Дрісті конспектісі
1 сра. оамды былыстар мен процестер рашанда дам стінде болады,сол себепті рдайым згеріп отырады. Мысалы, халыты саны мен оны рамы,ндірілген нім клемі, ебек німділігі, орташа ебекаы млшері жне т.б. крсеткіштер уаыта байланысты згермелі болады.
Динамикалы атарлар деп статистикалы крсіткіштерді, яни былыстарды, процестерді уаыта арай згеруін сипаттайтын санды мндер тізбегін айтады. леуметтік-экономикалы былыстарды уаыта арай згеруін зерттеуде статистикалы сікілік атарды атаратын рлі те жоары. Себебі, осы крсеткіштер арылы оам міріндегі былыстарды даму,згеру процесін талдауа, санауа жне негізгі бір орытынды жасауа болады. Сонымен, статистика органдарында жне мемлекетімізді басару орындарына сікілік атарлар крсеткіштері кеінен олданылады жне даму немесе кему процестеріні задылыы толыымен зерттеледі.
Динамикалы атарлар негізгі екі бліктен трады. Біріншісі – атарды дрежесі, екіншісі – уаыт крсеткіші, белгісі.
оамды былыстар мен процестерді шамасын, млшерін сипаттайтын крсеткішті белгілі уаыттаы рбір санды мнін атарды дрежесі деп атайды.
былыстар мен процестер болып ткен уаытыны мерзіміне арай, сікілік атарлар бір мезгілді жне уаыт аралытыболып екіге блінеді.
Бір мезгілді сікілік атарды наты санды шамалары былысты белгілі бір сттегі, яни тулікті, айды, жылды басында немесе аяында болан жадайын сипаттайды.
Уаыт аралыты сікілік атарлар деп былыс млшеріні белгілі бір уаыт (тулік, ай, тосан жне жыл) ішінде андай шамада боланын сипаттайтын крсеткіштерді айтады.
Динамикалы атарлар уаыт мерзіміне жне онда крсетілген крсеткіштерге байланысты толы жне толы емес болып екіге блінеді.
Экономикалы былыстарды згеру процестерін зерттеу, талдау жне есептеу кезінде бірнеше статистикалы крсеткіштер олданылады. Бл крсеткіштер натыабсолютті,атысты жне орташа шамалармен сипатталады.
Осыан орай сікілік атарлар наты абсолютті, атысты жне орташа шамалар болып шке блінеді.
2 сра.леуметтік-экономикалы былыстарды сікілігін зерттеу, талдау барысында бірнеше статистикалы крсеткіштер олданылады. Оларды кпшілігі наты немесе атысты шамамен беріледі жне осы крсеткіштер арылы белгілі бір аыт аралыында болан жадайлара орытынды жасауа болады.
Статистикада сікілік атарлар крсеткіштерін есептеуде мынадай негізгі трлері олданылады: наты(абсолютті) сім ,су арыны, сім арыны, бір процент сімні наты (абсолютті) мні. Бларды барлыын есептеу сікілік атардаы крсеткіш дрежелерін бір-бірімен салыстыру нтижесінде негізделген. Осыан орай салыстырылатын уаытты дрежесін аымдаы деп, ал онымен салыстырылатын уаытты дрежесін базалы деп атайды. сікілік атарды крсеткіштерін екі тсілмен есептеуге болады. Біріншіден, аымдаы атарды рбір дрежесін оны алдындаы уаыттаы шамасымен салыстыран болса, онда сікілікті крсеткіштері тізбектелген тсілмен есептелінген болып саналады. Екіншіден, рбір атарды мнін белгілі бір траты базалы уаытты шамасымен салыстырса, онда оны траты тсілмен есептелінген деп атайды.
Наты сім.Бл сікілік атарды жай трі болып саналады. Мнда сікілік атарда крсетілген крсеткіштер дрежелеріні белгілі бір уаыт аралыындаы наты су мен кему жылдамдыыны млшерін анытау шін есептеледі. Наты сімні шамасы салыстырылып отыран крсеткіш дрежелеріні айырмасына те болады жне оны мні о не теріс шамаа немесе нлге те болуы да ммкін.
Егер р уаытты дрежесінен белгілі бір траты базалы уаытты дрежесін шегеретін болса, онда наты сім траты тсілмен есептелінеді. Ал ол мына формула бойынша табылады:
мнда 
- траты базалы уаытты дрежесі
- аымдаы уаытты дрежесі
- аымдаы уаытты дрежесі
і- атарды реттік нмірі
Егер уаытты дрежесінен зіні алдында тран уаытдрежесін шегеретін болса,онда тізбекті тсілмен есептелген наты сім аныталады жне мына формуламен аныталады:
мнда - аымдаы уаытты дрежесі
- аымдаы уаытты алдында тран дрежесі
Сонымен наты сім сіілік атарлар дрежесіні рбір кейінгі уаытты алдыы уаыттан санды шамасы бойынша аншаа азайанын немесе кбейгенін крсетеді.
сікілік дрежелерін зерттеу кезінде наты сімнен баса орытындылаушы крсеткіш ретінде , яни оамды былыстар мен процестерді згеру жылдамдыын сипаттайтын салыстырмалы шамалар да олданылады. Оан жататындар:су арыны мен сім арыны.
су арыны. Бл крсеткіш рбір аымдаы уаыт дрежесіні алдыы уаыт дрежесімен салыстыранда аншаа кп, не аз екенін сипаттайды, яни осы екі уаыт крсеткіштеріні бір-біріне атысты шамасы арылы есептелінеді. су арыны коэффициентпен немесе процентпен лшенеді.
Наты сім сияты су арыны да траты жне тізбектелген тсілмен есептеледі. Егер сікілік атардаы рбір уаыт дрежесін траты бір базалы уаыт дрежесіне блетін болса, онда оны траты су арыныны коэффициенті деп атайды жне ол мынадай формула арылы есептеледі:
мнда 
су арыныны коэффициенті;
траты базалы уаытыны дрежесі;
аымдаы уаытты дрежесі.
Егер атарды рбір уаыттаы дрежесіні зіні алдында тран уаыт дрежесіне блетін болса, онда су арыныны коэффициенті тізбектелген тсілмен есептелген болып саналады жне мына формула бойынша есептеледі:
мнда аымдаы уаытты дрежесі;
аымдаы уаытты алдында тран дрежесі.
сім арыны. сікілік атарды бл крсеткіші наты сімні салыстырмалы шамасын крсетеді. Бл крсеткіш коэффициент пен процент лшемдерімен лщенеді жне оны анытау шін наты сімні шамасын базалы ретінде алынан уаыт дрежесіне блу керек. Бл крсеткіштер те екі тсілмен есептелінеді.Егер сім арыны траты базалы уаыт дрежесі арылы есептелсе, онда оны траты сім арыны, ал егер базалы уаыт дрежесі згермелі болса, онда оны тізбетелген сім арыны деп атайды. сім арыны есептеу шін тмендегі формулалар олданылады:
- траты тсіл;
- тізбектелген тсіл,
мнда 
- сім арыны;
- наты сім,
- траты базалы сім,
- аымдаы уаытты алдында тран дрежесі.
Егер су арыныны крсеткіштері есептелініп берілген болса, онда сім арынын анытау жне жмыс клемін азайтып, есептеуді жеілдету шін су арынынан 1 немесе 100 шегеру арылы да табуа болады. Ол мына формула арылы жзеге асады:
немесе 
,
мнда 
- су арыны(коэффициент есебімен);
- су арыны (процент есебімен);
Бір процент сімні наты мні. Бл крсеткішті экономикада атаратын рлі те жоары. Себебі мнда сімні рбір процентіні наты мні аншаа жне алай згергені крсетіледі. Оны есептеу шін р уаыттаы наты сімні шамасын, сол кездегі сім арынына бледі жне оны мні тізбектелген тсіл арылы мына формула бойынша есептеледі:
А 
= 
немесе 
мнда 
бір процент сімні наты мні;
наты сім;
сім арыны;
аымдаы уаытты алдына тран дрежесі.
3 сра. Уаыт ткен сайын сікілік атарды санды крсеткіштеріні де згеріп отырандыын жоарыда атап кеткен боланбыз. Сондытан, оларды жалпы згерісіні задылытарын анытау, талдау жмыстарында сісікілік атарды орташа крсеткіштері олданылады. Олар: сікілік атарды орташа дрежесі, орташа наты (абсолюттік) орташ су жне сім арыны.
Осы аталан орташа крсеткіштерді шамасын анытау ондаы крсетілген уаыт мерзіміне бір мезгілді немесе уаыт аралыты атарлар дрежесіне байланысты болады жне оларды есептеу р трлі тсілдермен жргізіледі.
сікілік атарды орташа дрежесін есептеу.Егер берілген крсеткіштерді уаыт аралытары бірдей болан болса, онда сікілік атарды орташа дрежесін есептеу шін атарды жне мндеріні осындысын оларды санына блу керек, яни арифметикалы орташаны жай тріні формуласы олданылады: 
= 
= 
,
мнда - сікілік атарды орташа дрежесі;
У 
- атарды жеке мндері;
n – атарды саны;
- осу белгісі.
Мысалы, жоарыда крсетілген 6 – кестені крсеткіштері бойынша 1990-1995 жылдар аралыында орта есеппен жылына 146,5 млн. тонна кмір ндірілген крінеді:
= = 
= 
= 146,5 млн. т.
Егер крсеткіштер белгілі бір екі уаытты басы немесе соы мерзімімен берілген болса, онда атарды орташа дрежесін табу шін осы крсеткіштерді осындысын екіге блу керек, яни мына формула бойынша есептеледі:
= 
,
мнда У 
- бастапы мерзімні басы немесе соы мні;
У 
- келесі мерзімні басы немесе соы мні.
Уаытты басы мерзімінде болан крсеткіш ткен уаытты соы мерзіміні дрежесін крсетеді, сол себепті біз мнда мерзімні бастапы немесе соы мнін алып отырмыз. Сондытан, статистикада крсеткіштерді згергендігін крсету шін мерзімні басы, не соы мндері алынады, ал кейде сол мерзімні екі мндері бірге алынуы да ммкін. Мысалы, Р- халы саны 1994 жылды басында 16,9 млн адам, ал 1995 жылды басында 16,7 млн. адам болды. Осы крсеткішті баса трде жазуа да болады. Республика халыны саны 1994 жылды басында 16,9 млн. адамнан жыл аяында орташа жылды саны 16,8 млн. адам болды:
= 
= 16,8 млн.адам.
сікілік атарды крсеткіштері белгілі бір уаыт мерзімімен крсетілген болса, онда оларды орташа дрежесін есептеу сол берілген уаыт мерзіміне байланысты болады. Себебі мндаы крсетілген крсеткіштер былысты белгілі бір сттегі болан жадайын ана сипаттайды. Оны зі мезгіл аралытарына арай бір-бірінен бірдей немесе бірдей емес ашытыта болып келеді. Осыан орай есептеу тсілдері де р трлі болады.
Егер мезгілді атардаы крсетілген крсеткіштерді мезгіл аралытарыны ашытыы бірдей млшерде берілген болса, онда оларды орташа дрежесі мына формулалармен есептеледі:
= 
немесе = 
.
Бл екеуі де мезгілдік (хронологиялы) орташа шаманы формуласы болып саналады жне есептелінген орташа мндері бірдей млшерде болады. Мысалы, р айды басында ауыт оймасында алан заттарды алдытары тмендегідей мы теге: I/1-24.6, I/II-28.4, I/III-25.2, I/III-25.2, I/IV-30.8.
Осы берілген крсеткіштер бойынша бірінші тосандаы оймада алан заттарды орташа айлы шамасын жоарыда аталан екі тсілмен есептейік:
Бірінші тсіл:
= 
= 
= 
мы теге
Екінші тсіл. Мнда алдымен р айдаы орташа алдыты жеке анытаймыз:
атар - 
= 
= 
= 
= 26,5 мы теге; 
Апан - 
= 
= 
= 
= 26,8 мы теге;
Наурыз - 
= 
= 
= 
= 28,0 мы теге.
Енді тосан бойынша орташа айлы алдыты есептеу шін арифметикалы орташа шаманы жай тріні формуласы олданылады жне ол тмендегідей болып келеді:
= 
= 
= 
= 
= 27,1 мы тенге.
Егер осы есептелінген крсеткіштерді біріктіріп, толы трінде алатын болса, онда мезгілдік (хронологиялы) орташаны формуласын олдананымызды крсетеді:
= 
= 
= = = 27,1 мы теге
Егер крсетілген крсеткіштерді мезгіл аралытарыны ашытыы бірдей млшерде берілмеген болса, яни олар бір-біріне те болмаса, онда сікілік атарды орташа дрежесін есептеу шін арифметикалы орташа шаманысалматалан трі олданылады. Мнда салматауыш ретінде уаыт аралытарыны затыы алынады жне мына мына формуламен есептеледі:
= 
,
мнда t – атардаы уаыт аралытарыны затыы.
Орташа наты (абсолюттік) сім. сікілік атарды бл крсеткіш екі тсілмен есептеледі.
Бірінші тсіл. Егер наты (абсолюттік) сім тізбектелген тсілмен есептелген болса, онда оларды орташа дрежесін табу шін наты сімні жеке мндеріні осындысын оларды санына блу керек. Ол мына формуламен есептеледі:
н = 
,
мнда - тізбектелген тсілмен есептелген наты (абсолюттік) сімні жеке мндері,
n – наты (абсолюттік) сімні саны.
Мысалы, 6-кестені крсеткіштері бойынша наты (абсолюттік) сімні орташа дрежесі мынаан те болады:
н = = 
= 
= 3,2 млн. т.
Екінші тсіл. Кейде р жылды наты (абсолюттік) сім есептелуі ммкін. Ондай жадайда жмыс клемін азайтып, есептеуді жеілдету шін жне тізбектелген тсілмен есептелген наты сімні осындысы траты базалы наты сімге те болады деген анытамаа сйене отырып, наты (абсолюттік) сімні орташа дрежесін мына формуламен табуа болады:
н = 
мнда У 
- атарды соы уаыттаы дрежесі;
У - атарды бастапы уаыттаы дрежесі;
n – атарды саны.
Енді жоарыда келтірілген мысал бойынша наты (абсолюттік) сімні орташа мнін анытаймыз:
н = = 
= = 3,2 млн. т.
Сонымен, 1990-1995 жылдар арасында азастандаы кмір ндіру орта есеппен жылына 3,2 млн. тоннаа сіп отыран.
Орташа су арыны. Бл крсеткіш оамды былыстар мен прцестерді орташа жылды згеру жылдамдыын крсетеді. Сондытан оны халы шаруашылы салалары шін бадарлама жасау мен статистикалы талдауда атаратын рлі те жоары. Орташа су арыныны лшемдері коэффициентпен немесе процентпен беріледі жне екі тсілмен есептеледі.
Бірінші тсіл. Егер су арыны тізбектелген тсілмен жне коэффициентпен берілген болса, орташа су арыныны коэффициенті геометриялы орташаны формуласымен есептеледі. Оны есептеуді жолы тмендегідей:
К = К1 * К2 * К3 *………* Кn
мнда К - орташа су арыныны коэффициенті
К1 , К2 , К3 ,……… Кn -тізбектелген тсілмен септелген су арыны коэффициенттер саны.
Екінші тсіл. Тізбектелген жне траты базалы тсілмен есептелген су арыны крсеткіштеріні арасында зара байланыстылы бар.
= К *100
Орташа сім арыны.Бл крсеткішті есептеу шін орташа су арыныны крсеткішінен 1 немесе 100 шегерсе жеткілікті.
4 сра. оамды былыстар мен процестерді санды крсеткіштері даму немесе кему дрежесіне арай рашанда белгілі бір уаыта байланысты згеріп отырады. Біра, оларды дрыс згеру задылытарын уаыт бойынша зерттеу, зара байланыстылытарын анытау шін жне сол крсеткіштерге деу, талдау жмыстарын жргізу шін трлі статистикалы есептеу тсілдері олданылады. Енді соларды ішіндегі е негізгілерін арастырайы:
Біртектес сікілік атарларды салыстырмалы тсілмен талдау. Бл тсілді олдану кезінде біртектес оамды былыстар мен процестерді белгілі бір уаыт кезеіндегі крсеткіштеріні згергендігі крсетіледі. Мндаы крсетілген крсеткіштер зіні маынасы жаынан жне уаыт мерзімдері бойынша р трлі экономикалы кімшілік ауматарда, облыстарда, аудандарда болан былыстарды алай, аншалыты згергендігін салыстыру арылы сипаттайды жне ысаша орытынды жасауа кмектеседі. Бл крсеткіштер наты жне атысты шамамен крсетіледі. Бан мысал ретінде 1-кестені крсеткіштерін келтірейік:
1-кесте Атбе жне Амола облыстары бойынша халы шаруашылы салаларындаы жмысбасты мамандарды саны, мы адам
| Жылдар | Атбе | Амола | Амоланы Атбе облысымен салыстыран-да, % | Наты сім | су арыны | ||
| Атбе | Амола | Атбе | Амола | ||||
| 54,4 69,3 78,7 87,8 | 79,6 97,4 106,3 112,6 | 146,3 140,5 135,1 138,2 | - 14,9 9,4 9,0 | - 17,5 8,9 6,3 | - 127,4 113,6 111,6 | - 122,4 109,1 105,9 |
Кестедегі Берілген крсеткіштерді салыстыра отырып, мынадай орытынды жасауа болады: Амола облысындаы жмысбасты мамандар саны Атбе облысымен салыстыранда те жоары. Біра, Атбе облысында жмысбасты мамандарды санды крсеткіштеріні аз болуына арамастан су арыныны жоарлауына байланысты кейінгі жылдары бл айырмашылы бірте-бірте кеміп келеді.
сікілік атарларды бір негізге келтіру. Егер сікілік атарларды крсеткіштері ртектес оамды былыстар мен процестерден тратын болса, яни бір-бірімен салыстыруа келмейтін, р трлі лшем бірліктерімен берілген болса, онда оларды салыстырмалы трде келтіріп, белгілі бір уаыт аралыында болан жадайлара байланысты орытынды жасау шін, наты (абсолюттік) шамарды айта деу арылы сікілік атарды крсеткіштерін бір негізге клтіру керек. Мнда базалы салыстырмалы кезк шін бір жылды крсеткіш 100 процент есебімен алынады, ал алан жылдар крсеткіштері осы жылы су арыны арылы есептеледі жне оны мына кестеден круге болады:
2-кесте Республика бойынша асты німдері мен егістік жер клемі
| Жылдар | Егістік жерді клемі, млн.га | Жалпы тсім, млн.ц | 1990 жылы прцентпен | |
| Егістік жерді клемі, млн.га | Жалпы тсім, млн.ц | |||
| 23,4 23,1 22,7 22,3 20,7 18,9 | 285,0 238,6 221,7 216,0 165,5 96,5 | 100,0 98,7 97,0 95,3 88,5 80,8 | 100,0 83,7 77,8 75,8 58,1 33,9 |
Кестедегі берілген крсеткіштерге талдау жасай отырып, мынадай орытынды жасауа болады. Кейінгі жылдар Республика бойынша егістік клемімен бірге жалпы тсімні клемі де біртіндеп азаюда. Біра, жалпы тсімні кему дрежесі егістік жер клеміне араанда те жоары. Мысалы, 1995 жылы егістік жер клемі 1990 жылмен салыстыранда 19,2%, ал жалпы тсім 66,1% азайандыын круге болады.
Сол сияты халы шаруашылыы салаларын немесе облыстарды р трлі крсеткіштерін бір негізге клтіру арылы оларды экономикалы дамуын немесе кемуін анытауа болады. Сонымен, статистикалы талдауда сікілік атарларды бір негізге келтіру дісі ртектес былыстарды салыстыруа арналан жалыз ана тсіл болып саналады жне іс жзінде кеінен олданылады.
Уаыт аралыын лкейту.Егер сікілік атарлар дрежесі уаыт мерзіміне арай бір-біріне жаын орналасан болса, онда оларды даму немесе кему баытын анытау шін, уаыт аралыыны шамасы лкейтіліп, жаа атарлар растырылады. Мысалы, 3-кестеде азастан бойынша ай сайыны туан балаларды санды крсеткіштері берілген:
3-кесте-азастан бойынша 1995 жылы ай сайыны туан балаларды саны, мы адам
| Айлар | Туандарды саны | Айлар | Туандарды саны |
| атар Апан Наурыз Суір Мамыр Маусым | 25,2 24,9 25,1 24,2 24,6 24,2 | Шілде Тамыз ыркйек азан араша Желтосан | 25,0 23,6 23,0 24,1 22,2 21,9 |
Осы крсеткіштерге талдау жасау шін алдымен уаыт аралыыны шамасын лкейтіп, тосандара блінеді, содан кейінорташа айлы дрежесі есептелініп, бір-бірімен салыстырылады да ысаша орытынды жасауа толы ммкіндік туады. Оны4-кестеден круге болады:
4-кесте-азастан бойынша 1995 жылы р тосандаы туанбалаларды саны, мы адам
| Тосандар | Туандарды саны | Орташа айлы туандарды саны |
| I II III IV | 75,2 73,0 71,6 68,2 | 25,1 24,3 23,9 22,7 |
Бл тсіл сікілік атарлар дрежесіні даму немесе кему баытын крсететін е жеіл трі болып саналады жне статистикада жиі олданылады.
Жылжымалы орташа тегістеу тсілі. сікілік атарлар крсеткіштерін деу жне талдау кезінде оамды былыстарды жалпы даму немесе кему баыты мен оны згермелілігін анытау шін трлі себептерді серін айындай отырып, орытынды жасау шін жылжымалы орташа тегістеу тсілі олданылады. Мнда есептеуге алынан сікілік атарларды санды мндері уаыт аралытарына арай бірдей млшерде болады жне кп жадайда та санды млшері бойынша есептеледі. Оны есептеу шін жылжымалы трде атарды алашы мшесін біртіндеп алып тастап, оны орнына атарды келесі мшесін осып отырады. Немесе оны былай да жазуа болады: Бірінші атарды аралыы 
екінші атарды аралыы 
жне т.с.с. жылжымалы трде жаласа береді. Осыдан шыан осындыны сол мшені санына блу арылы жылжымалы орташаны тегістелген мні аныталады жне ол сол атарды ортасына жазылады.
Енді осы айтыландарды іс жзінде кру шін, жоарыда берілген 9-кестені крсеткіштеріне айтадан оралайы жне жылжымалы орташа тегістеу тсілін олдану арылы есептейік. Есептелінген крсеткіштер 5-кестеде крсетілген:
5-кесте азастан бойынша 1995 жылы ай сайыны туан балаларды саны, мы адам
| Айлар | Туандарды саны | ш айды жылжымалы осындысы | ш айды жылжымалы орташа мні | Бес айды жылжымалы осындысы | Бес айды жылжымалы орташа мні |
| атар Апан Наурыз Суір Мамыр Маусым Шілде Тамыз ыркйек азан араша желтосан | 25,2 24,9 25,1 24,2 24,6 24,2 25,0 23,1 23,0 24,1 22,2 21,9 | - 75,2 74,2 73,9 73,0 73,8 72,8 71,6 70,7 69,3 68,2 - | - 25,1 24,7 24,6 24,3 24,6 24,3 23,9 23,6 23,1 22,7 - | - - 124,0 123,0 123,1 121,6 120,4 119,9 117,9 114,8 - - | - - 24,8 24,6 24,6 24,3 24,1 24,0 23,6 23,0 - - |
Бл тсілді олдануды негізгі масаты мен ерекшілігі сол, мнда жылжымалы орташа крсеткіштерге кездейсо себептер ешандай серлерін тигізе алмайды. Мнда секірмелі даму немесе кему прцестері болмайды жне оны есептеу дісіні жеіл болуына байланысты статистикада жиі олданылады. Біра, бл тсілде де зіне тн жетіспейтін кейбір кемшіліктер кездеседі. Атап айтанда, жылжымалы орташа атарды саны жалпы атара араанда кем жне оны зі орташаны есептеуге алынан мшелік сана тыыз байланысты болады. Демек жылжымалы орташаны есептеуге алынан атарды саны скен сайын, оны орташа мні жазылатын жоары жне тменгі атарлары біртіндеп кеми береді. Оны 5-кестеден круге болады.
Сонымен, жылжымалы орташа тегістеу сікілік атарлар крсеткіштеріні жалпы даму немесе кему баытын айындайтын жай тсіл болып табылады. Мнда жаа орташа атарлар тзіледі жне сол арылы оамды былыстар мен процестер туралы белгілі бір орытынды жасауа толы болады. Біра сікілік атарлар крсеткіштерін жетік зерттеу шін крделі тсілдерді олдануа болады жне соны ішінде негізгі тріне жататыны, аналитикалы тегістеу тсілі болып саналады.
Аылшын тiлiнде тенденция the trend деп аталады. Тенденция сµзi латынны tandere деген сµзiнi немiс тiлiнде tendenz деп айтылуынан алынан. Ол озалыс, пiкiрлер баыты, бiрер оианы дамуында байалатын баыт, бiрер адама немесе зата тн бейiмдiлiк, мтылыс, штар болу деген маыналарды бiлдiредi.
Жалпы аланда тенденцияларды анытауды трлi дiстерi бар. Оларды арасындаы е арапайымы — кµрсеткiш кезеiн зарту болып табылады.
Маусымды тербелiстер — кейбiр мезгiлдер мен айларда кµп жылды атарларда дайы байалатын траты тербелiстер.
Маусымды тербелiстер дегенде бiз жылды кейбiр мезгiлдерi мен айларында былыстар мен процестердi кµп жылды динамикасында дайы байалып тратын траты тербелiстердi тсiнемiз.
Статистикада маусымды тербелiстердi зерттеу тµмендегiдей масаттарды кздейдi:
— атар дрежелерiнде байалатын маусымды тербелiстердi айыныра сипаттау жне лшеу;
— крсеткiштердi маусымды ыпалдан тазартып, оларды ай сайыны, кезе сайыны згерiстерiн таза кйiнде лшеп, практикалы мселелердi шешу кезiнде пайдалану;
— экономикалы даму перспективаларын белгiлеу кезiнде маусымды тербелiстердi есепке ала отырып, тиiстi крсеткiштердi анытау.
Маусымды толынды дiстер бар. Оларды арасында е арапайымы — маусымды индекстердi жасау. Бл шiн жылды орта дреженi есептеп, оны кейбiр айды, тосанны немесе жылды дрежелермен салыстыру керек, яни
Маусымды индекстердi есептеу динамика атарларында байалатын маусымды тербелiстердi баалауды бiр жаы болып табылады. Оны екiншi жаы — дрежелердi жалпы былмалыыны алыптасуында маусымды толындарды иелейтiн орнын анытау. Ал бл жалпы былмалылы дрежесiн кездейсо тербелiске, трендке жне маусымды толындар лесiне блу мселесiн туындатады. Оны дисперсиялы талдауды кмегiмен шешуге болады. Бндай талдау сатылы трде тмендегiдей тртiппен жзеге асырылады.:
1. Барлы жылдар шiн айлы немесе тосанды млiметтер негiзiнде тренд тедеуiнен, не кп дрежелерден сырана орташаны есептеп тауып, олар негiзiнде тегiстелген дрежелер аныталады: 
— бл жерде 
жылды рет саны, 
маусымны (ай, тосан т.б.) рет саны;
2. рбiр шынайы дреже тиiстi тегiстелген дрежеге блiнiп, маусымды индекстер — 
есептеп шыарылады;
3. рбiр ай немесе тосан шiн орташа жылды маусымды индекстер табылады;
4. 
Бл жерде: m — жылдар саны;
5. Тиiстi айлар немесе тосандар шiн тегiстелген дрежелер орташа маусымды индекстерге кбейтiледi. Соны нтижесiнде маусымды толынды есепке алатын тегiстелген дрежелер пайда болады:
6. Маусымды толынны ыпалы арылы туындайтын айырмалар мен оларды квадраттары есептеп шыарылады:
жне 
7. Кездейсо тербелiс есебiнен пайда болан айырмалар мен оларды квадраттары аныталады:
жне 
8. Тренд есебiнен пайда болан айырмалар жне оларды квадраттары есептеп табылады:
жне 
9. Е соында жалпы айырмалар мен оларды квадраттары табылады:
жне 
Айырмаларды маыздылыы Фишер — лшемiнi кмегiмен аныталады.
орытынды:
Таырыпты орытындылайтын болса, жоарыда крсетілген сікілік атарлар статистикалы есеп жргізу кезінде маызды орына ие болады. сікілік атарды крсеткіштерін андай формуламен есептеу де назар аударарлы мселені бірі. Сондытан сікілік атарлар статистикалы есеп жргізу барысында маызды рл атарады. сікілік атарды крсеткіштері статистикалы есепті орытынды жне маызды бір блігі болып табылады.
Дріске дістемелік нсау:
Дрісті таырыбымен жмыс жасау барысында статистикалы зерттеуді шінші кезеінде олданылатын сікілік атарды трлеріні маыздылыын ашу ажет. Оларды трлеріні райсысын наты білу шін жне ерекшеліктерін талдау шін дебиеттердегі осы таырыптарды тередетіп оу ажет.
сынылатын дебиеттер:
1. Громыко Г.Л. «Статистика». Издательство МГУ, 1976
2. Гольдберг А.М., Козлов В.С. «Общая теория статистики». М. 1997
3. Елисеева И.И., Юзбашев М.М. «Общая теория статистики». М. Финансы и статистика, 1996
4. Ефимов М.Е., Рябцев В.М. «Общая теория статистики». М. 1991
5. Левин А.Е. «Статистика». М. 1984
6. Ряузов Н.Н. «Общая теория статистики». М. 1979
7. Ряузов Н.Н. «Практикум по общей теории статистики». М. 1979
8. Рожков В.С. «Автоматизированные системы обработки экономической информации». М. 1988
9. Рябушкин Т.В., Ефремов М.Р. «Общая теория статистики». М. 1981
10. Сураганова С.К. «Общая теория статистики». Астана. 1998
11. Шмойлова Р.А. «Практикум по теории статистики». М. Финансы и статистика, 2000
12. Ызарбек міре-лы «Статистиканы жалпы теориясы». Алматы. Экономика, 1998
зін-зі тексеруге арналан сратар:
1. сікілік атарлар туралы тсінік, оны трлері жне мні мен маызын тсіндір.
2. сікілік (динамикалы) атарды негізгі крсеткіштері жне есептеу тсілдерін сипатта.
3. сікілік атарды орташа крсеткіштеріне не жатады жне оларды алай есептейді?
4. сікілік атарды талдау тсілдеріне сипаттама бер.
5. Маусымды ауытуды жне оны индексін алай есептейді?
6. Наты шамалар сікілік атарлар дрежесі деген не?
7. атысты шамалар сікілік атарлар дрежесі деген не?
8. Орташа шамалы сікілік атарлар дегеніміз не?
9. Наты сім дегеніміз не?
10.су арыны дегеніміз не?
11.сім арыны дегеніміз не?
12.Бір процентті сімні наты мні не?