1775). Залеж. Людзі не маглі распараджацца без дазволу своей нерухомай маемасцю. Пауналецце – мужчыны з 18, жанчыны з 15 (з 13 па статуту 1588). “дурні шаленыя” пазбаулены гэтаа права. Інстытуты грам. Права: рэчавое, абавязацельнае, спадчыннае, сямейнае права. Залежныя людзі лічыліся аб’ектамі права. Правы на рыч у грам. Праве: 1) Уласнасць. 2) Уладанне. 3) Залог. 4) Сервітуты.Найбольш шырокі аб’ем правамоцтвау быу у дзяржавы і буйных феадалау. Менш за усе абмежавана правана распаусюджаную маемасць (купленую самім уласнікам), больш за усе выслужаныя маемасці. Права рэгламентацыі на зямельнае уладанне падзялялася на 3 катэгорыі: 1. вотчыны аоб дзедаушчыны. 2. маенткі выслужаныя. 3. купляніны – маенткі доюытыя з куплі-продажы (без абмежаванняу). Сямейнае права рэгулявала і замацавала асабістыя адносіны, якія узнікалі са шлюбнага саюзу. Вено – натарыяльнае забяспечэнне жонкі маемасцю. Калі было некалькі дочак, выдавалася старшай.

31. Працэсуальнае права ВКЛ.

Працэс насіў іскавы характар. Судаводства ў судзе пачыналася па заяве зацікаўленага боку: пацярпелага ці яго блізкіх сваякоў. Ісцец абавязаны быў сам збіраць і дастаўляць у суд доказы, падтрымліваць абвінавачванне ў судзе. Калі прад’яўленае ім абвінавачванне на судзе не было даказана, то сам абвінаваўца мог быць пакараны так, як быў бы пакараны адказчык, калі б ісцец даказаў яго віну. Ісцец у любой стадыі працэсу мог адмовіцца ад іску, заключыць міравую здзелку, або памілаваць злачынцу. Роля суда была адносна пасіўнай. Па Статуту 88 года, суб’екты працэсу мелі розную працэсуальную праваздольнасць, якая залежала ад іх класавай і саслоўнай прыналежнасці. Працэсуальные правы бакоў у судзе былі даволі шырокія (бакі маглі весці працэс самастойна, або праз адваката).Асноўныя віды доказаў: 1) Тлумачэнні бакоў. Іх прызнанне 2) Паказанні сведак. 3) Прысяга 4) Пісьмовыя і рэчавыя доказы 5) Вывады і тлумачэнні экспертаў. Сведкамі ў судзе маглі быць мужчыны і жанчыны, дарослыя і непаўналетнія, свабодныя і залежныя. Не маглі быць сведкамі ў судзе: асобы, раней асуджаныя за цяжкія злачынствы, або прызнаныя судом ілгунамі ці паклёпнікамі, шалёныя, вываланцы, а таксама слугі і падданыя у адносінах да сваіх паноў.

Пісьмовыя доказы разглядаліся судом як найбольш дакладныя крыніцы пры разглядзе спраў. Іх падробка каралася смерцю.

32. Брачно-сямейнае права Беларусі. Сацыяльнае палажэнне жанчын.

Галоуная увага была звернута на маемасныя адносіны у сям’і. Неабходнай часткай шлюбнага дагавору было пагадненне аб пасагу, вене, забеспячэнне правоу на сумесную і асабістую маемасць. З распаусюджаннем хрысціянства уводзілася і патрабаванне царкоунага вяшчання. Шлюб повінен быу адбывацца са згоды бацькоу маладых або іх блізкіх, а таксама жаніха і нявесты. Муж быу галавой сям’і. Былі прызнаны правы маемасных адносін жанчыны, а таксама правы яе адносна здзяйсненні яе павіннасцей як гаспадыні у доме, а не як рабыні ці служанкі мужа. За крымінальныя справы супраць жанчын выплаты спагняліся у двайеым памеры. Жанчыны былі пазбаулены палітычных правоу: не мелі права выбірацца у дэпутаты на сойме і удзльнічаць у павятовых сойміках, не моглі быць суддзямі і не маглі займаць вышэйшых пасад.Маемасныя правы дзяцей былі абмежаваны: прызнавалася толькі іх права на маемасць. Па вывучэнню царквы шлюб растаргауся только смерцю мужа або жонкі. Па статуту 1588 ва усіх выпадках скасаванне шлюбу павінна было разглядацца толькі “перед судом духовным”.

33. Судебная реформа 16 в. в ВКЛ. Состав компетенція новых судов.

В каждом повете учреждаются три суда: земский, подкоморский, замковый, или гродский. К компетенции первого относятся все дела гражданские, компетенции второго составляют дела межевые и связанные с поземельными тяжбами и к третьему относятся дела уголовного характера. Состав земского суда: судья, подсудок и писарь (избирается шляхтой, причем на каждую должность надо представлять четырех кандидатов, одного из которых утверждает господарь). Поветовый подкоморий (первоначально назначался великим князем), с 3-го Статута (1588 г.) шляхта получает право избирать поветового подкомория. Замковый, или гродский суд: первоначально оставался по-прежнему в компетенции старост, которые получили название гродовых старост. Больную роль в гродском суде имели судебные приставыс (або возные), которые по Статуту 1588 г. набираются шляхтой и утверждаются урядами. Но генеральный возный при каждом суде утверждается господарем, непременно из числа поветников, притом из знающих русский язык, потому что генерал-возный имеет компетенцию не только в повете, но и вне повета. Должности эти несменяемы. В эпоху междуцарствия суды обычно прекращают свои действия, ибо они действуют именем государя. На этот период открывают свои действия особые суды, получившие наименование судов каптуровых. Он имел постоянное заседание и действовал именем шляхты своего повета. Описанные суды собирались в определенные сроки — рочки земские, но гродовым суд был постоянно действующим учреждением. Власть всех этих судов распространялась только на шляхетский класс. Города имели свои суды по магдебургскому праву. При городских судах были еще вижи, исполнявшие роль следователей. Судовые рочки собирали шляхту. Она собиралась для занесения в книги судов различных своих частных актов.

34. Центральные судебные учрежденія в ВКЛ. Главный суд (трібунал).

2 сістемы судов: 1) Агульныя суды (для усяго насельніцтва, заснованыя на стражытным звычаевы праве і законе). 2) Саслоуныя суды (толькі для шляхты, які я былі адлучаны на асноуным законе у адпаведнасці з тэорыяр падзелу улад).Існавалі суды для духавенства, сялян, мяшчан, татар, яурэяу, якія не былі заканадауча замацаваны 1588 статутам.

Вялікакнясцкі гаспадарчы суд. Склад: Вялікі князь, паны радныя (2-3 і >). Пытанні вырашаліся: справы па дзяржауных зл-вах, па ісках да шляхты, па ісках, што закраналі інтэрэсы дзяржавы, па ісках па незаконнаму дзеянню выш. службовых асб. Разнавіднасці ВК суда: 1) Суд паноу рады. (справы па даручэнню ВК). 2) Маршаукаускі суд (1-2 мрашукі, справы па даруч ВК). 3) Соймавы суд (паны-радныя, па статуту 1588 паны радныя і 8 дэпутатау). 4) Камісарскі суд (справы па зямельных спрэчках). Трыбунал:судовыя улады ВК і паноу рады былі абмежаваны. Мэты стварэння:апеляцыйны перагляд спрау, разгляд некаторых спрау па 1-й інстанцыы. Склад каля 40 чалавек. Калегія суда павінна быць 2-7 чалавек, але магло быць і больш. Кіравау імі маршалак (выбірауся суддзямі). Сессіі праводзіліся штогод у Вільно і праз год у Мінску і Новагрудку (не больш 22 тыдняу). Кампетэнцыя:справы па апеляцыйных скаргах земскіх, гродскіх і падкаморскіх судоу. Па рашэнні панскіх судоу у адносінах да службовых шляхцічау прыгавораных да турэмнага зняволення, пакарання смерцю і штрафау, скаргі на слоужыванне мясцовых службовых асоб і суддзяу, матэрыяльныя справы,зацвярджау завяшчанні, сведчыу дагаворы пазыкі, куплі-прадажы маенткау і г.д.

Рашэнне трыбунала называла дыкрэтамі і выносілася па большасці галасоу суддзяу. Абскарджанню не падлягау.

35. Замковые суды в Беларусі.

Склад суда:

1) Вышэйшы суд (ваявода або стараста або дзяржауца і прадстаунікі мясцовых феадалау).

2) Ніжэйшы суд ( намеснік выяводы або старасты, суддзя і пісар (маглі быць прызначаны толькі шляхцічы(маемасць, ураджэнец ВКЛ, ведалі права, умелі пісаць))).

Парадак разгляду спрау: ніж. Суд павінен знаходзіцца на сваім месцы кожныя месяц на ц тыдні. Выш. суд палучау скаргу, потым прыбыць на на месца за 4 тыдні.

Кампетэнцыя: усе грамадзянскія справы, якія тычыліся сялян, мяшчан. Ажыццяуляу некаторыя адміністратыуныя справы, вызначау дом для судовога паседжання, выконвау некторыя матэрыяльныя дзеянні.

Справаводства веу пісар. Пры замкавым судзе веу службу палач. Была турма.

36. Местные суды знаті: состав, компетенція, значімость.